Экономика

П. Самуэльсон және В. Нордхаус олигополистік  жағдайдың үш аса маңызды типін  көрсетеді:

1)    құпия олигополия;

2)    үстем болған олигополия; 3. Монополистік бәсеке.

Бірінші жағдайда, олигополиялықтар толық келісімге келсе, рыноктық баға жалғыз монополистің мүддесіне  сәйкес келеді.

Екінші жағдайда, саланың ең үлкен  фирмасы салалық өткізу көлемінің 60—80%-ін бақылағанда басқа мінез  танытуы мүмкін. Мысалы, рыноктың бір  бөлігін бәсекелестеріне (ұсақ фирмаларға) беріп, сосын 60—80%-ін бақылайтын рыноктағы  монополист ретінде әрекет етеді.

Үшінші жағдайда көп сатушылар  мен сатып алушылардың фирмалардың  салаға кіріп шығуы еркін болады және жеке фирма басқа фирмалардың  бағаларына тікелей әсер ете алмайды. Мұнысымен бұл жағдай жетілген бәсеке рыногын еске түсіреді. Айырмашылығы, мұндағы тауарлар дараланған және әрбір  сатушы оның сұранысының төмендейтін  қисық сызығына ие болады. Осыған байланысты сатушы өз тауарына баға белгілейді.

6.4  Монопсония

Алдыңғы талдау монополияны сатушы рыноктық бағаға билік етудің ерекше құбылысы ретінде караумен байланысты. Алайда бағаларға белгілі бір  бақылау сатып алушы жағынан  да болады. Егер монополия ұғымы "жалғыз сатушы" дегенді білдірсе, монопсония ұғымы "жалғыз сатып алушы" дегенді  білдіреді. Монопсония мәселесін зерттеу  Дж. Робинсонның аса маңызды ғылыми еңбегі болып табылады. Осы тақырыпшада  осы экономистің логикасына сүйенеміз. Монопсония жағдайында бағалардың орнығуын талдаудан бұрын "сатып алушының көзімен" жетілген және жетілмеген бәсекелі рыноктарды салыстырамыз. Жетілген бәсеке кезінде көптеген сатушылармен бірге көптеген сатып алушылар әрекет етеді. Жеке сатушы бұл жағдайда рыноктық бағаға әсер ете алмаса, жеке сатып алушы да жетілген бәсекеде сатып алатын тауарлардың бағасына әсер ете алмайды. Жетілген бәсекелес сатушының сұраныс сызығы абсолютті икемділігімен (эластикалығымен) сипатталады.

Монопсонистің билігіне қарсылық көрсете  алатындар тез бұзылмайтын, ұзақ сақталатын өнімдерді өндірушілер. Егер оларға шарттары ұнамаса, онда басқа  сатып алушы іздеуге уақыттары  бар. Ал ауыл шаруашылығының тез бұзылатын  өнімін өндірушілер не істейді? Олардың  монополист талап еткен шарттарға  тәуелді болуы барынша ықтимал. Әрине, бұл жалғыз мысал емес. Ал алмаз өндірушілер ше? Бұл тез  бұзылатын өнім емес. Алайда "Де Бирс" монополисі алмазды сатып алудағы  өз талаптарын әр түрлі елдердегі  бөлшектенген өндірушілерге күштеп таңады. Монопсония еңбек рыногында  жиі орын алады.

Монопсонист өзінің сатып алу көлемі айлалы әрекет жасау арқылы ие болатын  өнімнің рыноктық бағасына әсер етуі мүмкін. Сондықтан (монопсонистің көзқарасы  бойынша) ұсыныстың рыноктық бағасы бүкіл саланың орта шығындарының өсіңкілігін көрсетеді.

7 Ұлттық экономика негізгі   нәтижелері  және  оның  өлшемі

Экономикалық теория да шаруашылық практикасы сияқты қоғамдық өнімнің  әр қилы өлшемдерін пайдаланады. Бұл  әр қилылық мына жайлармен байланысты: біріншіден, қоғамдық өндірісті сипаттауға теориялық тұрғыдан жан-жақты қарау; екіншіден (бұл бірінші жағдайдан  туындайды) статистикалық есептеудің сан алуан методологиясы, үшіншіден, қоғамдық өнім қозғалысының әр түрлі  сатысы тиісінше макроэкономикалық  көрсеткіштерді талап етеді.

7.1  Жалпы қоғамдық өнім мен  ұлттық табыс

Кеңес елінің саяси экономиясында  материалдық өндіріс саласына жұмсалған  еңбек қоғамдық өнімді өндіреді деп  түсіндіріледі. Материалдық өндірістен тысқары қалғандар қайта бөлуден  кейін қоғамдық өнімді тұтыну саласын  құрайды.

