Мектептегі туризмнің даму тарихы және түсінігі

 

1.1.1 Мектептегі туристік жұмыстың негізгі педагогикалық

факторлары

 

    Мектеп өскелең ұрпақты әлеуметтік дамытуда әр түрлі жарты функционалды рөлмен және міндеттерді атқаруда. Сонымен қатар, тікелей міндеттерге оқыту және тәрбиелеу болып келеді.

   Константинов Ю.С. және Куликов В.М. «педагогика  терең ой–өрісті қажет етеді, мектептегі туризмде дұрыс педагогикалық тәсіл қолдану, оның мағынасын түсіну, білім беру жүйесінде оынң мағынасымен және орны, баланы тәрбиелеу және дамыту» деп айтып кеткен. Бірақта авторлар мектептегі туризмнің педагогикасында адамның психологиялық портретін бермейді.

   Мектептегі туризм саласында ең басты рөл педагог атқарады. Мектептегі туризм басшысы өз ісін жақсы көретін педагог, спортты сүйетін, туристік жұмыстарды жақсы ұйымдастыра білетін тұлға.

    Сынып жетекшісінің бірінші міндеті жұмыс мазмұнына байланысты. Бір мақсатқа ұмтылған, ынтымақты оқушылар коллективін топтастыру сынып жетекшісі қызметіндегі басты және негізгі коллективін топтастыру сынып жетекшісі қызметіндегі басты және негізгі бөлім болып табылады. Коллективті топтастыру жұмысы актив арқылы, түрлі комиссияларды, штабтарды құру арқылы және коллективті түрде, жұмылып атқаратын жұмыстарды ұйымдастыру арқылы іске асырылады. Оқушыларды топтастыра отырып, сынып жетекшісі оқу-тәрбие міндеттерін шешуге жақсы жағдай жасайды. Сынып жетекшісі тек өзінің беделімен ғана емес сонымен қатар қоғамдық пікірді қалыптастыру жолдарымен де оқушыларға ықпал жасайды.  
    Балалар коллективін құру мен топтастыру – мұғалімдердің және, ең алдымен, сынып жетекшілерінің маңызды міндеті. Егер коллектив құрылса кез келген тәрбие міндеттерін шешу әлде қайда жеңіл болады. Оқушылар коллективін тәрбиелей отырып, сынып жетекшілері әр оқушының жеке басын қалыптастырады. Сынып жетекшісі оқушылардың өз әрекеттілігі мен инициативасына сүйенеді. Тәрбиеші беделі қаншама жоғары болса да, ол әрбір дұрыс ұйыммдастырылған коллективтің ықпалын ауыстыра алмайды. Табысты тәрбие жұмысынсыз коллективті топтастыру мүмкін емес. Тек коллектив арқылы сынып жетекшісі мектеп оқушыларының оқу міндеттеріне, қоғамдық пайдалы еңбекке, көзқарастарына ықпал етеді. Жақсы ұйымдасқан және топтасқан коллективтің әсерімен оқушылар саяси, адамгершілік және мәдени жағынан өседі[8].

    Мектеп оқу-тәрбие жұмысының мазмұнын жақсартуға қамқорлық жасайды, ата-аналардың барлық жұртшылықты қатыстырадыынып жетекшісінің бірінші міндеті жұмыс мазмұнына байланысты. Бір мақсатқа ұмтылған, ынтымақты оқушылар коллективін топтастыру сынып жетекшісі қызметіндегі басты және негізгі коллективін топтастыру сынып жетекшісі қызметіндегі басты және негізгі бөлім болып табылады. Коллективті топтастыру жұмысы актив арқылы, түрлі комиссияларды, штабтарды құру арқылы және коллективті түрде, жұмылып атқаратын жұмыстарды ұйымдастыру арқылы іске асырылады. Оқушыларды топтастыра отырып, сынып жетекшісі оқу-тәрбие міндеттерін шешуге жақсы жағдай жасайды. Сынып жетекшісі тек өзінің беделімен ғана емес сонымен қатар қоғамдық пікірді қалыптастыру жолдарымен де оқушыларға ықпал жасайды.

