Жалпы білім беру мектептерінің бастауыш этаптарында шет ел тілдерін қазіргі оқытудағы ерекшеліктері

 

 

Сабаққа қойылатын тәрбиелік талаптар:

1. Сабақ барысында берілетін ғылыми ілімнің негізінде оқушылардың диалектика –материалистік дүние танымын, жоғары адамгершілік сапалары мен эстетикалық талғамдарын өмірмен тығыз байланыстыра отырып қалыптастыру.

2. Оқушылардың танымдық қызығушылықтарын, оқу-танымдық әрекеттің жағымды мотивтерін, шығармашылық  бастамшылдығы мен белсенділіктерін дамыту және қалыптастыру;

3. Оқушылардың психологиялық ерекшеліктері. ( ойлау, ес, назар, қиял, т.б.) мен даму деңгейлерін ескеру және жан-жақты зерттеу;

4. Мұғалімнің педагогикалық тактіні сақтауы.

Сабақ- бұл мұғалімнің жалпы және педагогикалық мәдениетінің айнасы оның интеллектуалдық байлығының өлшемі, оның дүниетанымы мен эрудициясының көрсеткіші.

Оқушы мектептен  белгілі бір білім көлемін  ғана емес, оқу білігін алып шығуы  керек. Қазіргі ақпараттар ағыны  толассыз уақытта адам өзіне қажеттісін талғап алатындай, ақпараттар көзімен  жұмыс істей білетіндей болуы керек. Яғни ақпараттар бұрқасынан қажеттісін жинау, өңдеу, жүйелеу, талдау іскерлігі оның бойында мектепте қалыптасуы тиіс.

Сабақ кезеңдері:

• Ұйымдастыру кезеңі;
• Үй тапсырмасын тексеру кезеңі;
• Білімді жан-жақты тексеру кезеңі;
• Оқушыларды жаңа материалды белсенді және саналы игеруге дайындау кезеңі;
• Жаңа білімді игеру кезеңі;
• Жаңа білімді бекіту кезеңі;
• Үй тапсырмасын беру кезеңі.

Сабаққа қойылатын ұйымдастырушылық талаптар:

1. Тақырыптық жоспарлау негізінде сабақты жургізідің ойластырылған  жоспарының болуы;

2. Сабақты жүргізудің нақты ұйымдастырылуы (уакытылы бастау, әрбір минутты тиімді пайдалану, сабақтың ырғағы, логикалығы);

3. Түрлі оқыту құралдарын, сонымен қатар оқытудың техникалық құралдарын дайындау және пайдалану. Бұл аталған талаптар сабақтың нәтижелігінің қажетті шарты болып табылады. Мұғалім оларды жақсы білуі және сабақты жоспарлауда қолдануы тиіс.

 

2. Әдістеме ғылымына қысқаша шолу.

Қазіргі әдістер.

Әдістер атауы туралы түсінік. Әдістеме дегеніміз – қойылған мақсатқа жету жолы. Педагогика  ғылымында әдістеменің екі түрі бар: оқыту және тәрбиелеу.

Әдістеме – мұғалім тәрбиесінің педагогикалық шеберлігінің негізі. Шет тілдеріне оқыту әдістемесінде әдіс сөзі мынадай ұғымда қолданылады: біріншіден, ол оқытудың белгілі бір мақсатына, мазмұнына және қағидаларына негізделген тұтас бір бағыт. Әдістемелер әр түрлі кезеңдерде оқыту мақсаттарының өзгеруіне байланысты жаңадан аталып отырды: мысалы логикалық қағидалар бойынша синтетикалық әдіс, аналитикалық әдіс, дедуктивтік әдіс, т.б., тіл салалары бойынша грамматикалық әдіс, фонетикалық әдіс, тілдің психолгиялық қағидалары бойынша тндуктивтік әдіс, тура әдіс; ойлап табушының аты-жөні бойынша Коменский әдісі, Гуэн, Пальмер,  Уэст, Фриз, т.б. әдістері. Негізгілері:

• Грамматикалық – аудармалық әдіс – ең көне әдіс;
• Тура әдіс – 1870 жылдан бастап;
• Кәзіргі әдістер;

 Грамматикалық – аудармалық әдіс – көбіне классикалық тілдерді, әсіресе, латын тілін оқытуда қолданылған. Бұл әдісте тіл грамматикалық ережелерді жаттау арқылы оқытылады. Жана сөздер грамматикалық тақырыб көлемінде алынады. Ал, аударма жана сөздерді сөз құрылымын ережесін оқытқанда қолданылады. Барлық жаттығулар грамматикалық ережененін аясында кұрылып, ана тілінен шет тіліне, шет тілінен ана тіліне аудару арқылы орындалған.

