Көмекші мектеп оқушыларының жазу дағдыларының ерекшелігі

   Гидроцефалия  кемістігіне шалдыққан балалардың  психикасында өздеріне тән ерекшеліктері  бар бірқатар өзгерістердің орын  алатындығы байқалады. Мұндай балалардың кейбіреулері естігенін немесе көргенін мағынасы мен мазмұнын түсінбесе де есінде жақсы сақтайды. Мысалы, олар бірнеше шумақты өлең жолдарын бір естігенде-ақ жаттап алады. Ал, екінші біреулерінің музыкалық әуенге және көркем өнерге деген қабілеттері жақсы жетілген. Алайда, бұлардың жұмыс істеу қабілеттері бірқалыпты жетілмеген. Олардың белгілі бір мақсатқа талаптанып ұмтылу нысаны бұзылған. Демек, еш нәрсеге қызықпайды. Олар бір нәрсеге ден қойып көңіл аудара алмайтын алаңғасар келеді. Көңіл-күйлері тұрақсыз, құбылмалы келеді.

        Гидроцефалияға шалдыққан балалардың ақыл-ойларының кемістіктері идиоттың ең ауыр түріндегісінен дебильдің жеңіл түріндегісіне дейінгі дәрежелерінде кездесе береді.

       Ақыл-ой кемістіктерінің бұл сияқты әр түрлі дәрежеде көріну себебі, көбінесе аурудың даму барысының өзгешелігіне және мидың зақымдану дәрежесіне байланысты олардың ағзаларының әлсіреу шамаларына қарай болады. Алайда, гидроцефалияның бірқалыпты дамуында баланың      ақыл-ойы дұрыс жетілуі де мүмкін және ол жалпы мектепте де оқуы ықтимал.

   Гидроцефалияның  дебиль дәрежесіндегі ақыл-ойы  кем балаларға арналған арнайы  мектепте, ал имбециль дәрежесіндегілердің  тек жеңілдеу түрлерін ғана  осы мектептің имбециль сыныбында  оқытуға болады.

       Микроцефалия – гректің «микро» - «кішкентай» және «цефаль» - «бас» сөздерінен бірігіп, бас сүйегі мен миы жетілмей қалған деген ұғымды білдіреді. Микроцефалия ақыл-ой кемістігінің ең ауыр түріне жатады. Мұндай ауруға шалдыққан балалардың басы дұрыс өсіп жетілетін әдеттегі көлемінен әлдеқайда кішкентай, шақша бас болып келеді де, соған орай милары да толық жетілмей қалады.

   Сонымен қатар  олардың қимыл қозғалыстары да  бұзылған және құрысып-тырысудың,  қалшылдап, дірілдеудің, сіңірі  тартылудың синдромдары болады және қоршаған ортада болып жатқан тіршілік болмысының шындығын сезініп түсінуі, ұғынып әсерленуі, ойланып елестетуі арқылы көңіл күйдің реңімен бейнелеп көрсететін ми торабының жұмыс істеу қызметінің (психикасының) даму барысы да кешеуілдеп қалатындығы анық байқалады.

   Микроцефалияның  пайда болуына баланың миы  бірқалыпты жетіліп келе жатқан  шағында тыныс мүшелері мен  жүрек тамырларының ауруынан  тіндердегі оттегінің азайып  кетуі (гипоксия), ағзаның әр түрлі  улы заттармен улануы (интоксикация), ауру қоздырғыш әр түрлі жұқпалы микробтардың залалды зардаптарынан ағзаның дертке шалдығуы  (инфекция) және витамин теңдігінің бұзылуы сияқты факторлардың әсер етуі ықтимал деген жорамал бар.

   Микроцефал баланың  миының салмағы дені сау балаға  қарағанда әлдеқайда жеңіл болатыны, мидың үлкен жарты шарының, әсіресе маңдай бөлігінің қыртысы толық жетілмегендігі, оның үстіртіндегі иір-иір болып келетін қатпарлы арықтары мен жіңішке бұтақты иірімдері жетілмегендіктен ми біркелкі тегіс күйінде қалатындығы арнайы тексерудің нәтижесінде анықталды. Микроцефалияның алғашқы белгілері бала туғаннан кейін-ақ біліне бастайды.

   Ал, кейбір жағдайларда  бұл аурудың белгілері нәрестенің  дүниеге келгеннен кейінгі алғашқы  айларында білінеді. Баланың микроцефалия  ауруына шалдыққанын тек қана осы ауруға тән кейбір сыртқы белгілерінен байқауға болады.

