Түркия мен Қазақстанның білім беру жүйесіне салыстырмалы талдау

 

Қоғамның әлеуметтік бағдарлы дамуы үшін білім берудің қолжетімділігі айрықша орын алады.Мемлекетте жалпы  орта білімді тегін алу құқығы білім беру жүйесінде тармақталған ұйымдар желісімен қамтамасыз етіледі:лицей,гимназия,мектеп-интернаттар,дарынды  балаларға арналған кәсіби мектептер,даму мүмкіншіліктері шектеулі балаларға  арналған ұйымдар.2012 жылы мемлекетте 7698 жалпы білім беру мектептері болса,оның 7598-мемлекеттік,109-мемлекеттік емес ұйымдар болып табылады.

Ауылдық жерлерде 5 776 мектеп білім беру қызметін жүзеге асырады,бұл  республика бойынша жаопы көрсеткіштің 78% құрайды.Өңірлердегі күндізгі білім  беру желілерінің өзгеруі серпінін талдау мемлекеттік жаопы білім  беру мектептерінің ол Шығыс Қазақстан,Қостанай,Солтүстік  Қазақстан,Ақмола,Ақтөбе,Қарағанды,Қызылорда,Павлодар,Батыс  Қазақстан облыстарында азаюын көрсетеді.Мектептер  санының азаюы оқушылар санының  жетіспеуінен туындады.Жалпы орта білім  беру жүйесіндегі мектептер желісінің  тұрақтылығы Жамбыл,Атырау облыстарында ,Алматы мен Астана қалаларында байқалады.

Шағын жинақты мектептер  аймақтық шалғайлығына қарамастан білімнің қолжетімді болуын қамтамасыз етеді.Шағын  жинақты мектептер әлемнің көптеген жерлерінде таралған,ол елімізде ауылдық  жерлердегі білім берудің қолжетімділігін  қамтамасыз етеді.Мысалға,Францияда  тек бір ғана сыныбы бар ауыл мектептері бар.

2012 жылы республикада 4145 шағын жинақты мектептер тіркелді,ол  жалпы орта білім беретін мекемелер  санының 56,1құрайды.Тек ауылдық  жерлерде 4008 мектеп бар.Оның 854 бірлігі  бастауыш мектептер,832 ауылдық жерлерде,негізгі  мектептер -938бірлік ,2 353 орта мектептер.

Білім беруді дамытудың 2020 жылға  дейінгі мемлекеттік бағдарламасы бойынша республикада шағын жинақты  мектептер мәселесі шешілуде.2012 жылы олардың саны  33 бірлікке артты.Жастардың  бәсекеге қабілетті жоғары білімді  болып қалыптасуына Назарбаев Зияткерлік мектептер желілерінің дамуы  да өз үлесін қосады.2012 жылы Назарбаев  Зияткерлік мектептерінің саны 7  болған.Батыс Қазақстан облысында  Назарбаев Зияткерлік мектебінің физика-математикалық  бағыттағы мектеп ашылды(Орал қаласы).Оқыту 7-ші сыныптан 11сыныпқа дейін қазақ,орыс және ағылшын тілінде жүргізіледі.

Қазақстандағы жалпы орта білім беру азаматтардың барлығына міндетті болып табылады. Жалпы орта білім берудің басымдықтары білімді ақпараттандыру және мазмұнын жаңарту.

 

