Бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетінің дамуын экспериментальды зерттеу

Креативтілік пен интеллектінің өзара байланысы туралы мәселе, креативтіліктің өз алдына фактор ретінде бөліне бастаған кезден бастап қойыла бастады. Гилфорд шығармашылық дарындылық дивергентті ойлау мен ақыл-ойды біртұтастылыққа бағыттайды. Гилфорд өзінің көптеген еңбектерінде ақыл-ой мен креативтіліктің өзара байланысын ашып көрсетуге тырысады. Оның айтуы бойынша интеллект нәтижелі дұрыс түсінуді және жаңа материалды меңгеруді анықтайды, ал дивергентті ойлау шығармашылық өнімді анықтайды.

Гилфорд креативтіліктің 4 негізгі факторын бөліп шығарады:

1. Сонылығы – қашықтағы ассоциацияларды, ерекшелікті жауаптарды жасай білу қабілеттігі. Тестілер:

1) бір мәтін беріледі, тексерілуші  оған барынша көп ат қою  керек.

2) бірнеше болжамдық жағдаят суреттеледі, тексерілуші оның аяқталатынын баяндауға тиісті.

 

2. Семантикалық иілмелілігі – объектінің функциясын бөліп және оны жаңадан қолдануға ұсыну қабілеттілігі. Тестілер:
1. 5 объект беріледі, бірақ оның біреуімен ғана қойылған міндетті шешуге болады. Мысалы, тапсырма «От жағу» объектілері: а) қаламсап; б) қағаз; в) қалта сағаты; г) лампочка; д) шарик. Жауабы: қалта сағаты, себебі оның әйнегі арқылы қойылған мақсатты орындауға болады.
2. екі объект беріледі, екеуін қосып пайдалы үшінші объект жасау керек.

 

3. Бейнелілік адаптивтік иілмелілік – стимулдық формаларын өзгертіп, онда жаңа мүмкіндіктерді көру қабілеті.

Тест: спичкамен орындалатын жаттығулар, тапсырмалар. Онда бірнеше спичканың орнын өзгерту арқылы берілген формадағы конфигурация алынады.

 

4. Семантикалық спонтандық иілмелік – салыстырмалы шексіз жағдайда әртүрлі идеяларды жасау қабілеті. Тестілер:
1. әдеттегі заттардың (мысалы, кірпіш) барынша көп қолдануының мүмкіншіліктерін атау;
2. айтылған класқа қатысты тексерілуші барынша көп объектіні атау керек.

Гильфордтың тестілері қысқа (2-10 мин. есептеген) және үлкен топтарда да қолдануға болады.

Креативтілікті қабілет деп қарастырушылардың бірі – Е.П.Торренс. Ол оны білімдердегі кемшіліктерді, білмейтіндерін, жетіспейтін элементтерді дисгармонияны т.б. жақын қабылдайтын қабілеті деп қарастырады.

Е.П.Торренстің тестерін 2 типке бөлуге болады: вербальдық және образдық.

Креативтілік тездік, иілмелі, сонылық көрсеткіштері бойынша бағаланады, сонымен бірге шығармашылық қасиеттің жалпыланған шкаласы да енгізіледі.

Вербальдық тестілерге мысал:

1. «Сұра және ойлап тап» тестісі 3 бөлімнен тұрады: а) сұрақтар; б) себептерді жорамалдау; в) салдарды жорамалдау. Жалпы стимул ретінде суда өзінің бейнесін қарап жатырған «Эльфаға ұқсас» сурет беріледі. (а) бөлімінде тексерілуіш барынша көп сұрақ қою керек, (б) бөлімінде осы оқиғаға барынша көп себепр табуға тиісті, (в) бөлімінде оның мүмкін болатын салдарларын атап шығу керек. Тестінің әрбір бөліміне 5 минут уақыт беріледі.
2. «Өнімді жетілдіру тестісі» Стимул ретінде үрмелі ойыншық пілдің суреті беріледі. Тексерілушіге балаларға ойнау қызықты болу үшін ойыншықтар өзгерту ұсынылады (10 мин).
3. «Әдеттегідей емес қолдану» тестісі. Стимул – қорытындыға арналған картон қорапшалары. Тексерілушіге оны қолданудың барынша көп тәсілін  табу ұсынылады (10 мин).
4. «Әдеттегідей емес сұрақтар». Стимул бұрынғы. Тексерілуші осы қорапшаларға байланысты барынша көп сұрақ жазуға тиісті (5 мин).
5. «Тек қана болжап көр». Стимул ретінде өмірде жоқ оқиғаларды тексерілушіге ұсынады. Мысалы, «бұлтқа жерге дейін жететін жіп байланған». Тексерілуші осыдан не шығатынын айтып шығуы керек (5 мин).

Енді Торренстің 3 образдық тестісін көрсетелік. Оның әрбіреуін орындауға 10 мин кетеді.

