Түркия мен Қазақстанның білім беру жүйесіне салыстырмалы талдау

Түріктік  оқыту жүйесінде ЖОО-да оқудың үшінші сатысы да қарастырылған – докторлық  деңгейді алуға арналған.

Түркиядағы  ең үлкен ЖОО болып Стамбулдағы  университет саналады, оның негізі 1453 жылы қаланған. Сондай-ақ мамандандырылған университеттер де маңызды мәнге ие .

• Анкарадағы орташығыстық техникалық университет (1956 ж);

• Анкарадағы Хаджеттепе Университеті (елдегі медициналық  қызметкерледі даярлаудың ең үлкен  орталығы);

• шет  аймақтық университетер, жекелеген  экономикалық аудандар үшін мамандар даярлайды: Измирдегі Эгейлік (1955 ж.), Ататүрік атындағы Эрзурумдағы Университет (1957 ж.);

Университтер  оқу жылын екі семестрге ұйымдастырады, бірінші – қыркүйектің ортасынан  немесе қазанның басынан қаңтардың  ортасына дейін, және екінші – ақпанан  маусымның ортасына дейін. 

Түркияда шәкіртақының 2 негізгі  түрі бар:

• премьер-министрдің шәкіртақысы (Başbakanlık Bursu) (оны алу  үшін студен сәйкесінші өтініш жазады). Мұндай шәкіртақының мөлшері айына 150 долларды, немесе 250 түрік лирасын  құрайды. Төлемақының берілген түрі оқудағы жетістіктеріне байланысты қарастырылған және өтеусіз сипатқа  ие;

• жеке меншік шәкіртақы (Özel Bursu) (оны алу  үшін студент сәйкесінше өтініш жазады). Берілген шәкірақы түрі жеке меншік фирмалармен  беріледі;  негізінен, олар да сұраусыз болады (бірақ кейде кейбір фирмалар оқуды бітірген соң студенттердің  «еңбекпен өтеуін» талап етеді.);

Елде  сонымен бірге оқуды кредиттеу  жүйесі бар. Мемлекет студенттерге кредиттердің 2 негізгі түрін ұсынады:

• білім  алуға кредит (Öğrenim Kredisi);

• білім  алуға байланысты тұтынушылық қажеттіліктерге  кредит (тұратын орынға, тамақтануға, оқулықтар алуға, кеңсе тауарларына  және т.б.). Бұл кредиттерді түлек  оқу мекемесін бітірген соң 2 жылдан кейін мемлекетке қайтарады.

ЖОО оқу  күндізгі (Gündüz Öğretim) және кешкі (Gece Öğretim) болып бөлінеді. Бұл кезде күндізгі оқу кешкіге қарағанда арзанырақ  тұрады.

Түркия  университетерінде оқу, Еуропаның  басқа елдеріндегі сияқты тар  шеңберде мамандандырылған болып табылады, және университеттерді бітірген соң  түлектер кәсіби қызметке дайын болады. Университетті бітірген соң түлек  өз мамандығы бойынша оқуын жалғастыра алады және машықтанудан өтіп, ЖОО-на мұғалімдік қызметке жұмысқа орналаса алады. Түркияда ЖОО бітіргені туралы диплом Еуропа мен АҚШ барлық университеттерімен қабылданады, бұл жас мамандарға шетелдегі жұмыс тәжірибесімен өз мансабын бастауға мүмкіндік береді.

Түркиядағы  қазіргі білім жүйесі сапала жетілдіруді  қажет етеді. Қазіргі уақытта  түріктік білім жүйесіне тән негізгі  мәселелерді атап өтуге болады.  Аналитиктер белгілегендей, ең алдымен, оқушылардың оқу дағдысы мен  ойлауын дамытуға қабілетсіздігі, халықаралық  тестілеулерде көрсетілетін дайындықтың  төмен деңгейі. Өкімет тарапынан  болатын күш салуларға қарамастан, мектепке дейінгі білім алі әлі  де толық таратылмаған. Осылайшы, Стамбулда 5-6 жастағы балалардың 27 % мектепке дейінгі  мекемелерге бармайды. Оның себебі – бөлінетін мемлекеттік қаржының тапшылығы. 2006 жылы білім беруге бюджеттік  қаражаттандырудың үлесі 4 %, 2009 ж. - 3,9% құрады, ал 2013 жылға ол көрсеткіш 3,8 % дейін төмендейді деп күтілуде. Білім беруге бөлінетін бюджеттік  қаржының деңгейі  6 % кем емес мөлшерді құрайды.

