Экономика

- жұмыссыздарды жұмысқа орналастыру  мақсатына ие жұмыспен қамту  бағдарламаларын мемлекеттік бюджет  есебінен жүзеге асыру;

- қарттық, мүгедектік бойынша,  кедей жанұяларға жәрдемақыны,  білім беруге шығындарды және  т.б. қосатын әлеуметтік бағдарламаларды  іске асыру (бұл бағдарламалар  жиынтық сұранысты қолдауға, кірістер  қысқарғанда және мұқтаждықтар шиеленіскен кезде экономикалық дамуды тұрақтандыруға мүмкіндік береді) табылады.

Үкімет алдында тұрған мақсаттарға  байланысты фискалдық саясатты ынталандырушы  және басушы деп бөледі.

Ынталандырушы фискалдық саясат құлдырау кезінде өткізіледі. Ол салықтардың  төмендеуін және мемлекеттік шығындардың  жоғарлауын ескереді. Бұл жиынтық  сұраныстың өсуіне, өндірістің кеңеюіне, жұмыссыздықтың төмендеуіне әкеледі.

Бір уақытта болатын салықтардың  төмендеуі және мемлекеттік шығындардың  жоғарлауы бюджеттік тапшылықтың  салдары болады.

 

8.5 Салық түрлері,салық қызметтері. Лаффер қисығы

         Салық –  бұл мемлекеттік және жергілікті  бюджеттерге жеке және заңды  тұлғалардың міндетті төлемдері.  Кез-келген қоғамда салық салу  міндетті, себебі мемлекет өзінің  қызметтерін орындау үшін нақты  қаржы ресурстарын талап етеді.

 Салық салу объектілері бойынша  ерекшеленеді.:

а) кірістерге салық (еңбекақыға, рентаға, кірістер мен т.б.);

          б) мүлікке  салық (жерге, орманға, кәсіпорынға,  үй мен т.б.);   

          в) белгіленген  тауар мен қызметерді  сатып  алушалар шығындарына салық.

Меншікке салықтың оң жағы бұл материалдық  құндылықтары иеленуімен байланысты адамдар  арасында тепе-теңдікті жеңілдету болып  табылады. Сонымен бірге бұл салық  кей кезде адамдарды мүлік  жинаудан тоқтатады, бұл ағымды тұтынуға көбірек шығындауға мәжбүрлетеді.. Осында да екі позицияны көрсетеді  – акциздер мен кедендік баж.

Акциздер – ішкі нарықтағы тауарларды мен қызметтерді сатуға салық. Олар өз кезегінде екі нұсқада болуы  мүмкін: а) жеке акциздер – жекелеген  өнімдер түрлері бағаларына үстеме (мысалы, шылым шегу өнімдері, спирттік ішімдіктер). Оларды кей кезде қарызгерлік  монополиялық салықтар деп атайды, себебі, олармен салынатын тауар өндірісі көбінесе мемлекеттің монополиясы боылп табылады; б) әмбебап акциздері сатылған тауарлар мен қызметтердің жалпы құнына салық болып саналады (мысалы, сатудан салық, қосымша құнға салық, т.б.).

Кедендік баж – бұл импорттық, экспорттық және транзиттік тауарларға салық, олар осы тауарларды мемлекеттік  шекара арқылы өткізу кезінде төленеді. Жанайы салық рөлі екі жақты бағаланады. Бір жағынан, олар мемлекетке көбірек  ақша құралдарын береді және мәселен, зиян келтіретін өнімдерді (алкоголь мен  темекі) тұтынуды тоқтатуға мүмкіндік  береді. Екінші жағынан, бұл салық  баға өсуі дегені, ол еңбек ақының көтеру туралы талаптарға әкеледі және инфляцияны итеруге мүмкіндік береді. Сонымен  бірге, жанайы салықтар ілгерінді сипатта  болады, яғни аса қамтамасыз етілмегендерден  кірістің үлкен пайызын алады.

Салық қызметтерін қарастырған  кезде оның басты үшеуіне тоқталайық: қарызгерлік, реттеушілік және қайта  бөлу (сурет 8.7).

           Қарызгерлік  қызмет мемлекетті елдің қоғамдық  секторын дамыту үшін қажетті  қаржы ресурстарын қамтамасыз  ететін салықтан тұрады. Бірақ  та, осы кезде, салық салудың  өзіндік шегі бар екенін есетн  шығармауымыз керек.

