Валюталық бағам

        Белгілі бір валютаның еуронарықта және халықаралық есеп айырысуда пайдалану дәрежесі. Мысалы, сол евробанктердiң 60% операциялары долларлардағы iске асатыны айғақ, бұл валютаның сұраным және ұсынымының масштабтарын анықтайды. Валютаның курсiне халықаралық есептердегi оның қолдануының дәрежесi де ықпал етедi. Осылай, долларды 90-шi жылдардағы 50% халықаралық есептер,  жеке алғанда дамитын 70% сыртқы қарыздар дәл келдi. Оның сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң құлауы шарттарындағы тiптi әлемдiк бағалардың мемлекеттердiң парыздары бойынша төлеу доллар курсiнiң жоғарылатуларына мүмкiндiк туғызуға бөлтек-бөлтегiлгендiк периодты жоғарылатуы сондықтан.

      Ұлттық және дүниежүзілік нарықтарда сенімділік дәрежесі. Елдегі экономиканың жағдайымен және саяси ахуалымен, сонымен бірге валюта бағамға ықпал ететін жоғарыда қарастырылған факторлармен айқындалады. Делдалдар  валютаның сұраным және ұсынымын тiгу, экономикалық өсу, инфляцияның осы екпiндерi, валютаның сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң деңгейi, олардың динамикасының перспективасы да есепке алады. Саудалық және таңдаулардың төлем балансы немесе нәтижелерi туралы ресми деректердi жариялауды күту тiптi кейде сұраным және ұсынымды байланыс және валютаның бағамында бiлiнедi. Валюталық нарықта кейде министрлардың орнынан түсуi және тағы басқалар туралы саяси жаңалықтар, сыбыстардың пайдасына басымдылықтарының ауысымында болады. Осы жағдайларды ескере отырып валюталық бағам өзгерісін болжау мүмкіндігі пайда болады. Сонда мәліметтер неғұрлым нақты болса, валюталық бағамды соғұрлым дұрыс анықтауға болады. Бірақ та валюта бағамы әр елде, бүкіл әлемде күн сайын біршама түрлі бағытта(жоғары не төмен) өзгереді. [7]

 

 

       ІІ.ІІ Валюта бағамын реттеу құралдары

 

        Қазіргі заманда валюта бағамын белгілеуде бір-біріне қарама-қарсы екі әдіс бар :

- валютаның  еркін айналымдағы бағамы ;

- тағайындалатын  валюта бағамы.

       Валютаның еркін айналымдағы бағамы кезінде бағам ұсыныс пен сұраныстың әсерінен қалыптасады.

        Валютаның еркін айналымдағы бағамына көптеген факторлар әсер етеді. Олар :

- тұтынушы  талғамының өзгеруі. Басқа елдің  тауарларына деген тұтынушының  талғамы, көзқарасы ол елдің валютасына  қатты әсер етеді. Мысалы, американдық  машиналардың беделі артса, онда  тұтынушылар оны алуға тырысып, долларға қосымша сұраныс тудырады. Немесе Қазақстанға Ресейден демалушылар көп келсе, онда рубль ұсынысы көбейіп, арзандайды.

- табыстың  салыстырмалы азаюы. Бір елдің  ұлттық табысы басқа елдердің  ұлттық табысына қараганда өсімі  салыстырмалы жоғарғы болған  жағдайда, ол елдің валюта бағамы  төмендейді. Себебі елдің импорты  табыс деңгейіне қатысты болады.

- бағаның  салыстырмалы өзгеруі. Егер Қазақстанда  баға өссе, ал Ресейде қалыпты  болса, онда қазақстандықтар ресейліктердің  салыстырмалы  арзан тауарларын  тұтынуға  тырысып, рубльге қосымша  сұраныс тудырады. Ал ресейліктердің  керісінше, біздің тауарларды тұтынуға  деген ынтасы азайып, рубль ұсынысын  кемітеді. Бұл екі жағдай бірігіп, теңгені қүнсыздандырады.

- салыстырмалы  нақты пайыздық қойылымының өзгеруі. Мұндай жағдайды ойластырайық. Қазақстанда  инфляцияны тежеу мақсатында  «қымбат ақша» саясаты жүргізілді. Нэтижесінде инфляцияны есептей  отырып алынған нақты пайыздық  қойылым мөлшері басқа елдерге  қарағанда жоғарғы болды. Соның  арқасында Қазақстан инвестициялауға  өте тиімді елге айналды, ал  ол инвесторларды теңгені алуға  итермелейді.