   Біріншіден, баланың  бас сүйегі туылған кездегі  көлемінен әрі қарай үлкейіп  өспейді немесе болар-болмас қана  өседі, бас сүйегінің ми орналасқан  жоғары бөлігі мен бет сүйегінің  түзілісі бір-бірімен сайма-сай келіп үйлесіп тұрмайды, маңдайы кейін қарай шалқайып, тайпайған, құлағы қалқайған үлкен және етегі салпиып төмен орналасқан.

   Екіншіден, жүйке  жүйелерінің зақымданып бұзылуынан  бұлшық еттерінің жұмыс істеу  қызметтері әлсірейді немесе мүлдем жұмыс істемей сал болып қалады, сіңірлері түйіліп, тартылады немесе                   құрысып-тырысады, дене мүшелерінің қозғалыстары жақсы жетілмегендіктен қимылдарының икемдері ауытқып бір-бірімен байланыстары бұзылады және көздері де қылиланып бітеді.

   Микроцефаль балалардың  басым көпшілігінің ақыл-ойларының  кемістік дәрежелері негізінен  идиоттарға немесе имбецильдерге  жақын келеді. Ал, психикасының жетілмей  қалуынан болатын кемістіктері  басқалармен байланысып, араласқан  түрде байқалады.

   Қорыта келгенде, жүкті кезінде ағзаны әр түрлі зиянды заттардың уландырып, зақымдауынан құрсақтағы ұрықтың жаңадан қалыптасып келе жатқан орталық жүйке жүйесі дертке шалдығады да, оның бірқалыпты даму дәрежесі бұзылады. Нәтижесінде, баланың дүниеге келгеннен кейінгі алты айында-ақ іштен кеміс болып туылатындығы біліне бастайды.

   Ал бұл кемістік  баланың мектеп жасына таяған  уақытында тіпті анық білінеді. Сонымен қатар, нәрестенің құрсақта  жатқан кезінде мидың дертке  шалдығып зақымдануынан оның  ақыл-ойының бірқалыпты жұмыс істеу қызметінің қабілеті бұзылып, жетілмей қалады.

   Ақыл-ойы кем  балалар қосалқы мектептерде  оқытылады. Қосалқы мектепте оқушыларға  жалпы және арнайы еңбек тәрбиесі  беріледі.

   Жалпы – әр  адамға тән еңбектің негізгі  түрлері бойынша бағыт беріледі.

   Арнайы – оқушыларды  кәсіптік жағынан дайындауға  бағытталады. Арнайы кәсіптік  еңбекке баулу 3 кезеңнен тұрады:

еңбек пропедевтикасы;

     кәсіптік бағдар;

     кәсіптік еңбекке баулу.

1. Еңбек пропедевтикасы – (1-3 сыныпты қамтиды). Негізгі мақсаты – оқушылардың еңбекке деген жалпы дайындығын қалыптастыру. Еңбек әрекетінің негізгі формасы – еңбек сабағы. Балалар қағазбен, картонмен, ағашпен, матамен, пластилинмен жұмыс орындаудың алғашқы ептілігін, дағдысын меңгере бастайды.
2. Кәсіптік бағдар – (4 сыныпты қамтиды). Оқу шеберханаларында қол еңбегін қолдану ретінде қалыптасады. Балалар шеберханаларда еңбек жағдайларымен, құралдармен, станоктармен танысады. Материалдарды (қағаз, картон, сымдар) өңдеудегі қарапайым дағды мен ептілікті меңгереді.
3. Кәсіптік еңбекке баулу – (5-8  сыныпты қамтиды). Мақсат – оқушыларды өнеркәсіп орындарында, еңбек құрылыстарында, халыққа қызмет көрсету орындарында жұмыс істеуге үйрету, яғни арнайы мамандық беру. Қыздар киім тігу, ер балалар аяқ киім жөндеу, маляр, штукатур, обой жапсыру, картонды түптеу мамандықтарын алады.

Олигофренпсихологиясы – адамның жоғарғы жүйке қызметіндегі,әсіресе  мидың зақымдалынып, адамдарда психикалық ауытқушылықтың көрініс беру ерекшеліктерін зерттейтін арнаулы психологияның  бір тармағы. Олигофренпсихология грек сөзі, ол «олигас»-аз, болмашы, «френ»- ақыл деген,яғниақылы аз адамның психологиясы деген ұғымды білдіреді.