Материалдық өндіріс саласы материалдық  игіліктерді өндіруші салаларды  қамтитыны белгілі (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс), сонымен қатар  материалдық қызмет көрсету саласы (өнімдерді) тұтынушыларға жеткізуші  транспорт пен сауда, коммуналды шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету, атап айтқанда, киім тігу мен жөндеу, киімді жуу, тазалау, радио және электрлік  тұрмыс тауарларын жөндеу т. б.

Соңғы отыз жылда ғылыми-техникалық революцияның қарқынды және терең дамуына  байланысты материалдық өндіріс  түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Жаңа технологияның пайда болуы мен  қоғамдық еңбектің терөңдеуі, қоғамның бүкіл-әлеуметтік шаруашылық жүйесінің  күрделенуі жаңа салалардың пайда болуына, ал ескі салалардың рөлі өзгеріп, жаңаша сипатқа ие болуда. Мысалы, ғылым  бірте-бірте қоғамның тікелей өндіргіш күшіне айналуда. Күрделі де, көп  салалы және көп дәрежелі қоғамдық өндіріс орғанизмі осы мамандығы  терең де жоғары басқарушылар мен  ұйымдастырушыларды, қаржы-несие мәселелері, маркетинг т. б. бойынша маман  кадрларды талап етуде. Бұл қызметкерлердің  еңбегіне деген сұраныс, еңбекті  өнімді және өнімсіз деп бөлудің  кандай да болмасын жолдарының теориялық  негізін жоюда.

Материалдық емес игіліктерді (рухани байлықтарды) өндіретін сонымен  қатар материалдық емес қызмет көрсететін сала (денсаулық сақтау, білім беру, ғылыми болжам жасау) үлкен маңызға  ие болуда. Аталған салалардың барлығы  да ұдайы өндірісте және өндірістің басты факторы — жұмыс күшіне баға белгілеуде тікелей қатынасады. Көрсетілген салалардың даму деңгейі  еңбек өнімділігінің дәрежесімен  қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпал  етеді.

Жалпы қоғамдық Өнім, қоғамның бір  жыл ішінде өндірілген материалдық  игіліктер қосындысы десек, онда тек материалдық өндірісте еңбек  ететіндердің қоғамдық еңбегі — қазіргі  экономиканың жағдайын сипаттайтын  өлшем деп айтуға болмайды.

Жалпы қоғамдық өнім көрсеткішінде  еңбек заттары қайталама (екінші рет) есептеліп отыр, яғни шикізат  материалдар, аспаптар, отын, энергия. Мұндай қайталама есеп біртекті еңбек  заттарын өндіріс циклының әр қилы сатысында есептеуіне байланысты орын алды.

Бір айта кететін жағдай, батыс  статистикасында қайталама есепте үстеме құн көрсеткішін пайдаланады, соңғысы болса бір фирманың екінші бір фирмадан материалдар мен  қызмет көрсетуді сату және сатып  алуымен байланысты көрсеткіш.

Кеңестік экономикалық статистикада қайталама есепті болдырмау үшін түпкі өнім көрсеткішін пайдаланып келді. Бұл көрсеткіш жеке және қоғамдық өндірістік емес заттарын, инвестициялық  қаражатты қамтиды. Түпкі өнім элементтері  осы жылғы қайтадан өңдеуге түспейді. Түпкі өнімді жалпы өнім көлемінен  еңбек заттарының айналымын шегеру арқылы да анықтауга болады. Сонымен  қатар, оның құрамында затталған  еңбек құралдары шығынының бір  бөлігі бар, ол өзінің экономикалық қызметі  бойынша еңбек құралдарын жаңартудың көзі болып табылады, яғни амортизация  көзі.

Қоғамдық таза Өнім, жалпы өнім, одан жыл бойы жұмсалған өндіріс  құрал-жабдықтарының орнын толтыруға  пайдаланатын амортизация жарнасын машиналар, жабдықтар, транспорт құралдары, әр қилы өндірістік объектілер құнынан, тұтынылған шикізат, отын, қосымша материалдар  құнынан шегеріп тастағанда қалған бөлігі. Осыдан байқауға болады, таза өнім өзінің заттық мазмұны бойынша өндірісті  ұлғайтуға арналған, жеке тұтыну заттары  мен өндіріс құрал-жабдықтары, т. ө. — амортизация жарнамасы (АЖ) = Т.Ө. Сонымен қатар, таза өнім осы  жылда жұмсалған еңбектің нәтижесі. Осымен байланысты экономикалық теория мен экономикалық статистика оны қоғамның бір жыл ішінде өндірілген құны немесе ұлттық табыс деп атайды.