1. «Сурет жасау». Тексерушіліктегі адам боялған қағаздан дөңгелек қиып алып, оны таза бетке желімдеп, оған әртүрлі сызықтарды қосып, қандай да бір сурет салады. Сосын оған әңгіме құрып, оған ат беру керек.
2. «Суреттерді толықтыру». Стимул ретінде 10 бөлікті дұрыс емес сызықтары бар сурет беріледі. Тексерілуші оны қосымша сызықтар арқылы толықтырып, оған қызықты аттар беру керек.
3. «Сызықтар». Стимул – 30 қос вертикаль параллель сызықтар. Тексерілуші сызықтар қосу арқылы соны объектілер алу керек.

Торренс зерттеулерін қорытындылай келе, төмендегідей қорытындыға келеді: интеллект деңгейі мен креативтілік арасындағы байланыс біржақты. Ол интеллектуал табалдырық моделін ұсынады. JQ<120-қа дейінгі деңгейде креативтілік пен интеллект бірлік факторды құрады, бұдан жоғары табалдырықта креативтілік пен интеллект тәуелсіз ретінде көрінеді. Басқаша айтқанда JQ қандай да бір деңгейінде креативтің көрінуі шектеледі, «табалдырықтан» жоғары деңгейде креативтілік «бастандыққа шығады». «Интеллект табалдырық» моделінің көмегімен ситуациялық ойындар, шығармашылық тапсырмалар арқылы креативтіліктің нәтижесін түсіндіруге болады.

Сонымен, балалардың шығармашылық бастамасының белгілері бойынша барлық балаларға тән ақыл-ой ерекшелігінің мейлінше, ерте көрінуінің байқалуы ерте жаста ақыл-ой жоғарылылығымен өзгешеленуінен көрінеді. Н.Лейтес еңбегінде шығармашылық жетістікке жету шарты индивидтің интеллектісінің потенциалы болып табылады.

Шығармашылық қабілетті дамытуда Медниктің «Ассоциация», «Сурет» әдістемелері қолданылды.

Медниктің алыстағы ассоциация тестілері. Бұл тест бойынша тексерілуші сөздердің арасындағы ассоциациятивтік байланысты орнату керек, яғни бір жүйеге келтіретін төртінші сөзді табу керек. Мысалы: аорта, жүрек, артерия. жауабы: капилляр.

 

«Сурет» әдістемесі

 

Бұл әдістемеде балаға стандартты беті бар қағаз және фломастарлер беріледі. Бала қандай да бір суретті ойлап табуға және суретін салуға тапсырма алады. Бұған 5 минут  уақыт кетеді.

Баланың сурет жіне қиялын талдау.

 

«Сурет» әдістемесі хаттамасының схемасы.

 

№	Бағаланатын параметрлер	Бұл параметрлерді баллмен бағалау
		0	1	2
1.	Қиял процестерінің жылдамдығы
2.	Бейнелердің ерекшелігі, өзгешелігі
3.	Қиялдың кеңдігі, молдығы
4.	Бейнелердің тереңдігі және ойланып, рет-ретімен жасалйнуы
5.	Бейнелердің эмоционалдығы, әсерлілігі

 

Даму деңгейі туралы қорытынды

 

10 балл - өте жоғары

8-9 балл – жоғары

4-7 балл – орташа

2-3 балл – төмен

0-1 балл - өте төмен

 

Балалардың интеллектісін диагностикалау мақсатында Равеннің матрицасы қолданылды. 

Равен матрицасы.

 

Бұл әдістемемен бастауыш сынып оқушысының көрнекілік – бейнелік ойлауы бағаланады. Мұнда көрнекілік – бейнелік ойлау дегенді тапсырманы орындағанда әртүрлі бейнелерді және көрнекілік елестермен жұмыс істеуін айтады.

Көрнекілік-бейнелік ойлаудың дамуының деңгейін тексеру үшін 10 дана Равен матрицалары қолданылады.

Бұл бойынша матрицаның жоғары жағында орналасқан детальдардың заңдылықтарын тауып, төменде орналасқан суреттерден көрсетіп тауып, орнына қою керек.

Тапсырманы орындау үшін 1 минут уақыт беріледі.

Даму деңгейі туралы қорытынды:

 

10 балл - өте жоғары

8-9 балл – жоғары

4-7 балл – орташа

2-3 балл – төмен

0-1 балл - өте төмен

 

Нәтижелерді статистикалық өңдеу барысы – Стъюденттің t – критериясы қолданылды. Стъюденттің t – критериясы

 

/Х1 – Х2/

Оның негізгі формуласы t =

√/m21 + m22/

 

 

Стъюденттердің t – критериясының шекаралық мәндері

 

