Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық ерекшеліктері және оларды топтастыру

Мысалы:

Ағылшын		Мағынасы		Қазақша баламасы
The rotten apple injures its nature	Шірік алма табиғатын  бұзады		Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді
Acorns were good till bread was founded	Адамның тоғышарлығына байланысты		Тойғанда тоқтының еті топырақ татиды. Қарын тойса, қарта әлем сасиды.

Айтылған сөздер, үзінділер  халықтың көңілінен шығып, кең қолданысқа  көз   болса  бірте-бірте  қанатты   сөзден  мақал-мәтелге айналады.  Шекспирден алынған кейбір үзінділер қазақ тілінен өз баламаларын тауып жатады: Brevity is the soul ofwit- Аз сөз-алтын.

Rieh gifts are poor when givers prove unkind – 

Ғайыптан тапқан алтыннан ақсақал берген бата артық, қайыры жоқ жақыннан жаңы жақсы жат артық.

 

 

 

Ағылшын		Мағынасы		Қазақша баламасы
A little learing is dangerous To err is human Who shall deeide When doetors disagree	Шала оқу қауіпті		Жол білмеген адастырады, Жөн білмеген шатастырады. Жаңылмас тұяқ Жоқ. Ауру азайса, тәуіп ауырады.

деген сөздерде де дәл  аударылады.

Тілі бар  халық, халық,

Тілі жоқ  халық-балық.       (Шерхан)

Талап, еңбек  терең ой,

Қанағат, рақым  ойлап қой,

Бес асыл іс, білсеңіз.                   (Абай) /43/

Адасқанның  алды-жөн,

Арты-соқпақ.                               (Абай)

Ағылшын ауыз әдебиетінде  көп кездесетін кейіпкерлер мақал-мәтелдерден  де өз орындарын тапқан.

Ағылшын	Мағынасы	Қазақша баламасы
A good Jack makes a good Jill	Жақсы ер адамның әйелі де жақсы	Жақсы әйел жігітке біткен бақ, Жақсы жер, жайлы қамыс алтын таң. Жақсы әйел теңі жоқ жолдас, түбі жоқ сырлас.
Jak off all trades and master of none	Әр істің басын шалу	Аузымен астау шапқан, қолымен жаңқа жара алмас.

Қай халық болмасын, билік пен байлыққы сүйенген абырой-атақты мысқылдап отырған. Ағылшын тілінде бұл қаһарлы Цезарьдың атымен байланыстырылса, қазақ әдебиетінде бай-болыстарды мысалға келіп еді.

 

Ceaser`s  wife is above suspicion

Цезардың әйелі күдіктен жоғары

Аузы қисық болса  да, бай баласы сөйлесін.

 

Әр халықтың тәлім-тәрбиеге байланысты мақал-мәтелдері сол халықтың менталитетінен хабар береді.

Ағылшын		Мағынасы		Қазақша баламасы
Leopard can not change his spots	Колбарыс өз дақтарын өзгерте алмайды.		Сүтпен сіңген мінез, сүйекпен кетеді не Қара киізді қанша жусаң да ағармайды
As hungry wolf	Аш қасқыр		Аштық ас талғатпайды

ҚОРЫТЫНДЫ

 

"Қазақ және ағылшын  тілдеріндегі мақал-мәтелдердің  лингвистикалық және этнолингвистикалық  сипаты" деп аталған  тарауында  мақал мен мәтелге анықтама  беріліп, өзара ортақ тұстары  және айырмашылықтары айқыңдалды. Сондай-ақ, зерттеу нысаны болып отырған тұрақта тұлғалардың коммуникативтік, кумулятивтік қызметіне, әлеуметтік мәні мен қайнар көздеріне сипаттама берілді. Қазақ және ағылшын тілдері бойынша мақал-мәтелдерді зерттеуге арналған ғылыми еңбектерге жалпылама шолу жасалып, аталмыш тілдік бірліктерді топтастыру ұстанымдары айқындалды. Этнолингвистика ғылымының бастау алуы, қалыптасу кезендері, қазақ және ағылшын тіл білімінде зерттелуі де осы тарауда баяндалды.

