Экономиканы меелекеттік реттеу

- өндірістік немесе әлеуметтік  сипаттағы нақтылы мәселелердің тиімді шешімі оны макроэкономикалық деңгейден қарастырғанда, яғни, тек жиынтық табыстарды жиынтық шығындармен салыстыру жағынан келгенде тиімсіз болып шығады. Егер жиынтық     шығындардың    абсолюттік көрсеткіштері жиынтық табыс бойынша көрсеткіштер деңгейінен жоғары болса, - бұл шешімнің тиімділігі күмәнді болады;

• халық шаруашылығының тиімді аймақтық-салалық құрылымын құру жөніндегі мемлекеттік шаралар жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалар мен аймақтардың тұрғысынан тіпті де тиімді болмай 
  шығуы мүмкін, өйткені соңғылардың деңгейінде мемлекеттің макроэкономикалық мүдделері әрдайым қарастырыла бермейді;
• егер экономиканы өсіңкілі ұдайы өндіретін жүйе 
  ретінде қарастыратын болсақ, онда макроэкономикалық 
  теңгермешіліктің өзі  осы  жүйенің болашақтағы  даму 
  тиімділігінің факторы ретінде алынады.

Осыларды ескеретін болсак, мемлекеттік реттеу барысы өз кезеңінде нақтылы бір мерзімге есептелген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының туындысы болып табылатын тұтастай экономикалық жүйе дамуының бағдарламалы-мақсатты нұсқауларына бағындырылуы қажет екендігі туындайды. Мақсаттар мен құралдар өзгерісі өзара байланысының сипаттамасын білдіретін көрсеткіштерді әдебиеттерде тұтастай экономиканы мемлекеттік реттеу аппаратының тиімділік деңгейін көрсететін мультипликаторлар деп атайды.

 

1.3. Мемлекеттік реттеудің принциптері мен мақсаттары

 

Нарықтық экономикада мемлекеттік реттеудің болатындығы, көптеген экономикалық проблемаларды директивтік шешімдер қолдануға үнемі итермелей береді. Бірақ мұндай әкімшілік шешімнің көбі дағдарысты жағдайдан шығу жолындағы жәй әрекет қана болып көрінеді, сонда да кейбір салаларда мемлекеттік әсер қажетті де және тиімді болады.

Мемлекеттік реттеудің жалпы стратегиясы мына принциптерге негізделген:

1. Қандайда болмасын тең жағдайда, экономиканың нарықтық формасын ұйымдастыру басты орында тұруы керек.

Тәжірибе жүзінде бұл дегенің мемлекет тек жеке бизнестер алмаған (пайдасы аз болғандықтан) әлеуметтік маңызды делінген салаларды қаржыландыру керек.

2. Мемлекеттік   кәсіпкерліктер  жеке бизнестермен бәсекелеспей, қайта  олардың дамуына көмектесулері керек. Бұл   принципті қолдамау мемлекеттік кәсіпорындарының жекелеген бизнесті жаншып тастауына апарады.

3. Нарықтық процестерге мемлекеттің  араласуы соғұрлым тиімді болады, егер де олардың өздері де "нарықтық" түрге енген кезде.

4.  Мемлекеттік қаржы, несиелік және салық саясаты экономикалық даму және әлеуметтік тұрақтылыққа жағдай жасаулары керек.

5. Мемлекеттік реттеудің ерекше  маңыздылығы жалпы шаруашылық  дағдарыс кезінде, сол сияқты  мемлекетаралық экономикалық қатынастар  салаларындағы процестер үшін арта түседі (импорттық-экспорттық операциялар, халықаралық өндіріс мамандалынуы, валюталық қатынастарда).

Сөйтіп, қазіргі нарықтық экономика - мемлекеттік -реттеушілік болады. Онан да гөрі, мемлекет бүгінгі күндері нарықтық экономиканың тұрақтылығының, үйлесімділігінің және өркениеттігінің кепіліне айналып отыр.