   Балалар коллективін құру мен топтастыру – мұғалімдердің және, ең алдымен, сынып жетекшілерінің маңызды міндеті. Егер коллектив құрылса кез келген тәрбие міндеттерін шешу әлде қайда жеңіл болады. Оқушылар коллективін тәрбиелей отырып, сынып жетекшілері әр оқушының жеке басын қалыптастырады. Сынып жетекшісі оқушылардың өз әрекеттілігі мен инициативасына сүйенеді. Тәрбиеші беделі қаншама жоғары болса да, ол әрбір дұрыс ұйыммдастырылған коллективтің ықпалын ауыстыра алмайды. Табысты тәрбие жұмысынсыз коллективті топтастыру мүмкін емес. Тек коллектив арқылы сынып жетекшісі мектеп оқушыларының оқу міндеттеріне, қоғамдық пайдалы еңбекке, көзқарастарына ықпал етеді. Жақсы ұйымдасқан және топтасқан коллективтің әсерімен оқушылар саяси, адамгершілік және мәдени жағынан өседі[9].

    Мектеп оқу-тәрбие жұмысының мазмұнын жақсартуға қамқорлық жасайды, ата-аналардың барлық жұртшылықты қатыстырады.

    Мектептегі туристік ұйымдарды басқарушы–мектеп оқытушысы немесе қосымша білім педагогі. Ол мектептегі туризмге өз жұмысы ретінде қарау керек. Себебі туризм ол мектеп ішінде өтетін шара емес, мектептен тыс жерлерде болады, сондықтан да басшы топтың қай жерде болмасын барлығын өз назарында ұстау керек. Мектептегі туристік топтарды басқаруда демократикалық принциптер болмау керек. Шешімді тек қана басқарушы қабылдайды және ол ғана олар үшін жауапты болады. Мектептегі туризм ұйымдарды басқарушы ең бастысы бала психологы болу керек.

  Саяхатты ұйымдастырушылар олардың қызығущшылығын зерттеу керек. Бұндай жағдайларда мектептегі туризмнің ерекшеліктерін зерттеп және балалар саяхатын ұйымдастыру бойынша нақты ұсыныстар беруі маңызды болып келеді.

   Ең біріншіден мектептегі педагогткалық факторлардың тәуеклдері оқу процесіндегі әр түрлі кедергілер болып келеді.

   Туризмнің педагогикалық факторлары әр түрлі. Бұл туризм формаларымен және түрлері санының көптілігімен көрсетілген. Өнеркәсіптік туризм қарастырылған себептен мектептегі туризм әр түрлі деңгейдегі дайындық, сонымен қатар туристік шаралар, жорықтар, слеттер, жарыстарда педагогикалық факторлардың пайда болуына тоқталып кеткен[10].

    Туристік жұмыстың  негізгі педагогикалық факторлары  келесі:

• эмоционалды әсер;
• туристік қарым–қатынас;
• өнеркәсіп;
• рекреациялық

  Ауызша сөз, мөр, көрнекі құралдар– эмоционалды әсердің басты «таратушы». Бұл құралдар біреуі де универсалды емес: туристік жұмыста олар бір – бірімен үйлесуінде қолданылады. Мынаны айтып кеткен жөн, мектеп туризм тәжребиесінде жақсы атқарылған әдістемелік өңдеулер қолданылады.

    Туристік қарым–қатынастың мақсаты туризм құнылықтарын қатысушылармен бірлесіп меңгеруі. Туристік қызметте, яғни ол регламентті емес топтық сабақтарда және мектептерде тандаулы және еркін қатынастарда көрсетіледі. Туристік жұмыстың маңыды аспектісі-әлеуметтік және шығармашылық болып табылады, ал аспек барлық туристік сабақтарда, әсіресе белсенді дамып келе жатқан туристік топтарға тән. Олардың күнделікті өмірі коллективті талпынысты, біліктілікті, достарына көмектесе білуін дамытады және қалыптастырады. әр түрлі әрекетке мазмұны бар өнеркәсіп туризм (өз-өзіне қызмет ету, әр түрлі кедергілерді, өмірдегі қиыншылықтарды жеңе білу, білімді, қабілеттілікті, біліктілікті, тексеру) өзін тәрбиелеудің басты құралы. Соңғылары бұлшық етті , күшке салуы, назардың күшке салынуы, шаршауды жеңе білуі, қорқу сезімі, сенімсіздік, саяхатта жақсы саяхат тәртібін ұстануымен байланысты.