Орта білім

Орта білім беру Қазақстан  Республикасының азаматтарына мемлекеттік  оқу орындарында тегін орта білім  алуға кепілдік беріледі. Орта білім  алу міндетті. Қазақстан Республикасының  білім беру жүйесін дамытудық 2010 жылға дейінгі бағдарламасы негізінде  жалпы орта білім үш сатылы: бастауыш (1-5 сынып-тар), негізгі (6-10 сыныптар) және жоғары (11-12 сыныптар) жалпы орта білім  беретін оқу орнында кезең-кезеңмен алынады. 
Білім беру жүйесінің базалық деңгейі орта білім болып табылады. Оны тегін алу құқығына ел Конституциясы кепілдік береді. Орта білім беру Қазақстан Республикасының азаматтарына мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуға кепілдік беріледі. Орта білім алу міндетті. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудық 2010 жылға дейінгі бағдарламасы негізінде жалпы орта білім үш сатылы: бастауыш (1-5 сынып-тар), негізгі (6-10 сыныптар) және жоғары (11-12 сыныптар) жалпы орта білім беретін оқу орнында кезең-кезеңмен алынады. 
Жалпы білім беретін орта мектептің мақсаты адамгершілігі, әр жақты дамыған өзінің және қоғамдық мүдделерді ұштастыра білетін, халық мәдениетін жетілдіру ісінде өз ұлты мен жалпы адамзат қазынасын тиімді пайдаланатын адамды тәрбиелейді. ҚР азаматтарына мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуға кепілдік беріліп, орта білім алу міндеттеледі. Жалпы орта білім - үздіксіз білім беру жүйесіндегі негізгі деңгей. Жалпы орта білім 3 сатылы: бастауыш (1-5 сыныптар) негізгі(6-10 сыныптар) және жоғары (10-12 сыныптар). Жалпы білімнің нұсқалығына, білім берудің ауқымды инфрақұрылымын қалыптастыруға, жалпы орта білім беретін ұйымдардық әр алуан түрлері мен үлгілерін дамытуға жалпы білім беретін мектеп, гимназия, лицей және басқаларды құру арқылы қол жеткіземіз. 
Қазақстан Республикасының 1999 жылы қабылданған "Білім туралы" Зақында тұңғыш рет гимназия мен лицейге түсінік беріліп,оның мәртебесі, құқықтық негізі айқындалды.

Гимназия - негізгі және қосымша  жалпы білім беру бағдарламаларын  іске асыратын, оқушыларды олардың  бейімділігі мен қабілетіне сәйкес тереңдетіп, салаға бөліп, саралап оқытуды  көздейтін, жалпы орта білім беретін  оқу орны.

Лицей - негізгі және қосымша  жалпы білім беру бағдарламаларын  іске асыратын, жоғары сатыдағы оқушыларды кәсіби бағдарлап оқытуды жүзеге асыратын жалпы орта білім беретін  оқу орны. 
Лицейлердің ең басты ерекшелігі - ақыл-ой (интеллектуалдық) қабілеттері жоғары жастарды топтап оқытып, оларды жоғары оқу орындарына даярлайтын бірыңғай элитарлық мектеп болуында. Лицейге жастарды қабылдау ең алдымен олардың табиғи мүмкіндіктерін, интеллектуалдық ерекшеліктерін айқындау негізінде жүргізіледі, кейін де бала дамуын қадағалай отырып, бірнеше іріктеу сатыларынан өткізеді. Ал оны аяқтаған жастар жоғары оқу орнында білім алу құқығына ие болады. Бұл оқу орындарының басты принципі баланы дәл болашақ мамандығына сәйкес қабілетіне қарай іріктеу және сол мамандықты жоғары деңгейде меңгеруіне көмектесетіндей бірнеше жыл бойы арнайы дайындықтан өткізу болып табылады."Мирас" халықаралық мектебінің білім беру қызметінде Қазақстан Республикасының орта білім беру саласындағы ұлттық стандарт пен халықаралық бакалавриат бағдарламасының талаптары орынды үйлесім тапқан. Көптеген пәндер ағылшын тілінде оқытылады. 
"Арман" оқыту-тәрбиелеу кешені 1997 жылы ашылды. Оның оқыту-тәрбиелеу тұжырымы негізінде "Оқу дегеніміз - әлемді ашу" тезисі жатыр. Педагогикалық кешеннің мақсаты: өзіндік жіне шығармашылық жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, өзін-өзі іске асыра алатын тұлғаны тәрбиелеу. "Болашақ" арнаулы орта мектебінде оқушылар екінші шетел тілі ретінде 3-сыныптан бастап (ағылшыннан басқа) қытай және араб тілдерін оқиды. "Болашақ" - оқыту қазақ тілінде жүргізілетін жеке меншік мектептердің бірі. Оқытудық негізгі бағыттары - информатика және экономика. Сонымен бірге мектеп оқушыларға барлық пәндер бойынша жоғары деңгейлі жалпы білім беруге бағытталған. Оқу үрдісінде электронды оқулықтар қолданылады. "Болашақ" мектебінің түлектері орта білімі туралы аттестатпен бірге экономикалық білім алғаны туралы сертификат алады. 
"Дәулет" мектебінде ұлттық сана-сезімді қалыптастыруға байланысты бірнеше бастамалар бар, олар - " Лингвоелтану" оқулығы бойынша қазақ және ағылшын халықтарының тарихын, мәдениетін, білім беру құндылықтарын, рухани мұраларын зерттеу және олардың ерекшеліктерін мәдениеттанымдық тұрғыдан салыстыру. Оқушылардың ағылшын тілі грамматикасын меңгеруі мен тіл дамытуы компьютерлік бағдарлама бойынша беріліп, тексеріледі.