Мемлекеттік реттеу үш мақсатты алдына қояды:

- нарықтық процестердегі бола  қалатын келеңсіз жағдайлардың  аз болуын,

- нарықтық экономиканың тиімді  қызмет жасауына заңдылық, қаржылық  және әлеуметтік алғы шарттарды жасау,

- нарықтық қоғамдағы нақтылы  экономикалық жағдайда ең нашар  тұратын топтардың әлеуметтік  қорғалуын қамтамасыз ету.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

Осы айтылған мақсаттарға жету үшін қазіргі мемлекеттің нарықтық экономикаға реттеушілік әсерін тигізетін өте күшті құралдары жеткілікті.

 

1.4. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері.

 

Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына оның концепциясы, қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік) және жанама (экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.

Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процестердің өзіне және оның шамасына әсер етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір адрестік сипатта болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған. Бұл, негізінен, экономиканы шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бәсекелестікті дамытатын, тұрғындардың төлем қабілеті бар жағдайларын қолдайтын, әлеуметтік қорғау саясатын жүзеге асыратын шараларды қамтиды.

Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық шаруашылық субьектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі, көбінесе экономикалық әрекеттің шарттары нәтижесіне әсер етумен байланысты (3-сурет).

Ең алдымен болашақ кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық даму мен халық шаруашылықтық басымдықтардың мақсаттарын ғылыми негіздеу мемлекеттік реттеу жөніндегі қызметтің ерекше саласын құрайтындығын атап өту қажет. Ол ең алдымен ғылыми сипатта болады жонс реттеудің барынша іс жүзіндегі әрі ұйымдық мәселелерін шешуге негіз жасайды.

Енді экономикалық процестерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің кейбіреуін қалай қолданады, осыған қысқа тоқтала кетейік:

1. Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды. Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар (субсидия), салық шаралары жатады.

Салықтық реттеу фискалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның көп тараған түрлеріне мыналар жатады:

а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында салық мөлшерін өзгерту. Экономикалық   өсуді   көтермелеу   ниетімен   мемлекет бөлек салалар мен өңірлер (мысалы Арал өңірі), селолық аудандар мен еркін экономикалық аймақ үшін салық салудың ерекше жеңілдікпен қолданылатын тәртібін орнатады. Жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдар да өздеріне берілген билік шеңберінде жердегі кәсіпорындарды ынталандырып отырады. Кейде  жеке тұтынатын тауарларға сұранысты шектеу мақсатында салық төлеушілердің басым көпшілігі жанама салықтар мен табысқа салынатын салық нарқы да өзгертіледі: салық нарқы барынша жағдайда өндіріске ақша қаражатын жұмсау өседі, ал салық нарқы барынша жоғары жағдайда өндірісті қаржыландыру тиімсіз болады;

ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, төлеудің тәртібін өзгерту. Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзімін өзгерту жатады;

б) салық жеңілдіктерін өндіру немесе алып тастау. Салалық жеңілдіктерді өндіру капиталдың салалар құйылымын реттейді. Салық салуға тиісті пай, жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.

2. Несие-ақша саясаты. Мемлекет  нақты салалық және аймақтық проблемаларды шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен ол бюджеттен тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жиі қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:

а) несиенің пайыз нарқының өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын дамыту үшін пайдаланылатын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгейімен болғаны абзал;

ә) эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы (дисконттық) - бұл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен мекемелердің қысқа мерзімді міндеттемелерін сатып алған жағдайда банктен өндіріп алынатын қарыз пайызының нормасы. Эмиссиялык банк тек қана коммерциялық банктердің вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын   төмендету немесе көтеру жеке коммерциялық банктер үшін несие нарқын қайта қарауға түрткі болады.  Несиенің қымбаттауы  (есептеу нарқының   өсуі)   несиелік   және   инвестициялық  белсенділікті   шектейді,    ал   оның   арзандауы,    керісінше іскерлік белсенділікті көтермелейді;

б) эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумын арттыру.  Эмиссиялық банктегі  коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген ақша) ерікті ақша салымдарынан  (бос резерв) және  міндетті ақша 
салымдарынан (оларды пайдалануға рұқсат берілмеген) тұрады. Орталық банк міндетті ақша    салымдарының мөлшерін    арттыра   отырып   жеке    банктердің   несие қаражаттарын шектейді,  ал  олардың мөлшерін азайту 
арқылы жеке банктердің несие экспансиясына мүмкіндік туғызады;

в) "ашық  нарықтағы   операциялар".   Бұл  жағдайда, 
мемлекет өзінің облигацияларын сатуға немесс сатып 
алуға тырысады. Бірінші жағдайда жеке несие жүйесінің 
қарыз  капиталының  қаражаттары   алынады,  ол  ұдайы 
өндіріс  процесін  қиындатады.   Екінші  жағдайда,  керісінше,   несие  жүйесі   қосымша   қаражаттарымен  толтырылады, ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.