Еркіндік дәрежесінің саны (n1 +n2 - 2)	Рұқсат етілетін қатенің мүмкіншілігі
	0,05	0,01	0,001
	T көрсеткішінің шекаралық мәндері
4	2,75	5,60	8,61
5	2,58	4,03	6,87
6	2,45	3,71	5,96
7	2,37	3,50	5,41
8	2,31	3,36	5,04
9	2,26	3,25	4,78
10	2,23	3,17	4,59
11	2,20	3,11	4,44
12	2,18	3,05	4,32
13	2,16	3,01	4,22
14	2,14	2,98	4,14
15	2,13	2,96	4,07
16	2,12	2,92	4,02
17	2,11	2,90	3,97
18	2,10	2,88	3,92
19	2,09	2,86	3,88
20	2,09	2,85	3,85
21	2,08	2,83	3,82
22	2,07	2,82	3,79
23	2,07	2,81	3,77
24	2,06	2,80	3,75
25	2,06	2,79	3,73
26	2,06	2,78	3,71
27	2,05	2,77	3,69
28	2,05	2,76	3,67
29	2,05	2,76	3,66
30	2,04	2,70	3,65
40	2,01	2,68	3,55
50	2,00	2,66	3,50
60	1,99	2,64	3,46
70
80
90
100

 

 

Бастауыш мектеп оқушылары үшін мұғалім беделі айрықша. Мұғалімнің бұйрығын орындауға деген ниеті айқын көрініп тұрады, қалай істеу керек болса, солай істейді. Мұндай сенімді орындаушылық көп жағдайда меңгерулікті жүзеге асырады. Осыған орай бастапқы үйренудегі еліктеушілік – баланың интуициясына, оның өзіндік инициативасына сүйенеді. Бастауыш мектеп жасндағы қабылдау өткірлігі, сөздік ойлауға қажетті алғы шарттың болуы, ақыл-ой белсенділігінің бағыттылығы – психиканың дамуы мен баюы үшін қайталау, іштей шешім қабылдау, жағымды жағдай құрудан тұрады.

Зерттеу мақсатына байланысты әуелі қазақ шәкірттеріне олардың шығармашылық танымын зерттеуге арналған әдістеме жүргізілді. Педагогтардағ баланың шығармашылық танымын бағалауға арналған сұрақтар құрастырылып жауап алдық, өз шәкірттерінің шығармашылық қабілетін бақылау, бағалау мақсатында мұғалімдерге анкета, сұрақнамалар ұйымдастырып, арнайы әңгіме жүргіздік.

Жүргізілген анкеталар бойынша аңғарғанымыз, мұғалімдер белгілі бір тенденциядан шыға алмайды, шығармашылық қабілетті бала моделіндегі жеке бастық қасиеттерге алдымен академиялық оқу үлгерімі мен тәртіптілігін бірінші орынға қоятындары байқалады. Дегенмен арнайы оқу-практикалық сабақтарынан кейін педагогтар шығармашылық қабілеттің дамуы интеллект, айрықшалық, эрудиция, стереотипті жеңу сияқты қасиеттермен өзара байланысты екендігін түсінді.

 

2.2. Эксперименталдық зерттеулердің нәтижелерін талдау.

 

Зерттеудің тандау көлемі 50-сыналушыдан тұрады. Тест нәтижесінен кейін 25 бала іріктіледі. Тестілеу бойынша IQ-110-120-н жоғары балл және 10 баллдық шкаладан 4 балл алған балалар іріктеленеді. Зерттеу Тасқала селосындағы мектептің бірінші және екінші сыныптарында жүргізіледі.

Е,П. Торренстің интеллект креативтіліктің ең негізгі базасы, интелектуал адам творчестволы адам болуы мүмкін, бірақ интеллектісі төмен деңгейдегі адам ешқашан креативті бола алмайды,-деген тұжырымына келісе отырып, мұны эксперименттік зерттеулерімізге негіз етіп алдық. Осыған орай біз өз зерттеулерімізде әуелі балалардың интеллектісін диагностикалау мақсатында Равеннің прогрессивті матрицасындағы А формалы тест тапсырмаларын, Д, Векслердің мектеп жасына дейінгі және бастауыш мектеп балаларына арналған вербальды және практикалық әрекет шкаласында тұратын 11 субтестін, сондай-ақ балалардың творчестовалық мүмкіншіліктері мен творчестволық ойлауының дамуын бағалауға арналған Е.П: Торренстің 3 тапсырмадан тұратын фигуралық формасындағы тестін қолдандық.

Егер де адам жастайынан-ақ сыртқы ортаның кез-келген объектісін жай ғана танымдылықпен меңгеріп қоймай, ол объектіге (мейлі таныс болсын, мейлі беймәлім болсын немесе жаңа болсын) творчестволық танымдық сипатта қарайтын болса, яғни таным объектісін синтездеу, оның жаңа жақтарын ашу, бұрынғы қызметіне қоса оның жаңа жақтарын ашу, бұрынғы қызметіне қоса оның қызметін анықтау, айрықша мәнді жақтарын таңдау-бұл шығармашылық қабілеттің дамуының негізгі фундаменті болып табылыр еді.