"Ақ жол" - оқу-әдістемелік  орталық. Мақсаты - білім және  тәрбие беру үрдісінде балалардың  дүниеге өзіндік жеке көзқарасын  қалыптастыру, шығармашылық ойлау  қабілетін, логикасын, коммуникативтік  қасиеттерін дамыту. Қосымша білім  беруде театр, хореография, қазіргі  би, ырғақты гимнастика, сурет-кескіндеме  өнері, бағдарламалау, психология  пәндері және дене тәрбиесі  қамтылған.

"Келешек" – республикалық  физика-математикалық дарынды балаларға  арналған мектеп. Негізгі пәндер: физика, математика, информатика, ағылшын  және қазақ тілдері. "Стандартты  емес олимпиадалық есептерді  шешу" және "Бағдарламалау негіздері"  арнайы курстары бар.

Орал қаласындағы "Талап" акционерлік қоғамы жанындағы бірінші  мектеп-гимназия 1995 жылы құрылды. Гимназия жұмыс істейтін ата-аналарға ыңғайлы, балаларға барлық жағдай жасалған. Әрбір сыныпта 5-8 оқушыдан білім  алады. Бастауыш сынып оқушылары  үшін ұзартылған күн топтары ұйымдастырылған.

Орта білім беру жүйесінде  материалдық-техникалық,  оқу-əдістемелік  базаның нашарлығына,  сондай-ақ оқытудың мазмұны мен əдістерін  жаңарту қажеттілігіне байланысты проблемалар орын алған.

Мектептердің жалпы санының 64,6 %-ы үлгілік, 35,4 %-ы – ыңғайластырылған ғимараттарда орналасқан, 201  мектеп апатты жағдайда.  Мектептердің 37,4 %-ы  тасымалданатын суды пайдаланады. 70 мектеп 3 ауысымда, 1 мектеп 4 ауысымда жұмыс істейді. Мектептердің 25,1 %-ы күрделі жөндеуді қажет етеді.

Республиканың негізгі жəне орта мектептерінің 47,4 %-ы жаңа үлгідегі физика кабинеттерімен, 13,2 %-ы химия, 16,3 %-ы биология, 46,7 %-ы лингафондық  мультимедиалық кабинеттерімен  жабдықталған. Қазақстан Республикасының 1999 жылы қабылданған "Білім туралы" Зақында тұңғыш рет гимназия мен лицейге түсінік беріліп,оның мәртебесі, құқықтық негізі айқындалды.