Бұдан басқа, елде бастауыш білім алмаған балалар  қалып отыр, бірақ жыл сайын  бұл сан төмендеп келеді. 6 жастан 13 жасқа дейінгі топты бастауыш біліммен қамту деңгейі 98,4% жетті, бірақ  соның өзінде бастауыш мектепке 70 мың  түрік балалары бармайды.  

Түркияда бар білім  жүйесінің тағы бір кемшілігіне  әлі де сақталып келе жатқан білім  берудің төменгі стандарттарын  жатқызуға болады. Бұл мәселе елдің  шығыс аймақтары үшін ерекше көкейтесті болып табылады, ол жерлердегі мектептерде  педагогикалық білімі жоқ мұғалімдер жұмыс жасайды. Бұл сондай-ақ, соңғы  бес жылда педагогикалық факультетті  бітіруші түлектер санының 70 пайыздан 51 пайызға төмендеуімен де байланысты.

 

 

2.4. Қазақстан мен Түркияның білім берудегі ынтымақтастығы

Түрік Республикасымен білім  беру саласындағы ынтымақтастық                   1992 жылдан бастап жүзеге асырылады.

1997 жылғы 4 наурызда Анкара  қаласында Қазақстан Республикасы  Білім министрлігі мен Түрік  Республикасы Ұлттық білім министрлігінің  арасында білім беру саласындағы  ынтымақтастық туралы хаттамаға  қол койылды. 

Аталған хаттамаға сәйкес, Түрік Республикасының Үкіметі  тарапынан жыл сайын Түркияның  ең үздік оқу орындарында оқу  үшін Қазақстан Республикасының  азаматтарына квота бөлінеді. 2010 жылы 125 орын берілді. Қазақстан тарапы бакалавриат, магистратура мен аспирантура бағдарламалары бойынша басым мамандықтар тізімін  өзі анықтайды.

2007 жылғы мамырда Қазақстан  Республикасы Білім және ғылым  министрлігі мен Түркия Республикасы  Ұлттық білім министрлігі техникалық  және кәсіптік білім саласындағы ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды.

2009 жылдың 22 қазанында Анкара  қаласында Қожа Ахмет Яссауи  атындағы халықаралық қазақ-түрік  университеті қызметінің шарттары  туралы келісімге қол қойылды. 

2007 жылдың маңызды бір  оқиғасы – Астана қаласында  «НұрОрда» атты қазақ-түрік лицей-кешенінің  ашылуы. «НұрОрданың» бұрын ашылған  қазақ-түрік лицейлерден айырмашылығы  – онда оқушылар 1-сыныптан бастап  оқытылады. Сондай-ақ, мектепке дейінгі  даярлау бағдарламасы жүзеге  асырылады. 

Барлық білім беру мекемелері компьютерлік техникамен, мультимедиалық оқыту жүйесімен жабдықталған. Кітапханалары  қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі оқу, ақпараттық, шығармашылық әдебиетке  толы.

Қазақ-түрік лицейлерінің қызметін қаржыландыру жергілікті бюджеттен, сондай-ақ “KATEV” халықаралық білім беру қоры мен оқушылардың ата-аналары  қаражаты есебінен қамтамасыз етіледі.  «KATEV» Халықаралық қоғамдық қоры Қазақстан мен Түркия елдерінің арасындағы мәдениет пен білімді дамытуға қосқан үлесін білдіретін екі мемлекеттің арасындағы келісім мен достық көпірі.

«KATEV» қоғамдық қорының шақыруымен ағымдағы жылдың 22-25 маусымында Маңғыстау  облысының білім басқармасы басшысы  Д.Н.Жұмашеваның басшылық етуімен  мектепке дейінгі, мектеп, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының  мамандары Стамбул қаласына (Түркия) барып келді.

