Кәсіпорынның негізгі капиталын пайдалану

Табыс ақшалай формасында кәсіпорынның кірістері мен шығыстарының барлық түрлері соған сайылатын  ортақ негіз болып табылады. Тәжірибеде пайданың төрт түрін саралайды; баланстық пайда, тауарлы өнімді өткізуден болған табыс, басқалай өткізуден болған табыс және өнім өткізуден тыс табыс.

 

4 кесте – "Жамбылгипс" АҚ-ның табыстылығын бағалау (салыстырмалы көрсеткіштер)

 

№	Көрсетікштер	2004 жыл	2005 жыл	Ауытқу
				+ / -	%
1	Кәсіпорын активінің  табыстылығы	30,6	4,6	-26	15,0
2	Ұзақ мерзімді активтің табыстылығы	78,8	11,5	- 67,3	14,6
3	Ағымдағы активтің табыстылығы	50,0	7,7	- 42,3	15,4
4	Негізгі өндірістік қорлардың табыстылығы	30,6	6,07	- 24,53	19,8
5	Сату көлемінің табыстылығы	28,05	6,5	- 21,55	23,2
6	Өткізілген өнімнің  табыстылығы	64,7	13,8	-50,9	21,3
7	Негізгі қызмет табыстылығы	-	79,4	79,4	-
8	Меншік капиталдың табыстылығы	60	13,3	-46,7	22,2
9	Негізгі капиталдың табыстылығы	150,0	27,6	-122,4	18,4

Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері  бойынша есептелінді

 

Қолда бар жалпы кәсіпорын  активтерінің табыстылығын есептейтін болсақ есепті , өтекен кезең көрсеткіштерімен салыстырғанда 26 мың теңгеге азайып, 4,6 мың теңге құрап отыр.

Негізгі құралдарының табыстылық деңгейі талдап қарасақ, есепті жылы  негізгі құралдардың 1 теңгесіне  шаққандағы табыс көлемі 24,53 теңгені  құраса,  базалық жылы бұл көрсеткіш 6,07 теңге  болған.  Яғни  кәсіпоры активтерінің басым бөлігін  құрайтын негізгі қорлардың да табыстылығы 

19,8 пайызға  жоғарылаған.

Кәсіпорын активтерінің өтімді бөлігі болып саналатын ағымдағы активтері 15,4 пайызға артып отыр. «Жамбылгипс» АҚ –ң өнімдерінің өткізілуін біршама  тұрақты деп қарастыруға  болады.

Меншікті капиталдағы  табыс үлесі  22,2паызға артып отыр.

        Ал енді  негізі құралдардың   бір жылдағы айналымына  келетін  болсақ, 2003 жыл  23,4 айналым жасаған  болса, 2004 жылы  13,5 –ке төмендеген. Меншікті капитал  айналымдылығында  өзгеріссіз екі жылдада 3,4 айналым жасағанын көрсетіп отыр.

 

2.2 «Жамбылгипс»  АҚ-ның негізгі құралдармен қамтамасыз  етілуін талдау

 

Негізгі қорлар кәсіпорынның  негізгі капиталының жалпы сомасының  үлес салмағынан тұрады. Негізгі  қордың саны, техникалық деңгейі  тиімді пайдалануы кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесіне байланысты болады. Олар; өнімді шығару, оның өзіндік құны, пайда, рентабелділік дәрежесі және қаржылық жағдайлардың тұрақтылығы.

Негізгі қорлардың  пайдаланылуын талдаудың негізгі  міндеттері- оның қорлардың көлемін, құрамы мен динамикасын талдау, техникалық жағдайын бағалау, кәсіпорынның негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін және олардың құрылымдық бөлімдер арасында бөлінуінің ұтымдылығын анықтау, пайдалану көрсеткіштерін зерттеу, пайдаланылу көрсеткіштеріне факторлардың жасайтын ықпалын анықтау, негізгі қорлардың пайдаланылуын жақсарту резервтерін анықтау, пайдаланылу тиімділігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеу.

Кәсіпорынның негізгі  қорлармен қамтамасыз етілуі  және оларды пайдаланудың тиімділігі  өнім өндірудің көлемін анықтайтын аса маңызды факторлар болып табылады. Осыған байланысты талдау процесінде кәсіпорынның негізгі қорлармен қалай қамтамасыз етілгенін және оларды қаншалық тиімді пайдаланатынын жан-жақты зерттеу қажет.