- алыпсатарлық. Қазақстан экономикасында :

1 Ресей  экономикасына қарағанда жылдам  өсу қарқыны болады деген жорамал  бар;

2 Басқа  елдерге қарағанда инфляция жоғары  болады деген қаупі бар ;

3 Төмен  қойылымның пайыздық мөлшері  күтілуде.

        Ондай жағдайда теңгесі бар тұлғалар қолындағы теңгені басқа, қалыпты валютаға айырбастауға ұмтылады. Ал ол осы валютаға сұранысты жоғарлатып, оны теңгеге қарағанда қымбаттады.

       Еркін айналымдағы валюта бағамының кемшіліктері:

- белгісіздік  және сауданың нашарлауы. Белгісіздік  және қауіп сауда жүргізгуде  қиыншылықтарды туғызады. Мысалы, қазақстандық  кәсіпкер АҚШ-тан 90 мың долларга  машина алуға шартқа отырды. Ол  есептегенде долларды 79 теңгемен  санады, ал елдегі жағдайға байланысты  төлем уақыты келген кезде  доллар 150 теңге болды. Сонда кәсіпкер  екі есе көп ақша төлейтін  болады.

- сауда  жағдайы. Елдің экономикасы халықаралық  нарық валютасының бағамы төмендеген  жағдайда нашарлайды. Валюта бағамына  тәуелді болады.

- тұрақсыздық. Ішкі экономикаға жағымсыз әсер  етеді.  

       Тағайындалатын валюта бағамы әдісі жоғарғыда қарастырылған әдіске қарама-қарсы әдіспен жасалынады. Оның қолданылуы мемлекеттің валюта бағамын тұрақтандырып отыру қажеттілігінің туындауымен қиындатылады. Мысалы, жоғарыдағы жағдайда валюта жетіспеушілгі автоматты түрде жойылады, ал тағайындау жағдайында тапшылықты мемлекет жою керек. Оны жою жалпы келесі әдістермен жасалады:

- резервті  қолдану. Бұл валюта бағамын тұрақтандырудың  ең бір жеңіл тәсілі. Ол нарыққа  мемлекеттің өзінің валюта қорымен  әсер ету механизмі. Ал валюта қоры қалай жиналады? Мысалы, қарастырып отырған еліміз алдыңғы жылы оң сальдолы болып, біраз валютаны иемденіп қалды. Ол қор мемлекеттің иелігінде алтын ретінде сақталып, бағам ауытқулары байқалған кезде қолданылады. Бұл тәсілдің тиімсіз жағы, егерде теріс сальдо ұзақ уақыт байқалатын болса, онда мемлекеттің валюта қоры таусылып, бұл саясаттан бас тартуға мәжбүр болады.

- сауда  саясаты. Ол мемлекеттің бағамды  бір қалыпта ұстау мақсатындағы  импортты, яғни шетел валютасына  деген сұранысты, шектеу, керісінше  экспортты ынталандыру саясаты. Импортты квота, қосымша салық  салу арқылы шектеуге болады. Ол жеңіл де, бірақ бұл қолдан  жасалған   шектеулер экономиканың  дамуына кедергілер жасайды.

- валюлық  бақылау, оңтайландыру. Тағы бір  балама валюталық бақылау. Оның  мәні келесіде, мемлекет өзінің  шетке тауар шығарушылығына шетел  валютасын тапсыруға міндеттейді.

- ішкі  макроэкономикалық реттеулер. Салық  және ақша саясаттарын жүргізу  көмегімен шетел валютасына деген  сұранысты азайтады.

        Сонымен қатар, мемлекет валюта бағамын реттеу мақсатында қолдаулық немесе протекционистік шаралар қолданады. Бұл шараларға валюталық шектулер, валюта девальвациясы және ревальвациясы жатады.[8]

 

 

       ІІ.ІІІ Валюталық бағам өзгерісінің есебі

 

       Бағамдық айырманы салық есебінде дұрыс көрсету үшін оны бухгалтерлік есепте дұрыс көрсету маңызды. Бағамдық айырма – нарықтық бағамның өзгеруімен байланысты бір валюта бірліктерінің бірдей санын басқа валюта бағамдары бойынша басқа валютаға қайта есептеу нәтижесінде туындаған айырма.