3.Бағаны және табысты реттеу саясаты. Фискалдық   және   несие   саясаты   көп   жағдайда   баға   мен табыстарды реттеудің құралы бола алмайды. Сондықтан 
мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға   тырысады.   Осы   мақсатта   мемлекет   баға   мен табыстардың  өсуінің жоғарғы   шегін   белгілейді,  кейде олардың    өсуіне    тыйым    салады.    Дегенмен    тікелей 
шектеулер   табыстың   пайда   немесе   дивиденд  сияқты түрлеріне таратылмайды.

4.Әкімшілік реттеулер.  Оларға  кейбір әдейі ерекшеленген салалар, мысалы қоғамдық пайдалану салаларына  (электроэнергетика,  көлік) бақылау шаралары, қор    биржаларының    үстінен    қойылатын    әкімшілік бақылау,   әділ   бәсеке   күресі   деп   аталатын   тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа да осы секілді істер кіреді.

5. Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты - бірнеше  айдың  ішінде   нәтиже   алуға   есептелген   ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде әңгіме экономикалық циклдің ағымдағы кезеңінің қозғалысын өзгерту,   оның  ішінде  экономикалық  дағдарыстың қанат жаюын   шектеу, бәсендету, жандану кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік өрлеу кезеңін тұрақтандыру немесе одан ары қарай созу туралы болып отыр.

2. Қазақстан Республикасының экономикасын  мемлекеттік реттеу

 

2.1. Экономиканы қаржылық реттеу

 

Нарықтық экономикада тауарлы құндылықтардың қозғалуы арасында ақшасыз ештене болмайды. Ақша айналымын ұйымдастыратын тек мемлекет қана болады. Міне, осыдан барып, кең мағынада қаржының әр уақытта да қоғамдағы ақша қатынастарының мемлекеттік ұйымдастыру жүйесі болатындығы. Міне, осы жалғыз қызметі арқылы мемлекеттің нарықтық экономикадағы реттеушілік рөлін көреміз.

Шынында, банкноттардың көлемі (қолда бар) және депозиттік-чектік (қолда жоқ) ақша, ақша шығарылуы мен оны қамтамасыз ететін нағыз активтер нарықтық процестердің динамикасына тікелей әсерін тигізеді (төлем қабілеттілікті, сұраным мөлшерін, ұсынымның бағалық масштабын, ақша бірлігінің айналым жылдамдығын және валюталық бағамды анықтайды).

''Қаржы" ұғымы өте жіңішке  мәндегі мемлекет иелігіндегі  жиынтықты ақша қаржыларын (мемлекеттік  бюджет) білдіреді. Оның құрылуы  мен пайдалануының өзі мемлекеттің нарықтық экономикадағы қаржылық реттеуінің басты құралы болып есептеледі.

Мемлекеттің табысының негізгі көзі (осының нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің құрылуы) салық болады, сол сияқты мемлекеттің өзінің кәсіпкерлік іс-әрекеті (кәсіпорындарының табысы, мемлекеттік объектілерді жалға беру, лицензияларды және концепцияға беретін құқықты сату, кедендік салықтар, эмиссия және мемлекеттік бағалы қағаздарды сату).

Мемлекеттік табыс үнемі өсіп отырғанына қарамай, мемлекеттік шығындардың мөлшері онан да жылдам өседі.

Бұл диспропорцияның қазіргі қоғамдағы болуы мемлекеттік бюджеттің негізгі бағыттарын пайдаланудан барып шығады:

- жәрдем ақша, дотация (жәрдем қаржы) және жеке бизнеске несие беру  арқылы кәсіпкерлік істердің  белсенділігін нарықтық экономиканың әлеуметтік-маңызды салаларына бағыттауға, сол сияқты жеке кәсіпорындарына (дағдарысқа ұшырап қалған) көмек беру (санация);