Кәсіпорынның негізгі капиталын пайдалану

С₁,С₂-өткізілген модернизациядан кейінгі және       алдыңғы өнімнің 1 данасына кеткен өзіндік құны; 

                          V₂ - модернизациядан кейінгі өнімнің шығару көлемі.

 СМ СССР-ң 22 қазан 1990 ж. № 1072 қаулысымен  «СССР-ң халық шаруашылығының негізгі құралдарын толық қалпына келтіретін  амортизациялық төлемдердің бірдей нормаларын еңгізді. Олар 1 қаңтардың 1991 ж барлық кәсіпорындар басқару  және иелік нысандарына қарамай    өнімнің  өзіндік құнына негізгі құрал жөндеу шығындарын өтеуге міндетті болды.

Әрбір кәсіпорын жөндеуге кеткен шығындарының бірқалыптылығын  сақтау үшін жөндеу қорын (резервтік) құруға құқылы.

Өндірістік емес негізгі  қорлар жөндеу және қалпында ұстау шығындары кәсіпорынның  таза түсімінен, яғни салықтан кейінгі түсім арқылы жүзеге асырылады [6].

Негізгі өндірістік қорларға  кеткен жөндеу шығындары оның табиғи  тозу дәрежесіне, жөндеу жұмыстарын сапалы жүргізу деңгейіне, машиналар мен құрал-жабдықтармен қызмет ететін персоналдардың біліктілігіне  айтарлықтай байланысты болады. Сондытан да әрбір кәсіпорындарда құрал-жабдықтардың шамадан тыс табиғи және моральдық  тозулар болдырмауға тырысу керек. Егер кәсіпорында негізгі құралдардың активті бөлігінде тозу біршама болған жағдайларда (40 %-тен жоғары), мұнда  құрал-жабдықтарды  жұмысқа қабілетті  жағдай ұстау үшін  қуатты жөндеу бөлімшелерін жасау қажет. Бұл жағдайда жөндеушілер саны бүкіл жұмысшылар санының 60 пайызын құрауы мүмкін. Бұл әсіресе тау-кен кәсіпорындарға мінездес келеді. Көптеген жағдайларда бұл кәсіпорындарда жөндеу шығындары айтарлықтай көп және олар шығындарды азайту жолдары  көп, олардың негізгілерін қарастырайық.

Біріншіден, кәсіпорында  жоспарлы көрсетуші жөндеулер (ЖКЖ) уақытылы және сапалы өтуі керек, яғни бұл аварияларды кемітіп, жабдықтардың тоқтауларын, капиталды және орта жөндеулерді азайтуға көмектеседі.

Екіншіден, капиталды  жөндеуге кіріспес бұрын экономикалық жоспарда мұқият талдау жасап, капиталды  жөндеу жасау немесе жаңа техника сатып алу тиімділігін анықтау керек.

Негізінен 2-шісі  күрделі  жөндеулерді жүргізу экономикалық жағынан тиімді.

Көп жағдайда күрделі  жөндеу моральді тозуды жоймайды, сондықтан  да күрделі жөндеумен бірге модернизацияны бірге өткізу экономикалық мақсатта дұрыс саналады. Дегенмен, мұнда да санау жүргізіп, күрделі жөндеу модернизациямен бірге немесе жаңа техникамен мүліктену тиімділігін алдымен тапқан жөн.

Үшінші жағдайда кәсіпорынға  тікелей қатысты бөлшектерді, әсіресе  өткір дефицит кезінде қалпына келтіру.

Тозған бөлшектерді  қалпына келтіру мүмкіндік береді:

- уақытылы жөндеу жұмыстарын  жүргізу және кейбір запас  бөліктердің дифицитін жою; 

-   жөндеу шығындарын  азайту, өйткені бөлшектерді қалпына  келтіру, ережеге сәйкес жаңа  техниканы мүліктену немесе қайта жасалған бөліктерден әлдеқайда тиімді;

- кәсіпорынға жеткізілетін  запас бөлшектердің тасымалдау  шығындарын азайту.