Белгіленген жоғарлатудан кейін салық  үлесі: а) адамның экономикалық белсенділігін  тоқтатады; б) көбінесе салық төлеуден бас тартуға әкеледі және; в) қызметтен  кірістерінен емес төлемдерге өмір сүруге тиімділігін жасайды. Нәтижесінде, салықтық база (яғни, салық алынатын кірістер, шығындар мен мүлік құнының  жалпы сомасы) қысқарады, осыған сәйкес салық түсімдердің көлемі де азаяды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 8.8 - Салықтардың негізгі қызметтері

 

Осындай салықтардың үлесімі мен  түсімі арасындағы «кулықты» байланысты Лаффера қисығынан көруге болады (сурет 8.8).  салық мөлшерлемесінің 0-ден 100% өсіру кезінде салық түсімдері  М нүктесінде бірнеше максималды деңгейге дейін көтеріледі, содан  кейін нөлге дейін төмендейді. Осы кезде В (жоғары деңгейі) мен  Н (төмен деңгейі) шартты нүктелерінде салық түсімдері тең. Бірақ та Н нүктесінде төмендетілген мөлшерлеме өте мақсатты: *адамдардың экономикалық белсенділігі жоғары, *өндіріс көлемі мен жұмыспен қамту көбірек, *қоғамның тұрақты жағдайыдеңгейі жоғары. Осылайша, ұзақ мерзімді жоспарда нарықтық экономика  шартында өте жоғарлатылған  салықтарды төмендету елге инвестициялардың, өндіріс  пен жұмыспен қамтуды өсуін қамтамасыз етеді, яғни бюджет кірістерінің өсуі, оның тапшылығын қысқарту, инфляцияны жеңілдету.

 

 

 

 

 

                                                                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 8.9 - Лаффер қисығы

 

 

         Реттеушілік  қызмет. Осында салықтар экономиканың  реттеушісі ретінде болады. Осылайша, салықтық шегерім мен жеңілдік  көмегімен (мысалы, салықтардан уақытша  босату) мемлекет:

          - инвестициялар  мен экономикалық өсуді ынталандыруға,

- қоғамға маңызды салар мен  артта қалған өңірлерді дамытуға,

- өндірістің жаңғыртуы мен шағын  бизнесті көтермелеуге болады.

         Одан басқа,  бұрын белгіленгендей, жеке мүлікті  және де ілгерінді салық салу, әсіресе әлеуметтік тепе-теңсіздікті  көрсетпей қоғамда кірістердің  тартылуын реттейді. Реттеуші қызметімен  келесі де тығыз байланысты - *салықтардың  қайта тарату қызметі. Бұл бюджеттерде  жинақталған салық түсімдерді  мемлекет қаржыландыруды талап  ететін бағдарламалар (ауыл шаруашылық, ғылым, әлеуметтік салалардың  дамуына, қоршаған ортаны қорғау  мен т.б.) есебіне қайта таратылатыны  көрінеді. Салықтардың реттеуші  мен қайта таратылған қызметтердің  жалпы мысалы ретінде алкогольді-темекі акциздері болады: денсаулыққа зиян келтіретін тауарларды тұтынуды тоқтатумен (реттеумен) олар өз кезегінде аз қамтамасыз етілген отбасыларға өмірлік қажетті азықтарды (дәрі-дәрмек, балалар тамақтануы мен т.б.) жеңілдікпен сату үшін қаржыны береді.

         Жүзеге  асыру әдістемесі бойынша барлық  қаржылық-реттеушілік шараларды  екі   негізгі түрге бөлуге  болады (сурет 8.9).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 8.10 - Дискреционалды және автоматты  реттушілер

 

8.5.1 Дискреционалды реттеушілер.  Олар өмірге қосылу үшін  әрқашанда   үкіметтің  сәйкесті шешімдерді  талап етеді. Осылайша (кезекті  заң немес жарлық қабылдауымен) уақыт уақытымен енгізіледі, мәселен,  қосымша салықтар немес минималды  зейнетақы мен еңбекті төлеудің  жаңа деңгейі.

8.5.2 Автоматты реттеушілер, керісінше,  керек уақытта қаржы құжаттарына  алдын-ала салынған «қосалқы стабилизаторларға»  байланысты және нақты жағдайлар  кезінде қосылатын өз бетімен  іске қосылады. Мысалы, ілгерінді  сплық жүйесі белгіленген деңгейден  асырылған кірістерге салықтың  арттырылған мөлшермесінавтоматты  түрде «қосады». Сонымен бірге, олардың өмір құнының өсуу бойынша артырылатын кіріс индексация жүйесі іске қосылуы мүмкін.