Олигофренпсихологиясы – адамдардың ақыл-ой мешеулігінің себептерін,яғнижүйке  жүйесінің туа біткен кемшілігін,аурудың  немесе жарақаттанудың салдарын анықтайды,олардың психологиялық ерекшеліктерін,кемтарлықтың басталу себептері мен дәрежесін зерттейді және оларды қосалқы  мектептерде оқытудың бағдарламасымен әдістемелерін даярлауға көмектеседі. Осындай зерттеу нәтижелері  ақыл-ой кемістігінің түрліше болатындығын анықтайды, оның жеңіл түрі – миақы (дебиль), орта түрі (имбециль) милау, миқұла(идиот) ең ауыр түрі.

Арнаулы психологияның  бұ тармағы  кемтар адамдардың психикалық дамуын зерттеп,оларды  оқыту мен  тәрбиелеуге арналған арнаулы бағдарламалар мен әдістерді қолдану арқылы қосымша мектептерде оқытылады.

Адамдарда көрініс беретін  психикалық ауытқушылықты тек психология ғылымы ғана қарастырмайды,оны психиатрия,генетика,невропатология т.б. ғылымдарда қарастырады. Көптеген ғалымдар,әсіресе Л.С.Выготский,А.Р.Лурия,К.С.Лебединский В.И.Лубовскийлер зерттеп, анықтамалар берді. Л.С.Выготский: психикалық ауытқушылық адамдардың ақылының аздығымен ғана сипатталмайды,ол адамның психикалық сапасының өзгеруі, орталық нерв жүйесінің зақымдануы деп түсіндірді.

А.Р.Лурия,В.И.Лубовский,А.И.Мещеряковтар ақыл-естегі ауытқушылық – ол адамдардың миындағы шартты рефлекторлық жүйенің бұзылуымен,қозу мен тежелу процестерінің өзара байланысты болмауымен және сигнал жүйелерінің байланыспауымен сипатталады- деді.

Психолог С.Я.Рубинштейн өзінің: «Ақыл-есі кем оқушылардың психологиясы» атты еңбегінде  ақыл-естегі кемшілікті түрлі сатыларға бөліп түсіндірді: дебиль (миақы) – олар арнаулы мектептерде оқи алады, оны бітіргеннен кейін оқу-тәрбие арқылы өзінің психикасын дамыта алады. Олардың өзбеттілік қасиеттері дамиды, өздерінің істеріне жауапкершілікпен қарайды, тіпті кейбіреулері мамандық алады,бірақ олар кейбір жағдайда өзгермелі болып, өздерінің іс-әрекеттерімен,сөзімен күдік тудырады. Тәрбиеші, оқытушы,ата-ана оған толық сенім білдіруіне болмайды, оның арнаулы мектептерде оқығанын естен шығармау керек.

Бұл деңгей көбінесе аурулардың салдарынан болады,олардыәскер қатарына алуға болмайды.

Арнаулы мектептерде  көзге көрініп тұратын кемшілігі  бар балалар кездеседі, олар имбецильдер(милау). Оларда арифметикалық,грамматикалық жалпы түсінік жоқ, олар ұзақ жылға оқу-тәрбие процесі арқылы үлкен қиыншылықпен оқу мен жазудің қарапайым белгілерін меңгереді,өте үлкен қиындықпен еңбектің қарапайым түрлерін орындайды немесе оларды тек ғана қайталайды. Олар өзбетімен өмір сүре алмайды,қамқорлықты қажет етеді.

Ал,миқұла немесе идиот  арнаулы мектептерде оқи алмайды,оларды әлеуметтік қорғау мекемелерінде ұстайды. Олардың тілі мүлдем дамымаған,өзіне-өзі  қызмет жасай алмайды,қимыл-қозғалыс ептілігі мен дағдылары дамымаған. Олармен олигофренпедагогтар мен психологтар тәрбие жұмыстарын жүргізеді. Психолог Г.С.Сухарева олигофрендердің патологиясының үш факторын анықтаған:1)Тұқым қуалаған аурудың болуы;2)Ұрықтың зақымдануы;3)Бала өмірге келер кездегі түрлі зақымданудың,оның жүйке жүйесіне әсер етуі.