Тозған бөлшектерді  қалпына келтіру экономикалық көзқарас жақтан пайдалы, егер:

жаңа бөлшектер салыстырымында

(С_в + Е_н К_в) Y =< ( Ц + З_тр)              (3)

Жаңа бөлшектерді өзіңнің  қаражатымен жасаған салыстырымында

(С_в + Е_н К_в) Y =< ( C_изг + E_н K_изг)      (4)

Мұндағы,

С_в – бөлшектерді қалпына келтіру өзіндік құны;

Е_н  – күрделі салымдардың тиімді мөлшерлік коэффициенті;

К_в–тозған бөлшекті қалпына келтіру үшін арнайы құралдармен         мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.

Ү – жаңа бөлшекпен  қалпына келтірілген бөлшектердің арасындағы қызмет ету мерзімін есептейтін коэффициенті;

З_тр – бөлшектерді жасап шығарушыдан кәсіпорынға  жеткізу тасымалдау шығындары;

С_изг - өзіндік күштермен жаңа бөлшектерді жасап шығаруға кеткен өзіндік құн;

К_изг – тозған бөлшектерді қалпына келтіру үшін қажетті құралдармен мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.

Тәжірибе көрсеткендей орта және әсіресе ірі кәсіпорындарда  тозған бөлшектерді қалпына келтіру экономикалық тиімді болып саналады. Жөндеу шығындарын азайтудың басқа да жолдары көп. Бірақ, минималды шығындар өз қорларының активті активін уақытылы жаңартып отыратын, моральді және табиғи тозудың шамадан тыс болдырмай, амортизацияның жедел түрін пайдаланатын, кәсіпорындар жөндеу шығындарын  көп есе азайта алады [19].

Негізгі қордың жөндеуі:

Кәсіпорында негізгі  қорларды қолдану үрдісінде үнемі  тозып отырады. Оларды жұмысқа қабілетті  жағдайда ұстау үшін жөндеу жүргізіп отыру қажет. Жөндеудің үш түрі ажыратылады: қалпына келтіруші, ағымды, капиталды.

Қалпына келтіруші жөндеуі  – бұл әртүрлі жағдайларға  байланысты болатын жөндеудің ерекше түрі: стихихиялық аппараттар (суалу, өрт, жер- сілкінісі), әскери бұзушылық , негізгі қорлардың ұзақ тұрып қалу жағдайларына байланысты сияқты. Қалпына келтіру жөндеулері мемлекеттің арнайы қаржысына жасалады.

Ағымды жөндеу – бұл  кіші жөндеу және негізінен негізгі  қорлар қызмет ету барысында  жасалады. Тәжірибе бойынша көп уақыт алмайды. Кіші жөндеуде  кейбір бөлшектер  және тораптар ауыстырылады, анықталған кіші жөндеулер орындалады.

Капиталды жөндеу – бұл  негізгі қорлардың негізгі жөндеуін жүргізеді. Кәсіпорынды жөндеуде машина толық бөлшектенеді, тозған барлық тораптар мен бөлшектер ауыстырылады. Капиталды жөндеуден кейін машинаның техникалық параметрлері бастапқыға жақындау керек [7].

 

1.3 Негізгі  құралдардың пайдалану тиімділігін  бағалаудың әдістемелік негіздері

 

Өндірістік негізгі  қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат салмағының айырмашылығын көрсетеді. Яғни актив бөлігінде негізінен өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске қызмет ететін шешуші бөлімнің және  өндірісте сипатталуға мүмкін болатын кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатар құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді. Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.

Жоғарғы көрсеткішті  қор қайтарымынан шығарылған басқа  да өнім шарты, өндірістік негізгі қор  айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.

Негізгі қор бағасының  олардың өндіріс процесіне қатысуына  байланысты бірнеше түрі бар. Олар:

1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны

-  Негізгі  өндірістік қорлардың бастапқы   құны-бұл қорларды жасақтауға

немесе сатып алуға  шығындалған сома. Ол амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің пайдасы мен рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін қолданылады.

-  Негізгі қорларды  пайдалану процесінде олар тозып,  біртіндеп бастапқы

құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне, осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн - негізгі қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.

-  Негізгі қордың  қалпына келтіру құны - ісжүзіндегі  еңбек құралдарының сол периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың қаржылық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін, қаржылық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэффициенті қабылдайды.

Негізгі кәсіпорынның айналымы мына сатылардан тұрады:

1. Негізгі қорлардың тозуы: табиғи және моралдық тозу.

    а) табиғи  және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының тұтыну бағасын жойған кез.

