Білім беру адам капиталын дамытудың алғышарты және факторы ретінде

Сондықтан да адам капиталына инвестиция салу оның әлеументтендіру тәжірбиесіне терең өзгерістер енгізіп жалпы адам капиталының жиынтық қорының мазмұнына, құрамына, қалыптасуына оң әсер етеді.

Білім беруге бағытталған  қоғамдық тікелей инвестициялар-мемлекеттің, жергілікті органдардың, қоғамдық ұйымдардың, өнеркәсіп салаларының осы сфераға бағытталған қаржылары. Білім беруді инвестициялау әртүрлі жолмен жүргізілуі мүмкін:

• оқушыларға мақсатты бағытталған ұзақ мерзімді несиелер беріледі; мұндай несиелер еңбек ету кезінде жалақы немесе табыс есебінен қайтарылады;
• мемлекет білім беру қызметі ақысын төлеуге және тұтынушыларды материалдық қолдауға байланысты барлық шығындарды өз қолына алады;
• білім беру қызметі ақысын және оны тұтынушыларды метериалдық қолдау әртүрлі көздерден қаржыландырады:

1. мемлекеттік (оқу орындарын республикалық, жергілікті бюджеттерден қаржыландыру, оқушыларға жәрдемақы және ұзақ мерзімді мақсатты несиелер беру) қаржыландыру;

б) оқушылардың өзіндік қаржылары есебінен (олардың ата-аналарының,

    асыраушыларының қаржылары);

   в) кәсіпорындар және ұйымдардың қаржылары (тапсырыс бойынша  

       маман дайындауды, жұмысшылардың біліктілігін көтеру және оларды                                                                    қайта дайындауды қаржыландыру), қоғамдық және қайырымдылық ұйымдарының қаржылары есебінен.

Сондай-ақ, адам капиталына жұмсалатын инвестициялар, салымдар бірнеше  сатыдан тұрады:

Бірінші сатыда-адам капиталына жұмсалған салымдар неғұрлым жақсы нәтижеге жеткізеді, өйткені мұндағы жоғары тиімділік салымның қарымы қайтатын уақыт мерзіміне байланысты. Оқытудың бастапқы сатысынан, арнаулы даярлық сатысына өткен сайын шығындардың өтелу мерзімі ұдайы қысқарып, адамға жұмсалатын салымның ұтымдылығы арта береді. Сонымен бірге, ықтималды адам капиталына салым оның неғұрлым жас кезінде жұмсалса, салым өлшемімен болатын өзгерістер серпіні соғұрлым жоғары болмақшы. Адамға жұмсалған салымның ертерек болуы қоғам тіршілік әрекетінің алдағы кезеңдерінде көрінетін ықтималды адам капиталының, оның шығармашылық қабілетінің бір реттеуіші есепті болады.

Екінші сатыда-ықтималды адам капиталын нақты іске қосылған адам капиталына айналдыру кезеңі. Бұл-еңбек субъектісінің адам капиталын іске асыру мен қорландыру кезеңі. Тіршілік әрекетінің бұл кезеңі еңбек қызметін атқаруға бейімделуімен, адам капиталының жетілдіруімен, жұмыскердің нақты адам капиталына біліми ықпал етуінің көптігімен сипатталады.

Үшінші сатыда-еңбек қызметінің қалыптасу кезеңі. Бұл кезеңде ықтималды адам капиталы ұдайы өндіріс жүйесіне неғұрлым көптеп тартылады, жалақының ұдайы өсуі мен оның ең жоғары деңгейіне жақындау байқалады. Мұнда жұмыскерлерді қайта даярлау жүйесі аса маңызды рол атқарады. Ол ғылыми-техникалық дамудың шарттарын бейнелейді. Өнімді еңбектен қол үзіп және қол үзбей білім алу жүйесі, парасатты адам капиталын, жұмыскердің қабілет қарымын, қоғам тіршілік әрекетінің осы кезеңіндегі ғылыми-техникалық талаптарына дейін көтеруге мүмкіндік беретіндей дәрежеде толықтырылуы керек [3, 5-19б].

Білім беру саласын инвестициялау  үлгілері жайлы 1 қосымша кестеден көрулеріңізге болады.

Қазіргі кезеңде, яғни экономикалық дамуымыз тұрақталынып, әлеуметтік мәселелерге  бет бұрған уақытта, Қазақстанда  адам капиталын қалыптастырып, оны  ұдайы өндіру үрдісіне байланысты біршама  қызметтер атқарылып жатыр. Бұған  халқамызға әлеуметтік жағынан қолдау көрсетіп, осы мәселедегі қалдық принциптерін жойып, әлеуметтік саланы қаржыландыруды басымдылық ретінде қарастыру саясатының қалыптаса бастауын мысалға келтіруімізге болады.