Мақал-мәтелдер — халық  тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі, даналығы мол көрініс тапқан, ой дәлдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленетін тілдік бірліктер болып табылады:

-  мақал көп жағдайда  үлгі, өнеге, өсиет айтуға құрылады. Ал мәтел, сөз тіркесі, қалыптасқан  нақышты орамды сөйлемше түрінде  келіп, көңілдегі   ойды емеурін арқылы жеткізеді және нақты тұжырым, қорытынды пікір жасалмайды;

- ағылшын тіл білімінде  мақал мен мәтелдің ара жігі  нақты ажыратылмай, біртұтас тұрақты  тіркес ретінде қарастырылады;

- мақал-мәтелдер өзге  тұрақты сөз орамдарына (қанатты сөз, нақыл сөз т.б.) қарағанда, тұлға жағынан ықшам, мазмұны жағынан тұтас, әмбебап болады;

- мақал-мәтелдердің тұлғасының  тұрақтылығы мен тілде бұрыннан   "дайын" материал ретінде  қолданылатын сипаттары оларды  фразеологизмдер қатарына қосып,  осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді;

- этнолингвистика мен  лингвомәдениеттанудың жалпы тіл  білімінде нақты сала болып  қалыптасқан тұсында мақал-мәтелдердің  тілдік сипатын сараптап қана  қою жеткіліксіз, олардың ұлттық  ерекшеліктерін, этнолингвистикалық  сипатын ашу — бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі;

- мақал-мәтелдердің   этнолингвистикалық табиғатын айқындауда  Табиғат - Адам - Қоғам" деп аталған  үш бірлестікгі қамтитын идеографикалық  классификация тиімді;

- бірқатар қазақ және  ағылшын макал-мәтелдерінің құрамы мен құрылымы және мағынасы тұрғысынан өзара сәйкестіктері байқалды, абсолютті эквивалент, яғни теңбе-тең балама түрлері де кездеседі;

- ағылшын мақалдары  көбіне бір сөйлемнен ғана  құралса, қазақ мақалдарының басым  көпшілігі екі, не бірнеше тармақты болып келеді. Қазақ мақал-мәтелдеріндегі айтылар ойдың басқа бір жағдай, не құбылыспен салыстырыла жеткізуін тілдік ерекшеліктер санатына жатқызуға болады;

- кейбір қазақ мақал-мәтелдерінің  күндерегі қазақ қоғамында қалыптасқан  билер институтымен, яғни Майқы, Төле, Әйтеке есімдерімен, Абай, Ыбырай, Жамбыл т.б. шығармаларындағы мазмұнды сөз үлгілерімен, қоғам қайраткерлерінің қанатты сөздерімен, жұмбақтар және діни мазмұндағы шармалармен, тығыз байланысты;

- ағылшын тіліндегі  мақал-мәтелдердің құрамында елді-мекендердің, атаулары мен кісі есімдері жиі кездеседі;

- туыс емес тілдердегі  бірқатар мақал-мәтелдердің өзара  мағыналас болып келу қазақ  және ағылшын халықтарының өмір  тәжірибесінің, көзі жетіп,  кекейіне  түйген ой-тұжырымдарының ұқсастығымен, астастығымен байланысты;

- тіл-тілдегі макал-мәтелдер  әрбір халықтың тұрмыс-тіршілігі,  дүниетанымы мен әдет-ғүрпы, салт-дәстүрі  жөнінде ақпарат көзі, яғни дүниненің  тілдік бейнесі болып табылады;

- әртектес тілдердің  мақал-мәтелдерін салғастырмалы  түрде зерттеу жұмыстары жалпы тіл білімін теориялық тұрғыдан соны тұжырымдармен толықтыра түседі және кейбір практикалық мәселелердің шешімін табуына септігін тигізеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ГЛОССАРИЙ

 

1) My house is my castle- Өз үйім-өлең төсегім

2) Good mаnnеss tаке the  а mаn- Адамды адам ететін оның әдептілігі

3) Make hay while the sun shines- Темірді қызғанда соқ

4) First think, then speak - Ойнасаң да ойлап сөйле

5) Let sleeping dogs lie -Жатқан жыланның қүйрығын баспа

6) Better late than never- Eштен кеш жақсы

7) Time is money-Уақыт -білгенге қазына, білмегенге -быламық

8) Stiks and stones may break my bones, but words will never hurt me-Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді

9) Don't trouble until trouble troubles you - Жатқан жыланның құйрығын  

баспа.

10)When cat is away, the mice will play- құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнар

11) Take care of pence and the pounds will take care of themselves-Теңге тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер

12) The rotten apple injures it`s nature- Бір құмалақ бір қарын майды

шірітеді

13) Ceaser^`s  wife is above suspicion- Аузы қисық болса да, бай баласы сөйлесін

14) All are not friends that speak us fair - Жалған дос көзіңе мақтар, сырт айналып сойылын сатар

15)All are not hunters that blow the horn - Мылтық ұстағанның бэрі аңшы емес

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Иностранные языки  в школе//2005

2. Мақал – мәтелдерде  ағылшын сабағына қолдану// Иностранные  языки в школе, 2005, 3

3. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., Ridout R. Аnd Witting С, Аррегsоn G. L., Lindа аnd Rоgеr Ғlаvеll, А.В. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалары қолданылды.