 

9 Әлеуметтік саясаттың экономика  саласындағы мәні

 

9.1 Әлеуметтік саясат түсінігі, әлеуметтік қорғау жүйелері

Мемлекеттік әлеуметтік саясат –  бұл белгілі бір тарихи жағдайлармен шарттасылған, қажетті ұйымдастырушылық және насихаттаушы күштермен, қаржы  ресурстармен бекітілген, белгілі бір  кезеңдік әлеуметтік нәтижелерге арналған, белгілі бір мақсаттарды көздейтін  мемлекеттің әлеуметтік сферадағы  қызметі.

Әлеуметтік саясаттың субъектілері – бұл әлеуметтік топтың азаматтары, әлеуметтік сферада белсенді өзара  әрекеттесетін, яғни бұл саладағы әлеуметтік топтар азаматтарының мүдделерін білдіретін институттар, ұйымдар және билік  органдары.

Әлеуметтік саясатының стратегиясы  дамудың берілген нақты тарихи кезеңінде  елдің әлеуметтік мәселелер жүйесін  шешу.

Әлеуметтік саясаттың басым  бағыттары - әлеуметтік саясаттың бірініш  кезектегі міндеттері ретінде көрсетілген  ең маңызды мәселелерін шешу. Басымдықтар  маңызды әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-саяси мәселелердің нақты  байланысы мен шиеленісінің құрамына байланысты болады.

Әлеуметтік қорғау – бұл өмірлік  қажеттіліктегі игіліктерді тұтынуға мүмкіндік беретін және белгілі  бір себептерге байланысты (қарттылық, денсаулық жағдайы, жұмыстан айырылу  және т.б.) экономикалық белсенді бола алмайтын және өз-өзін табыс табу арқылы қамтамасыз ете алмайтын азаматтардың әл-ауқатының белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе. Әлеуметтік қорғау жүйесіне келесі шаралар кешені кіреді:

-         тұрақты,  ақылы еңбектік қызметті ынталандыру;

-         негізгі  әлеуметтік тәуекелділіктер пайда  болған кезде әлеуметтік сақтандыру  механизмі арқылы табыстардың  бір бөлігін компенсациялау;

-         әлеуметтік  сақтандыру жүйесінің мүшелері  болып табылмайтын халықтың әлсіз  топтары үшін әлеуметтік көмектің  механизмдерін ұсыну;

-         білім,  денсаулық сақтау сияқты негізгі  қызметтердің барлық  азаматтарға  көрсетілуі.

Тәжірибені талдау негізінде әлеуметтік қорғаудың ең тиімді және кешендік жүйелері келесі элементтерден тұрады деуге болады:

1) мемлекеттік жәрдемақылар;

2) әлеуметтік сақтандыру міндеттері;

3) зейнеткерлік қамсыздандыруды  жинақтау;

4) әлеуметтік көмек.

Мемлекеттік жәрдемақылар барлық азаматтарды  әлеуметтік қорғауға жататын белгілі  бір жағдайлар болған кезде белгілі  бір деңгейде қамтамасыз ету үшін арналған.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру - жұмыс берушілер мен жұмыскерлердің аударымдары есебінен қаржыландырылатын, азаматтардың аударымдарының деңгейіне  байланысты формальді сектордың  жұмыскерлерін қосымша қорғауға арналған.

Жинақтаушы зейнетақылық сақтандыру - әр азаматты дербес зейнеткерлік қамтамасыз етуге арналған.

Әлеуметтік көмек бюджет қаражаттары  есебінен азаматтардың белгілі бір  санаттарына қосымша көмек көрсетуге  бағытталған.

Сонымен қатар, азамат әлеуметтік тәуекелділіктердің болуы мүмкін жағдайынан қорғану  үшін еркін аударымдар жасай алады.

Әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуының негізгі бағыттары халықаралық  тәжірибе мен қазіргі жағдайды талдауға негізделеді.

Әлеуметтік қорғаудың жүйелері келесідей болуға тиіс:

- әділетті – жекелеген елдерде  бұл әлеуметтік төлемдердің көлемі  азаматтардың аударымдарына байланыссыз  барлық азаматтарға бірдей болуы  керек дегенді білдіреді. Басқа  елдерде бұл әрбір адамды әлеуметтік  қорғау оның еңбегіне, еңбек шарттарына, аударымдардың көлемі мен ұзақтығына  тәуелді болуы керек дегенді білдіреді. Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесі айтылған екі көзқарасты үйлестіру негізінде пайда болды.