       Бағамдық айырма келесі жағдайларда туындауы мүмкін:

- Тауарлар  мен қызмет көрсетулер импорты  кезінде;

- Экспорттық  операциялар кезінде;

- Есеп беруші тұлғамен (валюталық касса) есеп айырысу бойынша дебиторлық берешек пайда болған кезде;

- Банктерден, басқа да кредиттік мекемелер мен қарыз берушілерден алынған

валюталық қаражаттар (зайымдар) бойынша берешектің болуы.

      Бағамдық айырма операцияны жасау күні мен осы операция бойынша есеп күні немесе есептік күн арасындағы кезеңде туындайды.

       Бухгалтерлік есепте және Қазақстан Республикасы салық кодексінің 65-бабының 2-тармағына сәйкес шетел валютасымен жасалатын операция жасалған күнгі валюта айырбастаудың нарықтық бағамы қолданыла отырып, Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы теңгемен қайта есептеледі.

      Операция күні – бұл халықаралық қаржылық есептілік стандартында (21-ХҚЕС) және Ұлттық қаржылық есептілік стандартында (2-ҰҚЕС) қарастырылған тану өлшемдеріне бірінші рет сәйкес келетін күн.

       Валюталық бағамның өзгеру әсеріне есепті жүргізу үшін баланстың барлық баптарын ақшалай және ақшалай емес болып бөлу керек. Стандарт ақшалай бапты тіркелген немесе белгіленген сомаларда алынуға немесе орындалуға жататын ақша қаражаттары, активтер мен міндеттемелердің валюталық бірлігі бар ретінде анықтайды.

       Ақшалай баптың басты сипаттамасы валютаның тіркелген немесе белгіленген бірлік санын алу құқығы (немесе ұсыну жөніндегі міндеттеме) болып табылады.

        Осының мысалы мыналар болып табылады: қызметкерлерге қолма-қол ақшамен төленуі тиіс зейнетақылар және басқа да жәрдемақылар; ақшалай нысанда өтелуі тиіс міндеттемелер; міндеттеме ретінде танылған ақшалай девиденттер.

        Осылайша, ұйымның меншіктік үлес құралдарының тіркелмеген санын немесе активтердің тіркелмеген санын алуға (немесе ұсынуға) арналған келісім-шарт ақшалай бапты білдіреді, оның талаптары бойынша алуға (немесе ұсынуға) тиісті әділ құн валютаның тіркелген немесе белгіленген бірлік санына тең болады. Және, керісінше, ақшалай емес баптың негізгі айырықша белгісі валютаның тіркелген немесе белгіленген бірлік санын алу құқығының (немесе ұсыну жөніндегі міндеттеменің) жоқ болуы болып табылады.

       Мұның мысалы мыналар болып табылады:

- Тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін алдын ала ақы төлеу (мысалы, аванспен төленген жалдау ақысы);

- Қорлар;

- Негізгі құрал-жабдықтар;

- Ақшалай  емес активті ұсыну арқылы реттелуі тиіс міндеттемелер.

       Осылайша, барлық дебиторлық және кредиторлық берешек, олардың барлығының ақшалай нысанда болу фактісіне қарамастан, олардың барлығы ақшалай баптар анықтамасына жатқызылмайды.

       Тәжірибеде осы және басқа баптардың дұрыс жіктемесі бойынша мәселелер туындайтын жағдайлар туындауы мүмкін.

        Кәсіпорынға аванстар құнға немесе белгілі бір негізгі құрал-жабдықтар немесе тауарлы-материалдық қорлар ретінде шетелдік жеткізушілерден сатып алу кезінде кезеңдік төлемдерді жасауға тура келуі мүмкін.

      Нарықтық бағамның өзгеруіне байланысты құны шетел валютасында көрсетілген активтер мен міндеттемелерді қайта бағалаған кезде туындайтын айырмалар бағамдық айырмалар деп аталады.

       Оларды шетел валютасында жасалған операциялармен байланысты табыстар мен шығыстардың өзге түрлерінен, яғни сомалық айырмалардан айыра білу керек.