4. Жүсіпова Р.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал – мәтелдердің синонимдік мәні// Қаз ҰУ Хабаршысы – Филология сериясы // N 3- 2003

5. Аргингазина  Ш.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі  етістікті фразеологизмдердің лексика  – семантикалық сипаты// Алматы  – 2004

6. Ағылшын және  қазақ тілдеріндегі етістікті  фразеологизмдердің синонимдігі// АГУ  им. Казахстанская филология: проблемы и перспективы. – Алматы – 2002

7. Ағылшын –  қазақ тілдеріндегі кейбір ұқсастықтар  туралы // Қазақстан     

          мектебі – 2001, N 3

            8. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі  сөздіктер, 2001

9. Адамбаев Б. Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің   құрылымдық   және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б.

10. Словарь употребительских  английских пословиц//Москва-1985

            11. Иманбаева К. Мақал-мәтелдерді  қолдану//Ағылшын тілі мектепте, 

2006,№ 3

12. Жабықбаев  М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында  

 пайдалану//Қазақстан  мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005

13. Кеңесбаев I. - Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1987. - Б.22.

14.   Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж: Изд-во Воронежского университета,1989. -192 с.

15.  Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: Докт.дисс. Алматы, 1997. -260 б.

16. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы:    Ғылым, 1975. -14 б.

17. Современный русский  язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.: Высшая     школа, 1979.-С. 56)

18. Сәрсенбаев  Мақал – мәтелдердің аударылуы//Алматы-1998-177   

19.  Бейсенов Қ. Қазақ топырағыңда қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. Алматы: Ғылым, 1994. -168 б.

20.   Морозова Л.А. Художественные формы пословиц // Вопросы жанров русского фольклора. Москва: Изд-во Московского университа,1972. -с.3-16.

21.А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77

22. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва: Наука, 1979. -671 с.

23. Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: Канд. дисс. Алматы, 2001. -114 б.

24. Мұқанов М. Ақыл-ой өресі. Алматы: Қазақстан, 1980. - 172 б. 21. б.

25.   Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. М., 1977. N3. — С.49.

26.  Ерназарова 3. Сөйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалық аспектісі. Алматы, 2001. - 194 б.

27.  Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер. Алматты: Білім, 1996. - 202 б.

28. Қазақ тіліндегі жай сөйлем түріңде келген мақал-мәтелдердің кұрьгльімдық ерекшеліктері // Н.Сауранбаев және қазақ тіл білімі.Алматы,2000, 76-81 б.

29. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің варианттылығы // Тіл деңгейлері және олардың өзара қатынасы (ғылыми мақалалар жинағы). Алматы,2000, 72-79 б.

30. Мақал-мәтелдердің көркем шығарма тілінде берілуі // Мәдениетаралық коммуникация және аударманың көкейтесті мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Абылай хан атыңдағы ҚМХҚ ӘТУ,2001 419-421 б.

31. Фразеология және мақал-мәтелдер // Қазақ тілі мен әдебиеті. N8,2001, 50-52 б.

32. Қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуыңдағы этнолингвистикалық уәждері//Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. Халықаралық гылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Қаз. мем. қыздар педагогика институты, 2001, 236-239 б.

33. Қазақ макал-мәтелдерінің логика-семиотикалық және прагматикалық сипаты // Тілтаным-Языкознание. N1,2001,66-71 б.

34. Ағылшын-қазак мақадцарының салыстырмалы сараптамасы // Мир языка. Н. М. Құрманбаевтың 75-жылдық мерейтойы қүрметіне үйымдастырылған "Мышление-Язык-Лингводидактика" атты ғылыми конференция материалдары. Алматы, 171-174 бб.

35. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманың көкейкесті мәселелері" атты халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.

36. Қазақ мақал-мәтелдерінің зтнолингвистикалық сипаты// Мир Языка. Казақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығы мен Абьшай хан атыңдағы Кязақ мемлекеттік халықаралық қатынастар және әлем тілдері             университетінің 60-жылдығына             арналған "Лингвистиканың көкейкесті мәселелері және шет тілдерін оқытудың әдістемелері" атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Алматы, 2001. 187-190 бб.