- ынталандырушы – яғни әр  азаматтың жеке жауапкершілігін  ынталандыруға тиіс. Жалпы барлық  еңбекке қабілетті адамдар өздерінің  болашағы мен өз жанұяларының  жағдайы үшін жауапты болады.

- адрестік – жәрдемақылар  оларды  алуға құқылы және бұл жәрдемақылардағы  қажеттілік жоғары болатын барлық  азаматтарға терілуге тиіс.

- тиімді – яғни бұл жүйе  жақсы басқарылатын, аз шығынды  және қарапайым болуға тиіс.

Жүйенің негізгі компоненттері  икемді реттелу керек, яғни белгілі  бір мерзім ішінде халықты максималды түрде қамтуы керек.

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, әлеуметтік тәуекелділіктер негізіндегі  әлеуметтік қорғау жүйесі өзіне қорғаудың  келесі элементтерін қосады деп тұжырымдауға болады:

-  әлеуметтік тәуекелділіктерге  байланысты барлық азаматтарға  бюджет есебінен бірдей деңгейдегі  мемлекеттік төлемдер;

- жұмыс берушілер мен жұмыскерлердің  аударымдары есебінен міндетті  әлеуметтік сақтандыру;

- жинақтаушы зейнетақы жүйе;

- бюджет қаражаттары есебінен  азаматтардың белгілі бір санаттарын  қолдауда арнайы мемлекеттік  бағдарлама және әлеуметтік көмек.

 

9.2 Әлеуметтік саясаттың халықтың  Өмір сүру деңгейінің сапасына  әсері

Әлеуметтік саясаттың нәтижелілігі халықтың өмір сүру деңгейінің сапасында  көрінеді. Өмір сүру деңгейі – бұл  қалыптасқан қажеттіліктерден шығатын  тұрғындардың материалдық және рухани игіліктермен қамсыздандырылудың деңгейі. Мұнда қажеттіліктер белсенді сипатта  болады, олардың өсуі өмір сүру деңгейін туындатады.

Өмір сүру деңгейін бағалау үшін жан басына шаққандағы тамақтанудың негізгі өнімдерін тұтыну, халықтың өндірістік тауарлармен қамсыздануы, тұтыну құрылымы, еркін және жұмыс  уақытының ұзақтығы, табыстардың  деңгейі және т.б. сандық көрсеткіштер пайдаланылады.

Айналымдағы көрсеткіштерге тұтынылатын  игіліктер мен қызметтердің жалпы  көлемі, халықты табыстар мен адам өмірінің жеке жақтарын сипаттайтын  көрсеткіштер бойынша бөлу жатады.

Өмір сүру деңгейінің нақты көрініс  алу үшін нақты мәліметтермен  салыстыруға болатын белгілі  стандарт қажет. Мұндай стандарт болып  «тұтынушылық қоржын» табылады. Оның құрамына қажеттіліктердің анықталған бөлігін қанағаттандыратын игіліктер  мен қызметтердің жиыны кіреді.

Тұтынудың минималды деңгейін қамтамасыз ететін «минималды тұтынушылық қоржынды»  және тұтынудың қолайлы ғылыми негізделген  құрылымын сипаттайтын «ұтымды  тұтынушылық қоржынды» ажыратады. «Минималды тұтынушылық қоржын»  белглі бір әлеуметтік-демографиялық  топтар бойынша өмір сүру минимумын  анықтау негізінде жатады.

Өмір сүру минимумы – бұл минималды  қажеттіліктерді қанағаттандыратын  ақшалай табыстың мөлшері. Минималды  өмір сүру деңгейінен адамның физиологиялық  өмір сүруі үшін қажетті физиологиялық  өмір сүру минимумын ажырату жөн.

Өмір сапасының көрсеткіштеріне  еңбек қауіпсіздігі мен шарттары, бос уақытты пайдалану мүмкіндігі, экологияның жағдайы, азаматтардың денсаулығы мен физикалық дамуы  және т.б. жатады. Әлеуметтік саясаттың  нәтижелілігін көрсететін сандық және сапалық көрсеткіштер болып елдегі экномиканың жағдайы, саяси жағдай, географиялық жағдай, қалыптасқан дәстүрлер  мен мәдениет табылады.