       Сомалық айырма оң және теріс болып бөлінеді немесе, басқаша айтқанда, оны қиғаш (табыс) немесе теріс қиғаш (шығыс) деп атайды. [9]

 

 

        ІІІ ҚР валюталық бағам өзгерісінің  мәні

       ІІІ.І Ұлттық валюта қызметін қамтамасыз ету

 

Теңгенің айырбас бағамына ықпал ету немесе бұрынғы деңгейінде  қалдыру мақсатымен сұраныс пен ұсыныстың арасындағы айырмашылықты жабу үшін Ұлттық банк валютаны сатады немесе сатып алады. Бұл – Ұлттық банктің валюта бағамына тікелей ықпал ету әдістері. Алайда, капиталдың кезеңі көбірек болса, ұлттық валютаның тұрақты бағамын қолдауға талпынған жағдайда Ұлттық банктің валюталық резервтері тез сарқылады. Ондайда Ұлттық банк валюта бағамына әсер етудің жанама шараларын қолдана алады. Олардың негізгілері резервтік мөлшер мен есептік ставканы  өзгерту болып саналады.

        Резервтік мөлшер – өз операцияларын жүзеге асыру үшін коммерциялық банктердің пайдалануына  қақысы  жоқ банк депозиттерінің бөлігі. Оны реттей отырып  монетарлық биліктер  елдегі жиынтық ақша массасын көбейтіп немесе азайтады. Ол өз кезегінде валюта бағамын азайтады немесе көбейтеді.

       Ұлттық банк резервтегі мөлшерді көбейткен кезде коммерциялық банктер несие эмиссиясын төмендетуге мәжбүр болады. Резервтік  мөлшердің өсуі коммерциялық банктердің ағымдағы шоттарын қысқартуға және қаржы  бөлігіндегі  резервтерді жоғарлатуға және бағыттауға мәжбүр етеді. Бұл несие бойынша пайыздардың өсуіне, соның салдарынан елде ақша массасының азаюына және ұлттық валюта бағамының көбеюіне қозғау салады. Ұлттық банк резервтік мөлшерді төмендеткен  кезде  ақша массасы көбейіп, ұлттық валюта бағамы төмендейді.

       Есептік ставканы өзгерту тетігі де соған ұқсас әрекет етеді. Есептік ставка – Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген ссудалары бойынша пайыз. Оның өсуі несие алуға деген коммерциялық банктердің ықыласын төмендетіп, яғни  елдегі ақша ұсынысын азайтады, сондықтан  төмендеу оны да, соған сәйкес өзгені де ұлғайтады.

       Валюта нарығының және бағалы қағаздар нарығы құралдарының қарқынды өзара сіңсуі және тұтасуы қаржы нарығында мемлекеттік реттеудің міндеттерін айтарлықтай күрделендіріп және бұл процес үлкен шығынды талап ету жағдайына ұшыратады. Осыған байланысты сыртқы сауда операцияларында алтын-валюта активтерін тиімді және оңтайлы пайдалануда, сыртқы несие ресурстарын қарызға алуда, батыс елдерінің өтімділігі жоғары қағаздарын инвестициялауда, валюта айырбастау мәмілелерінде және шетел мемлекеттерінің валюталық девиздерін тарту бойынша операцияларда проблемалар туындайды.

       Алайда резервтік активтерді қолданған кезде шешім қабылдаудың шекараларын анықтайтын бірқатар факторларды есепке алу қажет. Ондай факторларға мыналар жатады: трансакциялық шығындардың мөлшері, өтімділік, несие тәуекелдігі бойынша шектеу, резервтік қаржының құрылымына мүмкін өзгерістердің енгізілу жылдамдығы.

       Қазақстанның валюта саясаты — ұлттық валютаның әлемдік қаржы нарығындағы тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Оның валюта бағамының салыстырмалы тұрақтылығына инфляциямен сауда және төлем балансы сальдосының деңгейлері арасындағы нақты арақатынастарын реттеу жолымен қол жеткізіледі. Мемлекеттің сыртқы резервтік активтерінің түпкілікті есебіне төлем балансы тапшылығын қаржыландыру соңғы саты болып саналады. Оны теңестіру  теңгенің, валюта бағамының  ауытқуын  шектеуді тікелей мақсат ететін валюта нарығындағы валюталық интервенцияның тетігі арқылы жүзеге  асырылады.