Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыс үрдісіндегі дамыта оқытудың теориялық және тәжірибелік негіздері

(кесте 2.6)

Балаға әр сұрақтың жауабын беруі үшін 30 секунд беріледі. Осы уақыт ішінде жауаптың жоқтығы  қатеге есептеліп, 0 ұпайға бағаланады.

Өз бетімен  еш көмексіз жауап жазған бала қоршаған орта туралы білімі жақсы қалыптасқан  болып саналады.

 

Оқушылардың ақпаратты қабылдау ерекшеліктерін зерттеу

(мінез-құлық  таңбалары)

 

Алты жастағы  баланың жеке ерекшеліктерінің ішінде – қабылдау ерекше орынға ие. Қабылдау – заттар мен құбылыстардың сезім  мүшелеріне тікелей әсерінің тұтас  көрініс нысаны. Оның жоғары психологиялық қызмет ретінде қалыптасуының негізі белсенді қозғалыс болып табылады.

Қабылдау ғана көп жағдайда сыртқы ортадан келетін  ақпараттың қайта жаңғыртылуымен байланысты. Нәтижесінде зейінді, есті, пайымды, қиялды, ой мен эмоцияны ары қарай  басқаратын психикалық бейнелер қалыптасады. Анализаторлар жүйесінің кешенді қызметі қабылдаудың физиологиялық негізі болып табылады.

Қабылдау ми қабықшасының талдау-синтетикалық қызметінің нәтижелерімен: жекелеген қоздырғыштар, сезімдер таңбалы тұтас жүйе түзе отырып,бір-бірімен байланысты.

Мектепке келгенде балаларда мектепке оқуға дайындықтың  түрлі деңгейлері байқалады.

Мектеп психологы  мен бастауыш сынып мұғалімдеріне  оқушылардың ақпаратты қабылдау ерекшеліктерінің диагностикасын (мінез-құлық  таңбалары) жүргізуді ұсынамыз.

Қабылдаудың визиуалды (көзге көрінетін) түрі – көзбен қабылдау. Адам көзбен қабылдай отырып, өз назарын заттардың пішіні, көлемі, өлшемі, түсі сияқты қоршаған дүние шындықтарының ерекшеліктеріне жинақтайды. Оның  ауызекі тілінде «мынау былай көрінді», «көріп тұрсыз ба»  деген сияқты сөздер басым келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10 - сурет. Қабылдаудың  әдістері

 

Есту арқылы қабылданатын ақпарат қабылдаудың  аудиалдық каналының арқасында қолайлы болмақ. Қабылдаудың аудиалдық типі басым болғанда, адам дыбыстардың сипатына, тілдік ерекшеліктерге, сұхбаттасушылардың дауысына назар аударады. Сигнал-сөздер: «тыңдаңызшы», «тыңдағым да келмейді».

Қабылдаудың кинестетикалық каналы (грек тілінде "кинес” – "қозғалыс”  деген мағынаны білдіреді) сезім  рецепторларынан келіп түсетін эмоциялық райды,  ақпараттың талдауы үшін «жауапты». Осыған орай, үш түрлі: визуалдық, аудиалдық және кинестетикалық тәсіл арқылы ақпаратты енгізіп-шығаруға мүмкіндік беретін тест әдістемелері әзірленген болатын.

 

Визуалдық тәсіл

 

Оқушыларға визуалды түрде (арнайы қима қағазға қарай отырып)                   15 секунд ішінде 15 таңбадан (әріптер мен сандар)  тұратын қатарды есте сақтау ұсынылады.

Нұсқау: осы  қатарды тыныштық күйде және денені бос ұстап (дыбыссыз және қозғалыссыз), берілген қатарды көзбен фотоға түсіргендей, есте сақтау ұсынылады. Қайта жаңғыртқанда, осы қатарды «ішкі экрандағы» фотосурет түрінде елестетіп, еске түсіру қажет.

Тескеру (ақпаратты  шығару):  кез келген дәйектілікте арнайы кестеде (дыбыссыз және артық  қозғалыссыз)  есте сақталған таңбаларды көрсету.