Заттық мазмұны бойынша бұл  тұтыну заттары мен құрал-жабдықтардың бір бөлігінің жиынтығы, түпкі  пайдалану фазасында тұтыну қоры мен жинақ қорын құрайды.

Ұлттық табыс, елдің экономикалық дамуының қорытынды көрсеткіші, қоғамның өндіргіш күштерін, оның экономикалық құрылымын ұлғаймалы ұдайы өндірістің бір жылдық нәтижесін сипаттайды. Ол  ақшалай формада есептеледі.

Ұлттық табыстың абсолюттік мөлшері  аса маңызды. Бұл қоғамдық өндірістің нақты нәтижесі, осы мерзімдегі халықтың әл-ауқаты дәрежесі мен қоғамның болашақта  экономикалық даму мүмкіндігін сипаттайды. Ұлттық табыс қоғамдық өнімінің 50 процентін  құрайды (қайталама есеп орын алмайды). Ол қоғамның түпкі өнімінен амортизация  сомасына, шамамен 8—10 процентке кем. Ұлттық табыстың физикалық мағынада өсуі, біріншіден, қоғамдағы жұмсалған  еңбек шығынының мөлшеріне тәуелді, яғни қызметшілердің саны мен еңбек  қарқындылығына байланысты. Екіншіден, қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне тәуелді. Ұлттық табыстың қозғалысы  қоғамдық ұдайы өндірістің мынадай  сатылары арқылы жүзеге асады: өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну, пайдалану. Өндіріс  сатысында ұлттық табыс қоғамдық өнім өндіретін барлық салалардың таза өнімі (таза табыс), бөлу (қайта белу) сатысында — әр қилы алғашқы және қайталама табыстар, айырбас сатысында  — өндіріс құрал-жабдықтары мен  тұтыну заттары түріндегі тауарлар сомасы, тұтыну (пайдалану) сатысында  — түпкі табыстар тұтыну және қор  жинау мақсатында жұмсалады.

Ұлттық табысты зерттеумен әр қилы бағыттағы экономистер айналысты. XVII ғасырда өмір сүрген ағылшын экономисі  У. Петти 1664 жылы капиталистік қоғамның табыстарын және оны бөлуге, талдау жасауға әрекет жасады. Ол сол кезеңдегі  Англия халқының табыс және шығыс   балансын   жасады.   Ол   ұлттық   табысты   есептеп  шығара отырып, оның бүкіл халықтың, жерден, үйлерден, капиталдан және еңбек шығындарынан түсетін табыстар сомасы деп анықтады.

Ұдайы өндіріс пен ұлттық табыс  мәселелерін А. Смит пен Д. Рикардо  да зерттеді. Олар бүкіл қоғамдық өнім құнын қоғамның табыстарының сомасы (қосындысы) дей отырып, одан өнім құнына ауысқан өндіріс құрал-жабдықтарының  құнын шегеріп тастаған.

Швейцария экономисі Симон де Сисмонди осындай көзқараста. Ол қоғамның жылдық өнімі мен ұлттық табыс айырмашылығын  көрсетпеді.

Француздық Ж. Б. Сэй болса құн  мен пайдалылық өндірістің үш факторының еңбек, капитал және жер қызметінің нәтижесі деді. Табыс келтіруші кез  келген адам ұлттық табысты өндіреді деп қорытындылады.

Қазіргі батыс экономистері бұрынғы  экономистердің ең алдымен Ж. Б. Сэйдің ұлттық табысты өндірістің әр қилы және бірдей құқылы факторлары өндіреді деген пікірін басшылыққа алуда. Американдық экономист Дж. Б. Кларк  өзінің шектеулі өнімділік теориясында "қоғамдық табысты бөлу табиғи заңмен басқарылады" және "бұл заң... әрбір  өндіріс факторына осы фактордын  өзі өндірген байлықтар сомасын (қосындысын) береді" деп көрсетті. (Дж. Б. Кларк. "Байлықты бөлу". Соцэкгиз., 1934, 35-бет). Мұндай тұрғыдан қараудың мәні, кез келген іс-әрекеттің түрі табыс  әкеледі, әрбір табыс алушы кәсібі мен қызмет түріне байланыссыз оның жасаушысы. Бұған мемлекеттік чиновниктер, әскери қызметшілер, діни қызметшілер  т. б. қосылады.