     Туризм, әсіресе  көркемөнер әр түрлі іс–әрекеттегі мазмұны бай (өзі–өзіне қызмет жасау, ір түрлі кедергілерді және өмірдің қиындықтарын жеңе білу, өз білімін, біліктілігін, ерекшелігін анықтау) және де өзін–өзі тәрбиелеудің жақсы құралы болып келеді. Адамның ойлау қабілеттілігі, назар бағыттауы, шаршауды жеңуі, қорқыныш сезімі, сенімсіздігімен байланысты.

       Педагогтар үшін туризмнің  ең маңызды бөлігі ол балаларды тәрбиелеуге жататыны.

    Мектептегі  туризмді түсіну үшін ең алдымен  оның түрлерімен танысу керек,  оның рөлін және орның бағалау  керек.

    Мектептегі  туризмді бағалау үшін туризмнің  барлық классификациясын қарастыру керек.

      Туризм әр мектептерде сабақтан тыс жүйеде болу керек. Педғалым докторы В.М.Коротов «туристік – өлкетану жұмыстары мектептерде  қатысушылармен өткізілмесе–ол мектеп қазіргі заманға сай келмейтін мектеп» деп айтып кеткен.

    Мектептерде  туризмнің саны қанша болу керек:

• туризммен айналысатын балалар үшін туризм әр түрлі болу керек;
• әр мектеп туризмнің қанша саны болу керек тігін өздері анықтау керек. Ол осы үш жағдайды қамту керек:
• педагогикалық тұтастық
• оқушының қажеттіліктер
• оқушының мүмкіндіктері [11].

 

1.1.2  Мектептегі туризмнің педагогикалық потенциалы

     Туризмнің педагогикалық потенциалы саяхаттарға, мұғалімдердің туристік саяхатты ұйымдастырудана, олардың түсінуіне, сол областа біліктілікпен және тәжребиеге байланысты. Мектеп туризмнің барлық тәрбелеу потенциалын қолданбайды. Білім беру приоритетінен шыққанда, туризмде көбінесе өлкетану, экскурсия және т.б. туризм бағытына көп көңіл бөледі.

    Мектептегі туризмнің потенциалы кең. Қажетті педагогикалық іс–әрекет коэффиценті тек оның табиғи құбылыстарына байланысты ғана емес, сонымен қатар, оған ұйымдастырушы, мұғалім, осы областағы олардың біліктілігі, тәжребиесі.

   Мектеп өткенді шолу туризмнің барлық тәрбиелеу потенциалы қолданылмайды.

   Білім беру  приоритетінде өлкетану және  туристік сабақтарда жорықтардан гөрі ең көп қажеттілік өлкетану, экскурсия, экспедициалық формалар болып келеді.

     Әсіресе экскурсиялық саяхаттар кең түрде тараған және үлкен қажеттілік болып келеді. Бірақта туризмнің сауықтыру факторы қолданылмайды, әсіресе  бұл жерде физикалық және адамгершілік тәрбиелеу құралдары жатады.

      Әсіресе балаларға сауықтыру фактордан тыс үлкен объемдағы пайдалы ақпараттар беретін, оқытушылардың физикалық және адамгершілік тәрбиелеуіне әсер ететін ұзақ уақыттағы экскурсиялық саяхаттар кең түрде дамыған.

       Қазіргі педагогтардың міндеттері тек балаларды оқыту емес, сонымен қатар оларды тәрбиелеу. Мұғалімнің басты мақсаты–оқушылармен қарым–қатынас барысында әр оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін барлық мүмкіндіктерді жасау.

      Тәжребиелі  әр педагог және жетекші балалармен және сыныппен педагоггикалық қатынаста болу керек. Бұл барлық жағдайларда мұғалімнің көмекшісі ретінде туризмді мысалға келтіруге болады. Сонда ғана балалармен қарым–қатынастағы кедергілерді жеңе аласыз [12].