Грамматикалық – аудармалық әдістің ерекшеліктері:

• Грамматикалық талдаудың негізі; 
• Тілді оқытудағы грамматикалық сатылар.

Грамматикалық аудармалық әдіс бойынша сөйлемді талдаудың  ең жақсы әдісі – оны әуелі  ана тілінде түсініп, сөйлем мүшелерін, яғни бастауыш пен баяндауышты,  толықтауышты анықтау. Әрі қарай талдауды етістіктің шағын, етісін анықтап жалғастыруға болады. Содан кейін оқышуға осы сөйлемның шет тіліндегі аудармасын беру оңайырақ болады.

Дыбыстар, морфемалар, сөздер әр тілдің өзіне ғана тән  түрінде болады, ал синтаксистің негізгі қағидалары барлық тілдерге тән. Бірақ ағылшын тіліндегі грамматикалық құрылымдар қазақ тіліндегі құрымдылармен сәйкес келмейді.

Грамматикалық аудармалық әдіс алғашында XVIII – XIX  ғасырларда мектептерде кеңінен  қолданылды. Кейінен педагогика, психология, лингивистика ғылымдарының дамуы бұл әдіске өзгерістер енгізіп, XIX- XX  ғасырлардың соңында екі грамматиканың арақатынасы ажыратылды. Қазір де әдістемеге дәстүрлі тұғырдан қарағанда грамматикалық аудармалық әдіс жиі кездеседі.

 

Тура  әдіс.  Г. Пальмер әдісі.

Тура әдіс грамматикалық  аудармалық әдіске қайшы әдіс ретінде  дүниеге келді.

Өндіріс пен сауданың  халықаралық көлемде қарқынды дамуы, капиталистік мемлекеттердің үлкен елдерді жаулау сияқты процесстер шет тілін білетін  мамандарға сұранысты арттырды, бұл өз кезегіне жаңа әдістің пайда болуына себепші болды. Тілді  іс жүзінде игеру мектептерде шет тілін оқытудың негізгі мәселесіне айналды.

Тура әдістің  негізгі ерекшеліктері:

• Шет тілін оқытудың негізгі бағыты -  тәжірбиелік, яғни, бірінші орынға сөйлеу қойылуы;
• Ана тілінің екінші орында, тіпті назарсыз қалуы;
• Тілді уйрету ісінде аударманың өте әз мөлшерде, керісінше, ауызша – жазбаша жаттығулардың көп қолданылуы;
• Грамматиканы оқытуда индуктивтік әдістің қолданылуы ( грамматикалық әдісте грамматикалық ереже бірінші беріліп жаттығулар орындалады, ал бұл әдісте әуелі жаттығулар орындалып, содан кейін грамматикалық тұжырым жасалады).
• Айтуды үйретуге үлкен көңіл бөлінеді;
• Мәтіндердің мазмұнына, әсіресе, тақырыбқа байланысты мәтіндер құрастыруға назар аударылады.

 

Бұл әдістің  тура әдіс деп аталуының себебі –  шет тілін оқытуда, шет тілімен  беретін түсініктің арасындағы байланыстың  тура болып, ана тілінің мүлдем қолданылмауы.

XIX  ғасырлардың соңы мен XX  ғасырдың  басында тура әдістің бірнеше түрлері пайда болды.  Тура әдісті жақтаушылар Г.Гуэн, М.Валтер, т.б.

Бұл әдісті пайдаланатын мұғалімлер тіл үйретудің алғашқы  күннінен бастап, оқушыны әңгімелесуге тартып, заттарды, суреттерді пайдаланып, сөйлемнің мағынасын түсіндіру  үшін қыймылдар жасайды.

Тура әдісті қолданушылар өте көп. Осы әдіс оқушының шет тілін меңгеруге деген  қызығушылығын артырады.

Дегенімен, бұл  әдісті қолданудың қыйыншылықтары да кем емес. Мәселен:

• Оқу материалы мен жаңа сөздер ғылыми негізсіз іріктеледі. Бұл әдіс тек  тақырыбтың негізіне сүйенеді, сол ушін оқушы өте көп жаңа сөздерді білуі керек;
• Мектепте оқушылардың сөйлеп уйренуіне жағдайдын болмауы;
• Тәжірбиесіз мұғалімдер қолданса, өте тиімсіз болып келеді;

 

Тура әдістің  негізгі қағидаларын ұсынған  атақты ағылшын әдіскерлері Г. Пальмер мен М.Уэст болды.