Американдық статистика ұлттық табысты  өндіруге қатысушы факторлардың барлық иегерлерінің табыстарының сомасы деп  анықтайды, яғни жалақы қорының, капитал  иесінін пайдасының және жер иелерінің  ренталарының сомасы (қосындысы). Ұлттық табыс жалпы ұлттық өнімнен (ЖҰӨ) жанама салықтар мен негізгі капитал  құнына амортизациялық жарна мөлшеріне  кем. Біздің еліміздің бірқатар оқымыстылары әлі де ұлттық табыста полицияның, әскерлердің, заң қызметкерлерінің, бұқаралық хабарлама қызметкерлерінің табыстарын қосып есептеу экономикалық тұрғыдан ешбір негізсіз деп көрсетуде. Дәстүрлі маркстік саяси экономия тұрғысынан бұл мамандықтар коғамдық өндіріс процесіне тікелей қатынасы жоқ,   тек   ерекше   қызмет   көрсетумен   шектеледі.   Осы ғалымдардың пікірі бойынша мұндай есептеу әдісі табыстарды қайталама есептеу негізінде ұлттық табысты жасанды көбейтіп, шамамен 20—30 процентке артық көрсетеді.

7.2 Жалпы ұлттық өнім (Ж. Ұ.  Ө.)

Батыстық экономикалық теория мен  статистика бойынша жалпы ұлттық өнім көрсеткіші материалдық және материалдық  емес өндірістегі кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың табыстарынан тұрады. Жалпы ұлттық өнімге амортизация  жарнасы да енеді, соңғысы болса  пайдаланылған еңбек құралдарының құнының дайын өнімге ауысу жолымен  құралады.

Жалып ұлттық Өнімнің белгілі модификациясы  — жалпы ішкі өнім  көрсеткіші болып табылады. Жалпы ішкі Өнім, белгілі бір ел шеңберінде кәсіпорындар мен қызметкерлердің ұлттық азаматтық  сипатына байланыссыз өндірістік қызметінің нәтижесін қамтиды. Жалпы  ұлттық  өнім → жалпы  ішкі  өнімнен  сол елдің ресурстарын шет  елде пайдаланудан түскен табыстар сомасында (проценттер, дивиденділер, жалақы т. б.) көп болады. Мысалы маусымды жұмысшылардың  жалақысы жұмыс істеп жүрген елдің  жалпы ішкі өнімінде есептеледі және олардың тұрақты тұратын елінің жалпы ұлттық өнімінде де есептеледі.

Біріккен Ұлттар Ұйымының статистикалық  қызмет ету орны жалпы ішкі өнімді ұлттық есептер жүйесін жасауда  негізгі көрсеткіш ретінде пайдаланады. 1988 жылдан бері жалпы ұлттық өнім көрсеткіші біздің елімізде де осы Біріккен Ұлттар Ұйымының методологиясы бойынша  есептеліп, халықаралық салыстыруға  пайдаланып келеді.

Жалпы ұлттық өнім ағымдағы, рыноктық бағалармен есептеледі, бұл оның номиналдық маңызын сипаттайды. Бұл көрсеткіштің нақты мөлшерін анықтау үшін бағаны инфляция ықпалынан арылту керек, таразылау керек, яғни баға индексін қолдану керек, сөйтіп жалпы ұлттық өнімнің нақты құнын білуге болады. Номиналды жалпы ұлттық өнімінің нақты ұлттық өнімге қатынасы бағаның көтерілу есебін жалпы ұлттық өнімнің   өсуін   көрсетеді   және   оны   жалпы   ұлттық  өнім елшеуде батыстық экономистер мен статистика қоғамдық өндірістің ұлғаймалы концепциясына сүйенеді. Жалпы ұлттық өнім материалдық өндірісте өндірілетін игіліктер мен қызметті ғана емес, сонымен қатар материалдық емес қызмет түрлерін де ғылым, денсаулық сақтау, білім беру т. б. қамтиды. Жалпы ұлттық өнімді "сол елдің өндіре алатын тауарлары мен қызметінің жиынтық санын дәлірек сипаттайтын өлшем ретіңде батыс экономистері оны өлшеудің екі әдісін ұсынды:

Өнім ағымының Әдісі.  Жалпы ұлттық өнім белгілі уақыт кезеңіндегі  қоғамның қарамағындағы игіліктер  мен қызмет түрінде анықталады. Жалпы  ұлттық өнім көлемі бір жылда өндірілген өнімнің ақшалай есептегендегі  сомасы.   Бұл  көрсеткішке  мемлекеттің  тауарлар мен қызмет көрсетуге және жеке инвестицияға шығындары  да енеді.

Сонымен, жалпы ұлттық өнім осы  әдіспен анықталғанда

тауарлар сатып алу,  қызмет көрсету  және жеке инвестицияларға      жұмсалған      мемлекет      шығындарының қосындысы.