     Туризмде көптеген тәрбиелеу мүмкіндіктер бар. Бірақта оның қаншалықты жүзеге асуы педагогқа байланысты болып келеді.  Туризм мектептегі коллективті дамытудың үлкен мүмкіндігі. Басқа тәрбиелеу құралдардан салыстырғанда туризмнің ерекшеліктері мынада болып табылады, тұрақты және әр түрлі сипаттағы қызметтердің арқасында коллективтің даму темпін күшейтеді. 

    Сондықтанда қазіргі кезде мектептерде оқу–тәрбиелеу жұмыстарында туризмнің рөлі өсуде. Әсіресе география оқу пәні  туристік жұмыстардың жүзеге асу мүмкіндігі болып келеді. Мектептегі туристік жұмыстардың негізгі формаларымен және әдістеріне мыналарды жатқыздыруға болады: туристік секциялар, мектептегі лагерь, слет–жарыс, туристік кештер.

    Мектептегі  туризмнің педагогикалық потенциалы үлкен: педагогикалық әрекеттің коэффиценті оның  «табиғи» сипаттарына байланысты болып келеді.

     Тағы бір ауытқу–көп мөлшердегі жайлылық. Ол белсенді қозғалыс формаларынан құтылуға талпынуда көрсетілген. Жайлылық–тәрбиелеудің жауы. Адамды аздырады және рухани құңдылығын кемитеді. 

«Өндіру» мектептегі туризмде өте аз қолданылған.

      Туризмдегі туризмде потенциалда  қолданудың тағы бір кемшілігі  балаларды ұйымдастырудағы басқару  стилі. Балаларды басқару барысында олардың интеллектуалдық жеке меншігін жояды–оның ойы, өмірлік сұрақтарды өзі шешуін.  

   Мектептегі  туризм мұғалімдердің көзқарасына байланысты педагогикалық сапасын жоғалтады және сақтап қалады. Мектептегі туризм тәсілін мұғалімдердің сана – сезіміне бірыңғай ғылыми дәлелдерді өңдіру және еңнізу керек[13].

     ХХ ғасырдың 50–ші жылдары мұғалімдердің балалар туризімін терең түрде түсінбеуі мектеп туризм дамуына кедергі болды. Бірақта бұның ең терең  түрдегі себептері:

• туристік жұмыстар үшін мұғалімдерге  бөлек ақының төленбеуі, мұғалімдер оқушылармен жорыққа бару үшін өз  бюджетінен ақша төлеуі;
• негізгі жұмыстардан (сабақтар) мұғалімдердің босамауы.

     Мұғалімдердің  балалармен туризммен – өзінің  бос уақыты кезінде айналысады.  Ал  әйел–мұғалімдер үшін жеке бос уақыты жоқ, себебі өз отбасындағы барлық тіршілік әйел мойнына жүктелген.  
    Бұл себептер материалдық, физикалық сипатта көрсетілген.   
     Мектептерде балалардың туризм саласындағы барлық ақпараттарды меңгеру барысында ғана туризмнің толық түрде қолданылғаны көрсетіліп тұрады. Туризмнің әр түрлі классификациясы бар.

       Саяхат  жасаушылардың жас бойынша классификация: 

• кіші жастағы балалар – 2 – ден 8 – ге дейін жас аралығында;
• жасөспірімдер шақ      - 9 – дан 14 – ге дейін жас аралығында;
•   жеткеншек шақ          - 15 – 24 аралығындағы жастар;
• ересек шақ                  - 25 – 45 жастағы белсенді адамдар.

    Туризмді классификациялау барысында мектеп туризміне көп көңіл бөлінеді.

   Біздің елде  туризмнің перспективті дамуы үшін туристік–экскурсиялық қызметті кенінен дамыту қажет. Сонымен қатар, туристік бағдарламалардың мазмұның жақсарту керек және туризм саласында жоғары құзыреттілігі бар мамандарды дайындау жөн.

    Көптеген авторлардың  пікірінше туризмнің дамуы   үшін оқу орындарда, жұмыс орындарда туристік–экскурсиялық жұмыстарды дамыту керек және туристерге қызмет ететін жаңа  формаларды қалыптастырған дұрыс ұйымдастыру деп айтамыз [14].

 

          1.3 Мектепте туризм жұмыстарының формалары және әдістері