Табиғи тозу мына жағдайда болады:

- Дайын өнімнің құнымен  қалпына келтіретін еңбек құралының  пайдалану процестері

-   Еңбек құралдарының  іске пайдаланылмай тұруына құралдардың  құны

жойылады.

Негізгі қордың бірдей элементтері табиғи тозу теңсіздігінен шығарылған. Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық тозу - үшін қорға жаңадан тарату немесе айырбастау (негізгі қордағы капиталдық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу - жолдық ремонттарды өтеу.

Табиғи тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына формуламен анықталады: (И_ф)

И_ф=T_ф/T_н*100           (5)

Мұндағы T_ф-өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

                           T_н-нормативті қызмет мерзімі, жыл.

        Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру мөлшері немесе оның алдын-алу, табиғи тозу пайызы мына формуламен анықталады:

 И_ф=Т_ф/Т_ф+Т_в*100      (6)

Мұндағы: Т_ф- өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

Т_в-өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол     экспортын санау, жыл.

б) моралдық тозу көнеруден  туады. Негізгі қаржы конструкциясы  өнімділігі, тиімділігі, үнемділігі бойынша  анықталады. Негізгі өндірістік қордың құнсыздануы.

Моралдық тозу көлемін бағалау:

1. негізгі капиталдың толық және алғашқы құны = еңбек құралын оны

пайдалану бағасы бойынша  сатып алу.

2. Негізгі капиталдың қалдық құны - толық құны - амортизация
3. Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны - іс жүзіндегі еңбек

құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны

        Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ₁) бастапқы құнды қалпына келтіру, негізгі қордың салыстырмалы бағасы мен немесе пайызбен анықталады. Оның формуласы мынадай болады:

ИМ₁=П_н - П_с / П_н * 100        (7)

         Мұндағы П_с және П_н - өндірістегі жаңа және моралды көнеру  машиналарының сәйкестігі.

Табиғи және моралдық тозу есебінде қорды қалпына келтіру  құны, қызмет мерзімі алмастырылған  және амортизация нормасы мен  суммасын анықтау көзделген.

Келесі топ көрсеткіштері  негізгі қордың актив бөлігін пайдалану деңгейін және өндірістік қуатты, сонымен қатар оларды пайдалануды жақсарту мүмкіншіліктерінің жасырын резервтерін сипаттайды. Оларға негізгі қорларды интенсивті, экстенсивті, және интегралды пайдалану коэффициенті кіреді [49].

Экстенсивті пайдалану коэффициенті (К_э), НӨҚ актив бөлігін пайдалану деңгейін сипаттайды. Ол құрал-жабдықтардың  істелген уақыттың қордың календарлық уақытына қатынасы (Т_к):

К_э =Т_ф/ ф_реж              (8)

Құрал-жабдықтарды экстенсивті  пайдалану коэффициентінің мәні бірлікке жақындауы тиіс

Интенсивті пайдалану коэффициенті (К_и)- бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың пайдалану деңгейін мінездейді:

К_и  = П_ф / П_в                (9)

Мұндағы, П_ф – машиналар мен жабдықтардың нақты өндірісі;

                  П_в – машиналар мен жабдықтардың өндірістік мүмкіншілігі.

Интегралды коэффициент (К_инт) - бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың  уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану деңгейін мінездейді:

(К_инт) = К_э * К_и                (10)

          Негізгі қорлардың амортизациясы.

«Амортизация» термині тікелей мағынада негізгі қорлардың өлімі жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.

Амортизация процесі  негізгі қорлардың қызмет ету  уақыты ішінде өзінің құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі қорларды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз.

Негізгі қорлардың ауыстырылған өнім құрамындағы құны өндіріс сферасынан кетіп айналу сферасына түседі.

Өнімді шығарғаннан  кейін сәйкесінше негізгі қор  құнына ауыстырылған ақша бөлігі амортизациялық қорға тұседі, онда толық мөлшерге дейін негізінде бастапқы құнына сәйкес жиналады (тозған негізгі қорларды шегергенде). Бұл амортизациялық қор (жиналған ақша сомасы) тозған негізгі қорлар орнына жаңа негізгі қорлардың заттық элементтерін сатып алуға пайдаланылады, яғни негізгі қорлардың қайта қалыптасуы жүреді.