Г.Пальмер әдісінің негізгі қағидалары:

- шет тілін оқыту  ауызша сөйлеуден басталады.

- шет тілін оқыту іріктелген материалдың негізінде жүзеге асырылады. Г.Пальмердің ұсынуы бойынша оқытылуға тиіс жаңа сөздердің мөлшері 3 мың сөз болды.

Пальмер ауызша оқытудың мынадай жолдарын ұсынды:

• Іс қимыл арқылы ( мұнда арнайы жасалған заттарды көрсетіп, қимыл арқылы білдіретін жаттығулар ұсынылады);
• Сәйкестендірудің 100 кестесі. Оқушылар осы кестегілердегі шет тіліндегі мысалдарға қарап сөйлемдер құрастыру тиіс.

Г.Падьмердің бұл  әдістері қазіргі кезде жиі қолданылады  және оқышуларға мынадай мүмкіндіктер береді:

• Сөйлем үлгілерінде үнемі қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің берілуі ауызекі сөйлеуде көмектеседі;
• Тындау жаттығуларының көп болу оқушыға жылдам сөйлегенде шетел тілін түсінуге мүмкіндік береді.

Мысалы: грамматикалық  аудармалық әдіс, тура әдіс, т.б. Грамматикалық  аудармалық әдісінің негізіне логикалық  ойлау мен оқушының шет тіліндегі  мәтінді оқып аудара білуі мүмкіндігі жатады. Көбіне грамматикалық ережелерді оқып білуге көңіл бөлінеді. Тура әдісте алдымен сөйлеу дағдыларын қалыптастырып, шет тілін түсіне және сөйлеу білуге уйретеді, сондай-ақ оқу және жазу да қатар журеді.

Екіншіден, әдіс сөзі белгілі бір автордың ұсыған оқыту жүйесіндегі бағытын білдіреді.

Үшіншіден, әдіс дегеніміз – оқушы мен оқытушының арасындағы белгілі бір тәртіпке байланысты процесс. Бұл ретте әдіс оқытудың қағидалары мен айқындалатын іс әрекет арқылы анықталады.

Егер оқытуды  тұтас жүие ретінде алып қарасақ, оның екі құрастырушысы бар: оқытущы мұғалім және оқушы студент.

Оқытушы оқушының оқуға деген қызығушылығын оятып, оны басқарып, бағыттап отыруы керек. Оқу – өте белсенді процесс, онда оқушы оқыту жұмыстарының бәріне қатысуы керек. Бұл екі жақты  іс әрекет: біріншісі – оқытады, екіншісі- оқиды, мұнда екі жақтың атқаратын іс әрекетін бөлек қарауға болады.

 

Сабақтағы мұғалімнің қызметтері.

Оқытушы ұйымдастыру, оқыту және бақылау қызметтерін  іске асырады. Ал оқушының міндеті - оқу  материалы мен танысу, үйренген шет тілін ара-қатынас құралы ретінде қолдана білу, үйрену және шет тілінде түсінгенін айтып, еркін сөйлеуге талпыну және мәтінде кездесетін таныс емес сөздердің мағнасын түсіну.

 

Оқытушының  өз міндеттерін ұйымдастыруы.

Мұғалімге қойлатын басты талап – оны ұйымдастыру қабілетінің жоғары болуы. Оқушыны оқу материалының дағдыларын үйретуге, жаттығуға үйретіп, оқу процессін ұйымдастыру тиіс.

Мұғалімнің  бастапқы кездегі ұйымдастыру қызметінің маңызы зор, себебі, шет тілі оқушылар үшін жаңа және ана тілінен кейінгі екінші тіл.

Бірінші сабақтардан  бастап, әр оқушыны сабаққа  тартығу  тырысу қажет, ол үшін оқыту тәсілі мен тәртібін дұрыс құра білу керек.

 

Шет тілін оқытудың мақсаттары.

Оқытудың мақсаты  оқу бағдарламасымен айқындалады. Оқу бағдарламасында пән атаулары мен тақырыбтары, сғат саны белгіленеді, бұл оқудың негізгі құжаты болып табылады. Бұл құжат оқулық пен салыстыру барысындағы өзгерістердің толықтырулырдың көрнісі. Сондықтан мұғалім өзінің оқыту тәрбие жұмысын осы бағдарламаларға сүйене отырып, жоспарлап, жүзеге асыруы тиіс. Бағдарламаның түпкі және қосалқы мақсаттарын, ажырата білу керек, себебі әр сабақтың негізгі және қосалқы мақсаттары бар.