2005 жылға арналған  бюджетте денсаулық сақтауға, білім  беруге және басқа да әлеуметтік секторларға жұмсалатын шығындар үштің бірінен асады деп көрсетілген, ал бұл мемлекеттің  мүмкіндіктері артқанын көрсетеді. Әр бюджеттің өз міндеті бар, оның ең басты ерекшелігі-әлеуметтік бағыттылығында.

2005 жылға арналған  бюджет қаражаты да едәуір даму мәселесін шешуге бағытталған болатын. Осы салаға жұмсайтын шығыстары 2004 жылмен салыстырғанда 20,2%-ға, соның ішінде білім беру-51%-ға, денсаулық сақтау-22,9%-ға, әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік көмек-15,2-ға% ұлғайды.

Мұндай бюджетті орындауда инвестициялардың орны бөлекше, өйткені ішкі жалпы өнім өсімінің қарқыны инвестициялардың көлеміне байланысты.

Сонымен, біздің қоғамымыздың алдында тұрған мақсаттарының бастысы  адамның жетістіктерін, құндылығын, әлеуетін ашатын, жан-жақты дамуына жағдай жасайтын кезеңге жету үшін мемлекеттік жіне жеке мүдделерді жұмылдырып, ұйымдастыру болып табылады.

Батыс елдерінде адам капиталын есептеу көбіне білім  компонентін есептеуге негізделеді; мұның өзі оны кеңістік экономикалық әдебиетте кең тараған білім қорын есептеу әдіснамасына жақындатады. Білім қоры-индивидтердің жинақталған білімі, дағдысы, тәжірбиесінің құндық тұрғыда бағалануы. Екі аталған қорларды есептеуде әртүрлі әдіснама қолданылады. Олардың ең басты айырмашылығы-кеңестік экономистердің есептеулерінде батыс зерттеушілеріне тән жоғалған табыстардың қамтылмауы.

Білімнің құндық қорын, тұтас алғанда, индивидтің білім  потенциалын қалыптастыру мақсатындағы қаржы салымдарының нәтижесі ретінде  қарастыруға болады.

Білім қорын есептеуде  екі әдіс белгілі:

• белгілі бір ұзақ мерзімде білім беруге бағытталған нақты кумулятивті шығындарды есептеу;
• белгілі бір уақыт аралығына экономикалық белсенді халықтың жинақталған білім, дағды, тәжірибе қорының нақты өндірістік құндылығын бағалау.

Адамның білім алу  құқын мемлекет сәйкес әлеуметтік-экономикалық жағдайларды қалыптастыру арқылы қамтамасыз етеді:

• ақысыз және міндетті бастауыш білім беруді ұйымдастыру;
• орта және кәсіптік білімді берудің әртүрлі формаларының дамуын ынталандыру және оларға қол жетуді тегін білім беру және қаржылық көмек көрсету арқылы қамтамасыз ету;
• жоғары білімге қол жеткізу негізінде, тегін білім беру арқылы қамтамасыз ету;
• барлық сатылардағы мектептерді дамыту, стипендия жүйесін қалыптастыру және оқытушы персонал жағдайын жақсарту [6, 5-7б].

Отандық білім беру қызметі  рыногының қалыптасу және қызмет ету ерекшеліктерін талдай келе, келесідей  тенденцияларды айтуға болады:

• объективті нақтылық ретінде жеке сектор үлесінің артуы, жеке сектордың даму динамикасы және масштабы оның өмірлік цикл теориясына сәйкес өсу сатысында екендігін көрсетеді және қазірдің өзінде жеке сектордың осы рынокта алатын орны елеулі;
• техникалық, аграрлық, құрылыс мамандықтарына сұраныстың төмендеуі, бұл жағдайды аталған салалардағы экономикалық іс-әрекеттің жеткіліксіз ұйымдастырылуымен және кәсіби бағдар саясатының өнеркәсіпті елдердегі кәсіптік бағдар жүйесін дамыту арқылы мамандық таңдауды реттеу саясаты қызығушылықты тудырады;
• заңгер, экономикалық, қаржы мамандықтарына сұраныстың артуы;
• қысқа мерзімді, интенсивті, бірақ толық теориялық-практикалық дайындық деңгейіндегі білім беру қызметіне сұраныс</sp