 

Кесте 1

Қима қағаз  үлгісі:

 

П5НЦ2Л9ЖВ7ЧТ1КФ

 

Кесте үлгісі:

А Б  В Г Д Е Ё Ж З

И Й  К Л М Н О П Р

С Т  У Ф Х Ц Ч Ш Щ

Ъ Ы  Ь Э Ю Я

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

 

Аудиалдық тәсіл

 

Оқушыларға 15 секунд ішінде 15 символдан тұратын тағы бір қатарды есте сақтау ұсынылады (көзді жұмып, қозғалыссыз).

Нұсқау: ақпаратты  хабарлайтын дауыс сипаттамаларына (ырғақ, дауыс, тембр және т.б.) назар  аудару керек. Мұнда сөйлеуші таңбалар қатарын секундына бір таңбадан анық және түсінікті түрде айтуы тиіс. Қайта жаңғырту кезінде жазбаны аудиотаспадан тыңдағандай, айтып тұрған адамның дауысын еске түсіру керек.

Тексеру: есте сақталған  таңбаларды кез келген дәйектілікте (көзді жұмып, қозғалыссыз) дауыстап айту қажет.

 

Кинестетикалық  тәсіл

 

Оқушылардың арқасына таяқшамен (саусақпен, қарындаштың теріс жағымен және т.б.)  аралығы 1 секунд болатын 15 таңбадан тұратын кезекті қатарды жазады.

Нұсқау:  сыналатын  адамға оңтайлы салмақ күші мен символдар  өлшемін іріктеп алып, түсінудің  тиімділігін арттыру үшін алдын  ала ықтиярлы таңбалармен жаттыққан жөн. Есте сақтауда арқа тұсындағы  сезімдерге (салмақ тереңдігі, ауданы, дәрежесі және т.б.) назар аудару маңызды. Қайта жаңғырту кезінде қарындаштың оқушының арқа тұсындағы қозғалысынан алған әсерді еске түсіру қажет.

Тексеру: параққа кез келген дәйектілікте барлық есте қалған таңбаларды жазып шығу (көзді жұмып, қозғалыссыз).

Символдық дәйектіліктерді  құру кезінде З, О, Ч сияқты таңбаларды пайдалануға болмайды, өйткені олардың  әріптік-сандық баламалары бар, сондай-ақ көпшілікпен қабылданған сөздерді қолданбаған жөн (ЖОО, БҰҰ). 

Төменгі сыныптарда келтірілген тесттер жеке-дара жүргізіледі. Тәжірибені жүргізбес бұрын оқушыларға неғұрлым объективті нәтижелердің алынуын қамтамасыз ететін, яғни тест жадының жалпы көлеміндегі, ақыл-ойдағы, интеллектідегі және т.с.с дамуды анықтауға бағытталмай, тек ақпаратпен жұмыс жүргізудегі жеке-дара қабілеттерді зерттеуге бағытталғаны түсіндірелген нұсқау беріледі.

Әрбір қатысушыға тест жүргізу үшін қажетті құралдар: қима қағаз, парақ, қаламсап және т.б. беріледі.   

( кесте 2.7; 2.12; 2.19)

«Төртіншісі артық» әдістемесіне балама

 

Әдістеме жинақтау негізінде заттар топтарын туыстық ұғымға біріктіру білігін (талдау мен жинақтауды меңгеру, заттарды жіктей алу білігі) диагностикалау жатыр. Сонымен қатар оқушының жасалған жинақтаудың дұрыстығын логикалық негіздеу қабілеті де айқындалады. Әдістеме ақыл-ойдағы артта қалушылықты жақсы анықтайды.

Тәжірибе жеке дара жүргізіледі. Қажетті материалдар  – заттар бейнеленген қима қағаздар жиынтығы: осы заттардың үшеуі  әрқайсысына тән негізгі белгілері  бойынша бір топқа біріктіріле  алады, ал төртіншісін осы топқа кірмейтін зат есебінде алып тастау қажет. Тәжірибе үрдіснде жинақтаудың қиындығын есепке ала отырып, қима қағаздар төменде келтірілген ретпен ұсынылады:

1. Кебіс, аяқ,  етік, туфли.

2. Қайшы, ұстара, қылқалам, пышақ.

3. Шатыр, фуражка,  панама, қалпақ.