Техникалық жəне кəсіптік білім

Кәсіптік бастауыш білім  беру

Кәсіптік мектепте оқу  мерзімі - 2-3 жыл, кәсіптік лицейде -3 жыл, ерекше күрделі кәсіптер бойынша, сондай-ақ бірегей жабдықтарға қызмет көрсетуге  байланысты жұмыстар үшін - 4 жылға дейін  болады. 
Кәсіптік бастауыш білім, кәсіптік мектептер мен кәсіптік лицейлерде негізгі жалпы білім беру базасында алынып, жалпы орта білім алумен ұштастырылады және ол еңбек қызметінің түрлі бағыттары бойынша білікті еңбек қызметкерлерін (жұмысшы, қызметкерлерді) даярлауға бағытталған. 
Кәсіптік орта білім беру

Кәсіптік орта білім колледждерде, училищелерде негізгі, жалпы білім  беру базасында конкурстық негізде  алынып, жалпы орта білім алумен ұштастырылады және ол кәсіптік орта білім алып шығатын мамандар даярлауға  бағытталған. Колледжде, училищеде  оқу мерзімі - 3-4 жыл. Ұқсас мамандықтар  бойынша жалпы орта және кәсіптік бастауыш білімі бар азаматтардың қысқартылған, жеделдетілген бағдарламалар бойынша  кәсіптік орта білім алуына болады.

Кәсіптік орта білім колледждерде, негізгі жалпы орта білім алумен ұштастырылады және ол кәсіптік орта білім алып шығатын мамандар даярлауға  бағытталған.

Кәсіптік жоғары білім  беру

Жалпы және кәсіби орта мектептерді  бітірген жастар университеттерде, институттарда, академияларда және соларға теңестірілген  оқу орындарында білім алады.

ТжКБ жүйесі тұлға мүдделерін,  еңбек нарығының сұраныстарын жəне экономика мен əлеуметтік саланы дамытудың перспективаларын қанағаттандыруда маңызды рөл атқарады.

2010  жылғы 1  шілдедегі  жағдай бойынша жалпы мемлекеттік  статистика  деректері бойынша  786 ТжКБ оқу орны жұмыс істейді, 2005 жылмен салыстырғанда олардың  саны 64-ке өсті, оның ішінде 306 кəсіптік  лицей,  480 колледж.  Олардың 22,8 %-ы ауылдық жерлерде орналасқан.

Жалпы білім беретін мектептерді  бітірушілердің 32,7 %-ы  кəсіптік лицейлер мен колледждерде оқуын жалғастыруда, оның ішінде 9-сыныптан

кейін – 24,8 %, 11-сыныптан кейін  – 7,9 %.

ТжКБ оқу орындарында 609  мың адам,  оның ішінде 36,3 %-ы  ғана мемлекеттік тапсырыс бойынша  білім алуда. Техникалық жəне қызмет көрсету еңбегінің білікті мамандарын даярлау 177 мамандық жəне 416 біліктілік бойынша жүзеге асырылады.

Сонымен қатар еңбек нарығында  кəсіби стандарттардың, мамандарға қойылатын  қазіргі заманғы біліктілік талаптарының болмауы индустрия жəне жұмыс  берушілер сұраныстарына кадрларды  даярлау мазмұнының барабарлығына  қол жеткізуге мүмкіндік бермейді.

ТжКБ жүйесінің қолданыстағы инфрақұрылымы мен материалдық- техникалық жарақтандыруы кадрлар  даярлаудың сапасы мен жастар үшін оқытудың тартымдылығын қамтамасыз ете алмайды.

Жоғары деңгейде білім  беру үшін инженер-педагог қызметкерлерді қолдаудың төмен болуы біліктілігі  жоғары кадрлардың экономиканың басқа

салаларына ауысуына себеп  болуда.

Тиімсіз басқару нарықтық жағдайда оқу орындарының бəсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етпейді.

Аз қаржыландыру жəне мемлекеттік  білім беру тапсырысы бойынша  бір маманды оқытуға кететін  шығыстар құны оқушының қазіргі заманға  сай біліктілік алуына мүмкіндік  бермейді.

Бұдан басқа үздіксіз білім  алу жəне біліктілігін өмір бойы арттыру  мəселелерін шешу қажет.

Білімге негізделген экономика  жəне қоғам, өмір бойы оқыту – бəсекеге қабілеттілік пен  жаңа технологияларды  қолдану проблемаларын шешудің,

əлеуметтік бірлікті, тең  мүмкіндіктер мен өмір сапасын жақсарту тəсілдері болуы тиіс.