Іс сапардың мақсаты-Түркиядағы білім  беру бағдарламаларымен танысу, технологияның  дамуы мен білім саласында  тәжрибе алмасу болып табылады.

Делегация бірнеше білім беру мекемелерінде, оның ішінде «FATIH KOLEЛ» білім мекемесінде  болып бүгінгі таңда облыстағы  білім жүйесінің өзекті мәселелерінің  бірі техникалық және кәсіптік білім  беру ұйымдарында  дуалдық оқыту жүйесіне көшуге байланысты өзекті мәселелерді талқылады. 

Делегация Халықаралық қордың ұйымдастыруымен  Қазақстан Республикасының экспозициясына құрметті орын бөлінген Түркияның ұлттық мәдени орталығында болды. 

 

Екі ел университеттері арасында тікелей қарым-қатынас жылдан-жылға  нығаюда. Түркістандағы Қожа Ахмет  Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік  университеті, Алматыдағы Сүлеймен Демирель атындағы мемлекеттік емес университеті, Жамбылдағы есеп-кредит-экономикалық колледжі, «Достық» білім беру орталығы, «Шахлан» атты Қазақстанда тұратын  және жұмыс істейтін Түрік азаматтарының балаларына арналған бастауыш мектебі жемісті қызмет етуде.

2009 жылы Түркістанда түрік  тарапының қаржысына Халықаралық  қазақ-түрік университетінің медициналық  факультетінде 40 млн. АҚШ долларына  клиникалық-диагностикалық орталық  ашылды. Емхананың жабдықталуы медициналық  қызмет көрсету саласының барлық  халықаралық стандарттарына сай.  Алдыңғы қатарлы шетел университеттеріндегі  медицина бөлімдерінің тәжірибесіне  сәйкес, бұл орталық та Түркиядан  озық мамандарды шақырып, оқу  мен емдеу үрдістерінің ықпалдасуын  жоспарлайды. 

Түркияның Жоғары білім кеңесінің  деректері бойынша, 1992 жылдан бастап бүгінге дейін Түркияның оқу  мекемелерінде 3150 қазақстандық студент  оқыды.

Қазіргі кезде Қазақстан  Республикасының жоғары оқу орындарында  Түркияның 490 азаматы оқиды. 2009-2010 оқу  жылдары Қазақстанның жоғары оқу  орындары Түркияның 92 азаматын оқуға  қабылдады. 2009 жылы 124 түрік азаматы  қазақстандық оқу мекемелерінде  оқуды бітірді.

Қазақстан Республикасының  Президенті Н. Назарбаевтың 2009 жылғы  Түркияға ресми сапары кезінде Қазақстан  Республикасының Үкіметі мен  Түрік Республикасының Үкіметі  арасында ғылым мен техника саласындағы  ынтымақтастық туралы келісімге  қол қойылды.

2010 жылғы 25 мамырда Астана  қаласындағы Бейбітшілік және  келісім сарайында «Түркі өркениеті:  кезеңдерді байланыстыратын буын»  атты халықаралық еуразиялық  конгресс өтті. Конгрестің бағдарламасы  шеңберінде ғылыми-зерттеу орталығының  – Түркі академиясының тұсаукесері  назарға ұсынылды. Ашылу рәсіміне  Қазақстан Республикасының Президенті  Н. Назарбаев пен Түрік Республиканың  Президенті А. Гюль қатысты. 

Конгреске қатысушылардың арасында тарихшылар, саясаттанушылар, әлеуметтанушылар, тілтанушылар, алыс және жақын шетелдердің  ғылыми өкілдері болды. Жалпы алғанда, барлығы – 350 көрнекті ғылыми өкілі, соның ішінде 50 шетелдік түркітанушы  қатысты.

Ғылым мен техника саласындағы  негізгі ынтымақтастық Қазақстан  Республикасы Білім және ғылым министрлігі  мен Түрік Республикасы Ғылым  және техника кеңесі (TUBITAK) арасында жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта  Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің ғылыми ұйымдары Түркияның ғалымдарымен және ғылыми ұйымдарымен қарым-қатынасты жалғастыруда.