4. Керосин шамы, электр шамы, күн, балауыз.

5.  Конверт,  радио қабылдағаш, телефон, гитара.

6.  Сағат,  көзілдірік, таразы, термометр.

7. Глобус, кітап,  жазу үстелі, портфель.

8.  Термометр,  стакан, шаңғы, рюмка.

 

Эксперимент алдында  мынадай нұсқау беріледі: «Мына қима қағазда төрт заттың суреті бейнеленген. Оларды атап шық (осылайша, оқушыны

келтірілген заттармен  таныстығы тексеріледі). Осылардың  үшеуі өзара ұқсас, оларға бір  ғана атау беруге болады, ал төртінші зат  оларға лайық келмейді. Сен лайық  емес (немесе алынып тасталуы тиіс) затты атап, қалғандарын қалайша атау керектігін айтуың керек. Бұдан әрі бұл қима қағаз педагог-психологпен бірге талданады, жинақталған үш затқа атау беріледі (аяқ киім) және неліктен төртінші заттың алынып тасталғаны түсіндіріледі (аяқ). Оқушының мектептегі оқуға дайындығы оқу іс-әрекеті негіздері мен негізгі алғышарттарының қалыптасуын, қарым-қатынас жасаудың белгілі деңгейі және өзіндік бағасының дамуын да қамтиды. Оларды анықтау үшін мынадай механизмдерді сипаттауға мүмкіндік беретін әдістемелер кешені ұсынылады:

1.оқу іс-әрекеті алғышарттарының даму деңгейі: ересектің дәйекті нұсқауларын мұқият және дәл орындау білігі; оның тапсырмасы бойынша өз бетімен іс-әрекет ету, әдістеменің қосалқы факторларының көңіл бөлуші әсерін жеңе отырып, мәселе шарттарының жүйесіне бағдарлану білігі.

(кесте 2.8)

Жадында (есте) сақтау қабілетін зерттеу әдістемесі

Кіші жастағы  мектеп оқушыларының есте сақтау түрлерін анықтау үшін қарапайым әдістеме ұсынылады.

Зерттеуді жүргізу  үшін 4 баған етіп жазылған жеке карточка дайындалады. Мұғалім бірінші бағандағы сөздерді 4-5 секунд кідіріспен оқып шығады (есту арқылы сақтау).

Оқып болған соң 10 секундтан кейін оқушылар есте сақтаған сөздерін жазады, жазып болған соң 10 минут демалады. Екінші бағанды  оқушы өзііштей оқып шығады да, бағанды жауып қойып, есте сақтаған сөздерін жазады (көру арқылы есте сақтау). 10 минуттық үзілістен кейін мұғалім үшінші бағандағы сөздерді оқиды, оқушы мұғалімнің соңынан сөздерді сыбырлап қайталап, саусақтарымен ауада жазады (моторлық есте сақтау). Содан кейін есінде сақтаған сөздерді парақтарына жазады. 10 минуттық үзілістен кейін мұғалім төртінші бағандағы сөздерді оқиды, оқушылар карточкадағы сөздерді көзбен бақылай отырып, әр сөзді сыбырлай қайталайды. Әрі қарай есте сақтаған сөздерін жазады (көру – есту – моторлық есте сақтау) .

 

Зейін бөлінісін  танып білу.

 

Оқушыларға  нұсқау беріледі: 1-ден 31-ге дейін дауыстап санайды, бірақ үш  және  үшпен  аяқталатын барлық сандарды атамауы  керек.  

Бұл сандардың  орнына “ шатаспаймын” деген сөзді айтып отыруы керек. Мысалы: “бір,екі, шатаспаймын, төрт, бес, шатаспаймын” және т.б.

Дұрыс санаудың үлгісі: 1,2,-,4,5,6,7,8,9,10,11,12,-,14,15,16,17,18,19,20,21,22,-,24,25,26,27,28,29,-. (сызықтар айтылмайтын сандардың  орнына қойылған )

Қателердің  саналуы:         максималды  – 12, минимум – 0.

Зейіннің жақсы  бөлінуі:  0-ден 4 қатеге дейін.

Орташа........................      4-тен 7 қатеге дейін.