Кәсіпорынның өндірістік  қуаты негізгі қорлардың өнімді барынша көп шығару жөніндегі мүмкіндіктерімен анықталады. Өндірістік қуат негізгі қорлардың құрамының әркелкі болуына тікелей байланысты болады. Қорлардың бір бөлігі өндірістік процеске тікелей қатысады да, өндірілген өнімнің көлеміне тура ықпал жасайды, енді бір бөлігі өндіріс процесіне тікелей қатыспағанымен, өндірістің қалыпты барысын қамтамасыз ету үшін қажет болады. Бұған қоса кәсіпорындардың өндірістік мақсатқа жатпайтын қорлары да болады. Осыған сәйкес өнеркәсіп кәсіпорындарының негізгі қорлары өнеркәсіптік-өндірістік негізгі қорлар мен өндірістік мақсатқа жатпайтын негізгі қорлар болып бөлінеді. Талдау кәсіпорындардың негізгі қорларының құрамын және осы талданып отырған кезеңде құрамда болған өзгерістерді зерттеуден басталады. «Жамбылгипс» АҚ  негізгі құралдар құрылымы келесі кестедегідей болып қалыптасқан.

Өндірістік негізгі  қордың құрылымы қоғам арасында салынатын  қаражат салмағының айырмашылығын  көрсетеді. Яғни актив бөлігінде  негізінен өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске қызмет ететін шешуші бөлімнің және  өндірісте сипатталуға мүмкін болатын кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатар құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді. Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді [11].

Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.

5 кесте – “Жамбылгипс” АҚ-ның негізгі құралдарының құрылымын талдау

№	Негізгі құралдардың  топ атауы	2004 жыл мың тг	%	2005 жыл мың тг	%	Ауытқулар
						+;- мың тг	%
	Негізгі құралдардың  барлығы	143132,0	100	168915,0	100	25783,0	118,0
1	Үйлер, құрылыстар	5450,0	3,8	11268,0	6,6	5818,0	2,06 есе
2	Ғимараттар	126,0	0,09	96,0	0,9	- 30,0	76,2
3	Көлік құралдары	4440,0	3,1	17049,0	10,1	12609,0	3 есе
4	Өткізгіш құралдар	2035,0	1,4	1835,0	1,09	- 200,0	90,2
5	Машиналар мен жабдықтар	128946,0	90,1	138667,0	82,5	22330,0	116,7
6	Өндірістік мүкәммалар	1884,0	1,3	2268,0	1,3	384,0	120,4
7	Басқа да негізгі құралдар	251,0	0,2	185,0	0,1	- 66,0	73,7

 Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері  бойынша есептелінді

 

Жоғарыда кесте мәліметтері  “Жамбылгипс” АҚ-ның негізгі құралдарының жалпы жағдайын сипаттайды. Кесте  мәліметтерінен үйлердің есепті жылы есепті жылы  2, 06 есе, көлік   құралдарының   3  есе өскендігін

байқаймыз. Көлік құралдарының көбеюі есепті жылы кәсіпорынға өндірістік мақсатта 15929 мың тг көліктер еңгізілді. Сондай-ақ мәліметтерден  кәсіпорында  өндірістік үрдіске қатысатын негізгі  құралдар – машиналар мен құрал жабдықтарүлесінің жоғарылығын байқаймыз. Ол барлық негізгі құралдардың  90  пайызын құрайды.  “Жамбылгипс” АҚ-дағы машина және құрал-жабдықтардың жіктемесін келесі кестедегі мәліметтері қамтиды. Кәсіпорынның табысты қызметінде мүлкінің қоғалысы да маңызды роль  ойнайды.  Сондықтан кәсіпорын тозығы жеткен құрал-жабдықтарды есептен шығарып, оның  орнын  жаңасымен толықтыруға тырысып жатады.