Тұқым қуалаған патологияның,мысалы ретінде Дауна ауруын алуға болады.Оны  анықтаудың ерекшелігі – ол адамдардың немесе  баланың сыртқы келбеті  арқылы көрініп тұрады.

Адамдардың ақыл-есіндегі кемшілікті анықтауда көптеген әдістер қолданылады,оны дәрігерлер анықтады. Мысалы: француз дәрігерлері Ж.Э.Эскироль, Э.Сеген 1833 және1846 жылдары ақыл-естегі ауытқушылықтарға алғаш зерттеулер жүргізе отыра,оларға дифференциалды-диаграммалық тұрғыдан баға берді.

ХІХғасырдың ортасына дейін адамдардың ақыл-есіндегіауытқушылықты тек медицина ғылымы ғана қарастырды,тек ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында ғана алғаш арнаулы мектептер ашыла бастады. Осыған байланысты ақыл-есі кем балаларды арнаулы мектептерге іріктеу мәселесі туындап,ақыл-естегі ауытқушылық психологиялық-педагогикалық мәселелерге айнала бастады.

ХІХ ғасырдың аяғы мен  ХХ ғасырдың басында арнаулы психологияда эксперименттік әдіс ақыл-естегі  ауытқушылықты  зерттеуде кеңінен қолданыла  бастады.

Олигофренпсихологияда алғаш ХІХ ғасырдың 80-ші жылдарында тест әдісі қолданыла бастады,оның неігзін салған ағылшын биологы Ф.Гальтон болды. Ол әрбір адамның даралық ерекшелігін анықтауға арналған шағын тестер жасады. Ол адамдардың ақыл-ой қабілетінің негізі етіп сенсорлық дамуды басты орынға қойды: көрудің,естудің күштілігі, психикалық реакцияның жылдамдығы т.б.

Ақыл-есі кем адамдарджың  дене және ақыл-ой кемшілігін анықтауда  тест әдәсән қолданған американ психологы  Дж. Кеттэль болды.(1890) Ол психологияға интеллектуальды тест ұғымын енгізді.

Ақыл-естегі ауытқушылықтың өте күрделі түрлерін анықтауға арналған тестерді неміс психологы Э.Креплин (1895) жасады.

1897 жылы француз психологы  Бине психикалық процестерді  зерттеуге арналған тестер жинағының  күрделі вариантын жасады. Ол  «Ақыл-ой қабілетінің дамуына арналған тестер» деп аталды. Оның 1-ші варианты 1904 жылы жарық көрді, ол 30 сұрақтан тұрады, сұрақтар қарапайымнан күрделіге қарай жасалды, олар естің типтерін,сөздерді түсіну қызметінің ерекшеліктерін анықтауға көмектесті.

1908 жылы 11-ші варианты жарық көрді,онда адамдардың ақыл-есін жас ерекшеліктеріне қарай зерттеу қарастырылды.(3-13 жас)

1911 жылы тестер жинағының  111-шарианты жарық көрді,онда 3-16 жасқа  дейінгі жас аралығына арнаулы  тестер дайындалған,әрбір жас  ерекшеліктеріне бес тапсырма  берілген.

Мысалы:9 жасар балаға:»Егер  сен поездан қалып қойсаң не істер  едің? «Егер сені байқаусызда  біреу  итеріп жіберсе, сен не істер едің?»  Олардың үш түрлі жауаптары беріледі,20 секунд уақыт беріледі.

10жасар балаға 40 секунд  уақыт беріледі.Тест мазмұны мынадай бағытта: «Көктемде егін пісе бастағанда  мен егіс даласына бардым».Бұл сөйлемнің ерекшелігі қандай?

Психолог Л.С.Выготский  бұл тестердің қате жақтарының бар  екендігін ескертіп,адам психикасын үнемі сандық жағынан зерттей  беруге болмайды,оның сапалық жақтарына да мән берілуі керек деді.

1906 жылы Рим университетінің  профессоры, психолог С.Санктис алты  тәжірибеден тұратын тапсырмалар  сериясын ұсынды. Тәжірибе зейін,  ерік тұрақтылығы,естің көлемі  мен кеңістікті анықтауға бағытталды. Ол жеті жастан кейінгі балаларды зерттеуге арналған.

ХХ ғасырдың басында  Бельгияда О.Декролидің ұсынысымен арнаулы мектептерде байқауға арналған сыныптар ұйымдастырылды,бірақ ол әдіс те ұзақ қолданылмады.