Орташадан төмен .....      7-ден 10 қатеге дейін

Нашар........................      10-нан 13 қатеге дейін.

(Кесте 2.10, 2.15)

 

«Балалардың қоршаған ортадағы жалпы бағыты және тұрмыстық білімінің  қоры» әдістемесі

 

Нұсқау:   Әр дұрыс жауапқа 1 ұпай беріледі.

1. сыныпқа арналған сұрақтар

1. Сенің толық аты жөнің қалай?

2. Әкең мен шешеңнің жасы нешеде?

3. Атаң мен әжеңнің аты кім?

4. Сен тұратын мемлекеттің бас қаласы қалай аталады?

5. Сен тұратын көше қалай аталады? (бұл сұрақтың жауабына тым болмағанда туысқандарының бірі тұратын  бір көшенің аты аталуы керек.)

6. Сен тұратын немесе туыстарың тұратын үйдің, пәтердің нөмірлері қандай?

7. Сенің үйіңнің айналасында кездесетіруге болатын  құстардың атын ата

(бұл жерде  тым болған екі түрлі құстың  аты аталуы керек)

8. Негізінен қай айда қар түседі және қашан ериді?

9. Қай сағаттарда сен мектепке барасың және қай сағатта қайтасың?

(дұрыс жауапқа сағатты және митутты айтқан саналады)

10.Сенің үйіңде тұрмыста қолданатын қандай құралдар бар?

     (дұрыс жауапқа кем дегенде үш әр түрлі құрал айтқан жатады)

(кесте 2.11)

 

Зейін деңгейін зерттеу

 

Мәтін: “Қарт  ақулар олардың алдында бастарын иді. Қыста бақта алма ағаштары гүлдеді. Ересектер мен баллар су жағасында жүр. Олардың аяқтарының астында мұзды шөл созылып жатты. Ал оған жауаб ретінде мен қолымды изеймін.

Күн ағаштың  басына шықты да, басырынып қалды. Арамшөп тікенекті және жемісті. Үстелдіңүстінде біздің қаланың картасы жатты. Адамдарға көмектесу үшін, ұшақ мұнда. Соңыра маған машинаға міну.” (мәтіндегі 10 қатені табу)

Қорытындыны өңдеу  кезінде жіберілген қателер санына оқушылардың зейінін аударуы  ескеріледі.

Зейіннің жоғары деңгейі – 0-ден 2-ге дейін қате.

Зейіннің орташа деңгейі -  3-4 қате

Зейіннің төменгі  деңгейі – 5-тен жоғары қате.

( кесте 2.16)

 

«Балалардың қоршаған ортадағы жалпы бағыты және тұрмыстық білімінің  қоры» әдістемесі

 

1. сыныпқа арналған сұрақтар:

 

1.Сенің ата-анаңның толық аты жөні қалай?

2.Әпкеңнің немесе ағаңның жасы нешеде?

3.Жақын туған-туыстарыңның аты-жөні қалай?

4.Сен тұратын облыстың бас қаласы қалай аталады?

5.Сенің туыстарың немесе жақындарың тұратын қала мен көше қалай аталады?

6.Сен тұратын немесе туыстарың тұратын үйдің, пәтердің нөмірлері қандай?

7.Орманда  мекендейтін аңдарды қалай атайды?

8.Қай айда ағаштар бүршік жарады және сендер тұратын жерде  қай айда  

жапырақтар  сарғая бастайды?

9.Сенің ата-анаң күнделікті жұмыстан қай уақытта келеді?

10.Сенің үйіңде тұрмыста қолданатын қандай құралдар бар?

( кесте 2.18)

 

Логикалық ойлау  элементтері дамуының диагностикасы («Еркін жіктеу» әдістемесі)

Балаға адамдар, киімдер, жануарлар мен өсімдіктер (жеміс-жидектер), ыдыс-аяқ, жиһаздар, көлік түрлері салынған 16 карточка таратылып беріледі де, соларды топқа жіктеу ұсынылады. Қандай белгілеріне қарай жіктеу керектігі айтылмайды, бала оны өзі ойлап табуы керек. Карточканы дайындау барысында мұғалім балаларға берілген суреттерді басқаша топтауға болмайтынын ескереді.