Негізгі және қосалқы  мақсатардың  қатынасы, кезектері, байланысы  мұғалім үшін айқын болу керек. Оқытудың негізгі үш түрі бар:

1. Тәрбиелеу;

2. Ағарту;

3. Дамыту.

 

Оқыту мақсатының  төрт түрі бар:

1. тәрбиелік;

2. Дамыту;

3. Ағартушылық;

4. Тәрбиелік ( практикалық).

 

Оқытудың тәрбиелік мақсаттары. Оқушылардың көпшілігі шет тілін  оқуға үлкен қызығушылық танытады. Бастапқы кезенде аз сөздерді  ғана айтсада, соған қуанады. Олар амандасып, қоштасып уйренеді, заттардың атауларын білгісі келеді. Мұғалім осы кезде олардың тілін тыңдап, қолдап, дамытып отыру қажет. Қарым-қатынас екі жақты болуы керек, ол тыңдай білуге, сұрай білуге үйретеді. Мәдениетті сөйлей білуге, шет тілі арқылы қол жеткізуге болады. Адам  адамға – дос, жолдас, бауыр деген моральдық қағиданы  есте ұстаған жөн.

Оқушылар оқуға үйренеді, кітаб оқи білудің тәрбиелік  маңызы зор.  Сондай-ақ мәнерлеп оқу да оқушының мәдениеттілігін көрсетеді. Оқу арқылы интеллектуалды, еңбекті де дамытуға болады. Балаларды оқи білуге, ақыл ой еңбегінің тәсілдеріне үйрету керек, ол жазбаша және ауызша жаттығулар жасау үшін кажет. Оқушылар оқулықты, сөздікті және анықтамаларды пайдалана білуі керек.  Оқулық белгілерін түсіне білу керек. Оқыту эстетикасы талғамды да қалыптастырады.

 

Оқытудың  дамыту мақсатары.

Дамыту мақсаттарын оқушылардың  сезім, қозғалыс, ақыл ой, ерік жігерін  дамыту арқылы жүзеге асыруға болады.  Даму тек қана ойлау мен байланысты.

Оқу ұйымдастыру  білігімен дағдысын қалыптастыру дамытушылық  мақсаттардың негізі болып табылады. Себебі, оқушының тіл білімі деңгейін  жоғарлату және сол тілде ойлауды  дамыту – тіл білімін дамытудың  басты мақсаты.

Әйтседе,  оқытудың барлық мақсаттары өз ара тығыз байланысты. Демек,  қарастырып жатқан мақсаттардың барлығы кез келген түлді уйрену  үшін өте маңызды. Сондықтан осы мақсаттарды алға қою арқылы, қалаған тілді меңгеруге болатынын көреміз.

 

Оқытудың  ағартушылық мақсаттары.

Кез келген тілдің ағартушылық қызметі өте зор. Әр бір тіл сол тілде сөйлейтін  халықтың мәдиенетінің  тікелей  көрсеткіші. Оқушылар жаңа тілді оқып үйрену үшін, сол тілде  сөйлейтін  халық туралы хабардар болады, өз ойын дұрыс жеткізе алуды үйренеді, осының бәрі- тілді оқытудың ағартышулық мақсаты.

Ана тілін оқып үйренгенде тілдің негізгі құралдары  – сөздер мен грамматикалық формалар туралы түсінік қалыптасады.  Ал, ше тілінің терминдері мен салыстыру  арқылы оқушы туған тілдің сөздері  мен грамматикасының категориясын толық түсіне алады. Сондықтан, мұғалім бірінші сабақтан бастап ана тілімен шет тілін салыстыра отырып оқытады.

 

Оқудың  тәжирбиелік мақсаты.

Оқытудың тәжирбиелік  мақсатын түсіну үшін шет тілі пәнәнің  ерекшелігімен танысу керек. Тіл  –сыртқы дүние мен қоршаған орта туралы білім алу көзі.

Танысу ауызша және жазбаша түрде жүреді.  Осы  екі түрді меңгеру шет тілін  игерудің тәжирбиелік мақсаты болып  табылады. Яғни, оқушы шет тілін  ауызша және жазбаша түрде пайдалана  білуі тиіс.

Шет тілін тыңдап түсіне білу және сөйлей білу ауызша түрге жатады. Жазбаша түрге тілдің  жазбаша түрін пайдалана білу немесе жазу шет тілінде жазылған мәтінді оқи білуі жатады.

Тыңдау, сөйлеу, жазу және оқу дағдыларын қалыптастыру оқушының тілді ауызша да,  жазбаша  да, жақсы меңгеруіне тікелей әсер етеді.