 

 

Қорытынды

 

Қазақстанд мамандықық және магистр деңгейлерінде пәндердің  сандары талдаудағы басқа елдермен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Мысалы, белгілі бір мамандық студенттері  Қазақстанда 60-70 пән оқыса, Түркияда шамамен 45, АҚШ-та 40-45, КИМЭП-те 45 пән  оқиды. Қазақстанда студенттер аптасына 10-ға жақын пәннен 32-36 сағат сабаққа  қатысады және семестрлер сессияларды  қоспағанда 18 аптадан тұрады. салыстырғанда  аптасына сабақтың саны Түркияда 18-22, АҚШ  та 14-18 сағат. Семестрдегі апта саны Түркия, АҚШ, КИМЭПте 14-15 аптадан тұрады.

Қазақстанда магистр деңгейінде де пәндер ауырлау келеді, олар 35 пәнді  оқыса, Түркияда және АҚШта студенттер 10 пәнді үйренеді. Ал КИМЭПте болса  студенттер 20 пәнді үйренуге тиісті. Қазақстанның жоғары оқу жүйесі батыс  елдерімен салыстырғанда үлкен  айырмашылықтары бар.

Айырмашылықтарды былай  мазмұндауға болады: Біріншіден, мамандық (специалист) деген дәреже батыс  елдерінде жоқ. Оларда бакалавр ғана бар және Қазақстанның мамандық дәрежесі оларда бакалаврға тең деп есептеледі. Экономика және менеджменттегі мамандықтар  әрі бакалаврдың бағдарламалары 4 жыл тұрады, ал басқа салалардағы  мамандықтар 5 жыл. Екіншіден, Қазақстанның оқу бағдарламаларында пәндердің  саны және сағаты батыс елдерімен  салыстырғанда 2 есе көп бірақ  әр пәнде үйретілген тақырыптар жеткіліксіз. Үшіншіден, әсіресе экономика мамандықтарында  оқытылған мамандық пәндерінің саны жеткіліксіз, өзекті пәндер жеткілікті оқытылмай менеджмент пәндерімен толықтырылыпты, пәндердің мазмұндары өте ұқсас  және қайталанып отыр. Төртіншіден, экономика  және менеджментте онға жуық, бір-біріне ұқсайтын мамандықтар бар. Батыс  елдерінде мамандықтардың саны сонша  көп емес.

Жаңа жүзжылдықтың басында  елдегі экономикалық ахуалдың жақсаруы тұтастай алғанда білім беру жүйесіне оң әсерін тигізді.

 Біздің мемлекеттік  білім беру жүйемізбен салыстырғанда  шет ел оқу жүйесі көш ілгері  дамыған және осы заманғы талаптарға  сай келеді.

Қорытындылап айтсақ, Қазақстан  Республикасы ғаламдану үрдісіне енгелі бері білім саласындағы халықаралық  ынтымақтастыққа біраз жетістіктерге  жетті. Соның ішінде АҚШ,Түркия сияқты ірі мемлекетпен серіктестік  деңгейінде көптеген келісім-шарттар  жасасып, онымен білім жүйесін көтеруге ұмтылған талпыныстарын айтуға болады. Қазақстанның бұл жетістіктері басқа  мемлекеттер үшін үлгі болып отырғанын  айтсақ та жеткілікті. Бұл келісімдер өздерінің жемістерін берген соң  ғана Қазақстан Республикасы осы  салада ынтымақтастықты дамытып, оны  жалғастыруға мүдделі.

Пайдаланылған  әдебиеттер

1. Назарбаев Н.Ә. Жүз  жылға татитын 10 жыл. Қазақстан  Республикасы тәуелсізідігінің  он жылдығына арналған салтанатты  жиналыста сөйлеген сөзі. Егемен  Қазақстан, 2001,15 желтоқсан.

2. Ыдырысов Е. Жасампаздық  дипломатиясы. — Егемен Қазакстан, 2001, 7 желтоқсан.

3 . Білім туралы. - Об образовании: Қазақстан Республикасының Заңы. - Алматы: Литера, 2000. - 96 б. 
4. Г.Қ. Нұрғалиева, С.Мусин. Салыстырмалы педагогика. -Алматы: Ғылым, 1999. 
5. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Сана, 1995.