 

6 кесте – “Жамбылгипс”АҚ-дағы машиналар және жабдықтар құрамы

 

№	Көрсеткіштер	2004 жыл	2005 жыл	Ауытқу
				+,-	%
	Машиналар мен жабдықтар, барлығы: Соның ішінде	128946,0	138667,0	9721,0	107,5
1	Қуатты күшті  машиналар  мен жабдықтар:	168,0	777,0	609,0	4,6 есе
-	Жылу техникалық жабдықтар	164,0	777,0	613,0	4,7 есе
-	Электро қозғалтқыштар	4,0	-	4,0	-
2	Жұмыс маштналары мен жабдықтары	127129,0	126123,0	- 996,0	99,1
-	Құрылыс материалдарын  шығаратын машиналар мен жабдықтар	127111,0	126123,0	- 988,0	99,2
-	Өлшеуіш техника	8,0	-	8,0	-
3	Басқа да машиналар мен  жабдықтар	646,0	8665,0	8019,0	134,1
-	Өнеркәсіптік трактор	136,0	556,0	420,0	4,1 есе
-	Металл кесетін машиналар  мен жабдықтар	4,0	-	4,0	-
-	Темірді соғып сығымдайтын  құрал-жабдықтар	3,0	-	3,0	-
-	Көтеріп таситын жүк  тиеу машиналары	58,0	6907,0	6849,0	119,1 есе
-	Кесу машиналары мен  жабдықтары	5,8	160,0	102,0	27,6 есе
-	Техникалық үрдістерге арналған өзге де ыдыстар	154,0	142,0	-12	92,2
-	Өзге де машиналар  мен жабдықтар	-	900,0	900,0	-
4	Компьютерлер	1013,0	649,0	-364,0	64,1

Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері  бойынша есептелінді

 
  Негізгі қорлардың толық барын көп жағдайда белгіленген бір мезгілдегі жағдайын сипаттайды. Мысалға, есептік жылдың жыл басына және жыл аяғына бар болуын негізгі қорлар балансынан алуға болады. Бірақ кейбір жағдайларда негізгі капиталдың бар болуы орташа бір кезең ішіндегі негізгі қорлардың қозғалысы салдарынан олардың түсімі және шығысы жүрген туралы сипаттама қажет болады. Орташа бір кезең ішіндегі бар болуын статистика орташа шамалардың формуласын пайдаланамыз: а) кезеңнің басындағы және аяғындағы мәліметтері бар болған кезде – орташа арифметикалық жәй;  б) тең емес интервалды уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – орташа арифметикалық. салмақтанған;  в) тең интервалды периодты уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – момент қатарының орташа хронологиялық. Бір сөзбен айтқанда негізгі қорлардың ортажылдық құны -  бұл кәсіпорынның жыл ішіндегі негізгі қорлардың бар болуының орташа мағыналы көрсеткішінің құны. Негізгі қорлардың ортажылдық баланстық құнынан басқа негізгі қорлардың ортажылдық құны ортажылдық бағада есептелуі мүмкін.Көріп отырғанымыздай "Жамбылгипс" АҚ-ның барлық негізгі құралдардың көбейгенін көріп отырмыз, бұған басты себеп кәсіпорынға келіп түскен негізгі құралдар кәсіпорыннан шыққан негізгі құралдар құнынан жоғарылап отыр. Бұл сондай-ақ машиналар мен жабдықтар, көлік құралдар үлесін көбейту.

 “Жамбылгипс” АҚ-мы қазіргі кездегі таулы-техникалық құрал-жабдықтармен, күшті өндірістік базамен, арнайы техни-камен, сорттап-майдалау комплекстерімен жабдықталған. Бүгінгі таңда кәсіпорын жылына 350 мың. тоннаға дейін гипс тасын алуды және жылына 50 мың тонна құрылыс гипсін шығаруды қамтамасыз етуге мүмкіншілік туғызатындай темір жол мен автокөлік жолдарымен де қамтамасыз етілген.

 

3. Кәсіпорынның негізгі капиталын тиімді пайдалануын талдау

 

Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылығын тиімді пайдалану оның барлық технико-экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына мүмкіндік туғызады, соның ішінде өнім шығаруын көбейтеді, өзіндік құнын, еңбек сыйымдылығын төмендетеді және т.б.

Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалануды талдау өткізудің методикасы оны қолданудың ең тиімді нұсқауды таңдауға көзделген. Сондықтан талдаудың негізгі ерекшеліктері болып мыналар табылады:

1. Негізгі қорларды пайдаланудың  нұсқаулық шешімдері; және

2)       перспективаға мақсатталу.