Жалпы орта білім беру жүйесінің  алдында келесі міндеттер қойылған:

• мектепке дейінгі барлық балаларға білім берумен қамту; 
• жалпы білім берудің міндетті мемлекеттік стандарттарын іске асыру;
• білім беру мазмұнын және білім беру әдістерін жетілдіру,   объективті белгілерді енгізу және білім алушылардың білімін және мұғалімдердің қызметін бағалау жолымен мектептердегі білім алу сапасын жоғарылату;
• білім алушылар мен мұғалімдердің денсаулықтарын қорғау шараларын қамтамасыз ету.

Жалпы білім беру жүйесі, білім беру бағдарламаларын игеру  барысында кезең-кезеңімен жүзеге асатын үш кезеңнен тұрады: бастауыш   (1-4 сыныптар), негізгі (5-9 сыныптар) және жоғары (10-11 немесе 12 сыныптар). Көрсетілген кезеңдер бастауыш немесе негізгі жалпы білім беру мектептерінде бірге немесе бөлек жұмыс істей алады.

 

 

Жоғары, жоғары оқу  орнынан кейінгі білім жəне ғылым

Жоғары білім республика экономикасының барлық салалары үшін құзыретті жəне бəсекеге қабілетті  мамандарды кəсіби даярлауды қамтамасыз етуде,  ғылым мен өндірісті  біріктіруде маңызды рөл атқарады.

Қазіргі уақытта 148  жоғары оқу орны (9  ұлттық, 2  халықаралық, 32 мемлекеттік, 12 азаматтық емес, 90 жеке меншік жұмыс істейді, оның ішінде 16-ы  акционерленген), онда 595 мыңнан астам  адам оқиды. Көптеген жұмыс берушілер  жоғары оқу орындары оқытып шығаратын  мамандар сапасына қанағаттанбайды. Білім беру бағдарламалары жұмыс берушілердің күткен нəтижелеріне жауап бермейді жəне экономика талаптарына сəйкес келмейді.

Қазақстанда барлық жоғары білім жүйесін қамтитын маңызды  жасырын фактор жемқорлық болып  табылады. Оны жоюдың нақты шаралары қабылданбайынша жоғары білім саясаты  тиімді болмайды. Жоғары оқу орындарын  кадрлармен қамтамасыз етуде кері үрдіс  орын алған:  профессор-оқытушы құрамын  жүйелі даярлау жоқ,  қоса жұмыс  атқару кеңінен таралған.

Қазақстанның жоғары оқу  орындарының материалдық-техникалық ресурстары жеткілікті қарқынмен жаңартылмайды. Жоғары оқу орындарында гуманитарлық мамандықтар сияқты техникалық мамандықтар  бойынша да кітапхана қорын жаңартудың бекітілген нормалары сақталмайды.

Көптеген пəндер бойынша  оқулықтар əзірленбейді немесе аз тиражбен басылады. Жоғары оқу орындарының  ақпараттық ресурстары біріктірілмеген,  кітапхана қоры бытыраңқы сипатқа  ие.

Қазіргі уақытта білім  беру қызметін қаржыландыруды мемлекеттік  қолдаудың қазіргі тетіктері  жеткіліксіз.

Білімді, ғылымды жəне өндірісті  біріктіру, жоғары оқу орнынан кейінгі  білімді ғылым мен техниканың қазіргі кезеңдегі жетістіктері негізінде дамыту бүгінгі күнде  экономиканы дамытудың басым  бағыттарының бірі болып табылады. Ғылым саласында бірқатар шешілмеген проблемалар бар. Ескірген материалдық-техникалық база жəне зертхана жабдықтары сапалы ғылыми зерттеулерді жүргізуге мүмкіндік  бермейді.

Жобалау институттары мен  конструкторлық бюролар санының  жеткіліксіздігі өндірістегі технология трансфертін бəсеңдетеді.  Жобалау  институттарының, конструкторлық бюролардың жəне өндірістің жоғары оқу орындарымен  өзара қарым-қатынас тетігі жоқ.