Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау ерекшеліктері

Біздің  зерттеу жұмысымыздың   мінез – құлқында  ауытқушы   бар   балалардың   мінезін, қарым – қатынасы, өзін -өзі бағалауы  сонымен қатар  жеке  тұлғасын зерттеуге, баланың   ары – қарай дамуына  тигізетін   әсерімен   міндеттеледі. Және    соған  психологиялық   көмек  көрсетіп,  күресу.

Осы жолға  қойған мақсаттарды  орындағанда  ғана   оқушылар  мен жасөспірімдердің   барлық топтарымен  және типтерімен  өткізілетін түзету   оқу – тәрбие   жұмыстарын   педагогикалық  дифференциация   жолымен   жүргізуге  мүмкіндік   береді. Қандай да   бір  оқушыны бағалап пікір айтпаған  жөн (нашар,артта қалған,  бетімен кеткен, ауытқушы, мінез-құлқы  бұзылған, қарым – қатынасы  жоқ және т.б.).

         Жоғарыда   көрсетілген   талаптарды  орындаған  жағдайда   жасөспірімдерге   көрсетілетін   көмектің  жиынтығы, баса  назар   аударғымыз  келетіні, этнофункционалдық   негіздің   сақталуына, ұлттық   құндылықтарға   баса ден   қойылуы  балаланың   психикалық  және  физикалық   денсаулығының   бірқалыпты   үйлесімді   дамуын   қамтамасыз  етеді.

      Балалар өмірі бақытты болуы үшін, ал әрбір баланың жан-жақты дамуына қажетті жас мүмкіншіліктері барынша пайдаланылуы үшін қазір не істеу керек екендігін бүкіл қоғам түсінуі қажет.

      Мектептегі психологтың жұмысын қамтамасыз ететін жүйе түрінде мектептегі психологиялық  қызметті ұйымдастыру және оны дамыту – қазіргі таңдағы осындай мәселелердің бірі болып табылады.

       Э.Эриксонның ой–пікіріне сәйкес, тұлғаның қалыптасу үрдісінің әрбір кезеңі дамудың өзіндік мәселелерін көтереді, белгілі бір қабілеттердің қалыптасуын және белгілі бір бағытта алға басуын талап етеді; мұндай алға басудың болмауы, қандай да бір құрылымдардың қалыптаспауы келесі кезеңдегі тұлғалық даму үрдісінің құлдырауына және ары қарай қажетті қасиеттерге ие болу  мүмкіншілігінен айырылуына әкеліп соғады.

            Өмір бір орында   тұрмайды.  Минут, сағат, күн,ай,жыл жылжумен   бір сәтте тоқтатпайды. Біздің   елімізде   бала   болашағының   дұрыс қалыптасуының жан – жақты   жағдай   жасалған.

Тек талап - тілек, жалықпай  іздену, ынта  болса болғаны. Десек  те   осынау   қызығы  мен қиындығы  қатар   алмасқан   тірлікте   кез – келген бала   арманының   орындалғанына   не жетсін.

Баланың барлығы  бақытты  болуға   тиіс.  Қазақ халқы   баланы   ананың бауыр еті.  Баланы  бес  жасқа   дейін  патшадай  көрген.  Бірақ   қазіргі   өмір талабына,  әр-түрлі   ауруларға   түрлі  зиянды   заттарға   атап айтсақ маскүнемдік, нашақорлық, отбасы  ішінде   ұрыс –керістер т.б. бала   психикасына   әсір етіп, баланың мінезіне, қарым –қатынасы,өзін -өзі  бағалауы төмендеп, өмірге   деген   бейімдері   жоғалуда.  

       Белгілі  педагог  А.С.Макаренконың өзі балаға   көп көңіл бөліп, бала тәрбиесіне, қарым –қатынасына, өзін -өзі бағалауына, мінезіне  ерекше  мән берген. Және  ата – аналарға  ақыл – кеңес беріп өткен.

       Дәлелденген   тәжірибелердің нәтижесінде өз  жасына, ақыл –ойына  сай  баланың  өзіне  дұрыс  тәрбие   бермей,  ата –ана   көз жанарынан  жіберсе,соның өзі  өзімшіл, өркөкірек,  менменшіл,  енжар жан болып  қалыптасады. Мұндай  балалар   алдауға  тез түседі. Сөйтіп жүріп  ауытқушы  мінез –құлқы  бұзылған  балалар санатына  қосылады.

Біз талқыланып отырған мәселені басқаша – мектептегі психолог қызметінің бағдары ретінде жас шамасының мәселелерін пайдалану мүмкіншілігі туралы болжам сынақтан өткен арнайы зерттеулерді жүзеге асыру арқылы – зерттедік. Зерттеу мәселесі былайша қойылды: мектептегі қазіргі оқу-тәрбие жағдайындағы өмірлік, шынайы мәселелерді анықтау және оларды тұлғаның даму мәселелері ретінде, психологиялық мәселелер ретінде түсіндіру.

Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалармен жұмыс жасаудың сан алуан жолдары  бар. Ең алдымен жасөспірімдермен дұрыс тіл табысып, сөйлесе білу керек. Жақсы беделге ие болған мұғалімнің жеке өнегесі қандай оқушыға болса да күшті әсер етеді.

Көмек көрсететін психологтар баланың  ішкі жан дүниесін алыстан көріп  білуі шарт. Мінез-құлқы ауытқыған жасөспірімдерді ешқандай ұжым өмірінен, қоғамдық пайдалы еңбектен тыс қалдыруға болмайды, олар барлық үйірме жұмысына, басқа да шараларға қатысуы керек. Бұл олардың зиянды істермен айналыспай, жауапкершілік сезімін туғызға жол салады.

Қазіргі кезде жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтарынан әртүрлі қылмыстық әрекеттер мен жағымсыз істер көбейіп отыр. Осы жағдайлардың алдын алып, түзету үшін әрбір пеагог, ата-ана, психолог бірлесе жұмыс жасай отырып, әрбір жасөспірімнің дербес ерекшеліктері мен мінез құлқын ескеріп, анықтап, соған сәйкес жұмыстар жүргізу керек.

Мектепке қолдау көрсетуші мамандарды сұрастыра келе, жасөспірімдердің ауытқушы мінез-құлықтарының алдын алу шараларына қатысты жұмыстың мазмұнының өзгеріске  ұшырағандығын анықтадық. Әдетте қолдаушы топ мамандарына ауытқушы мінез-құлық пайда болған кезде ғана жүгінеміз, енді бұл ұстанымның өзгергендігі байқадық.

Білім беру мекемелері басшыларын сұрастырған  кезде жоғары сынып оқушыларының ауытқушы мінез-құлықтарының алдын  шараларына аса көңіл бөлгендігін көрдік. Алдын алу шаралрын ұйымдастыруға қатысты көзқарастары өзгерді: кадрлармен қамтамсыз ету, мекмедегі педагогикалық кадрларды дайындау, алдын алу жұмыстарының әдістемелік қамтылуы сияқты ұстанымдар пайда болды.

Мектептердің жасөспірімдерге  жәрдем беруші әр түрлі ұйымдармен байланысы үдей түсті. Басшылардың алдын алу шараларына қатысты өзіндік қатынасы да өзгерді. Бастапқы зерттеу барысында жастар арасындағы девианттық қылықтардың себебі деп қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы қалыпсыздық пен көпшілік ақпарат құралдарын айтқан мекме басшылары алдын алу шараларына теріс көзқараспен қарады.

Жүргізіліп жатқан зерттеуге қатынасуы  барысында өз пікірлерін өзгертті. Жасөспірімдердің ауытқушы мінез-құлқын ғылыми тұрғыдан түсіну орын алды: ауқымды сипаттағы себептермен қатар жекелеген тұлғалық себептер де ескеріле бастады, сонымен қатар оқушылардың ауытқушы мінез-құлықтарының алдын алу шараларын ұйымдастыруда қажет болатын ресурстардың мектепте бар екеніне көз жетті.

Ата-аналарға жүргізілген сауалнамалар барысында төмендегідей өзгерістер байқалды: ата-аналардың көпшілігі мектептегі алдын алу шараларына қатынасуға деген қызығушылығы артты, педагогтарға кінә артатын ата-аналардың пікірі өзгеріп, балаларының девианттық мінез-құлқының негізгі себептеріне талдау жасай бастады. Ата-аналар балаларының сабағы, қызығушылығы мен мәселелері жайлы хабардар болды.

Мектептегі алдын алу шараларының  бағдарламалары нәтижесін  бағалаған  кезде М.Скрайвер ұсынған бағалау  түрлерін қолдандық, онда үрдіс пен  зерттеуді бағалау әр түрлі жүргізіледі.

Үрдісті зерттеу әрекеттері жоғары сынып оқушыларын сұрау және олармен  әңгімелесу түрінде жүргізілді, бұл  олардың нені ұнататыны, нені қаламайтыны, сабақтың қандай болғанын қалайтынын анықтау мақсатында жүзеге асырылды. Алынған ақпараттар арқылы алдын алу шаралары бағдарламасына түзетулер енгізілді.

Мысалы, жоғары сынып оқушылары  мынадай пікірлер айтты: « Көп  сөйлесіп кеттік, талдай береміз, біз  өзіміздің не істей алатынымызды, нені ұнататынымызды көрсеткіміз келеді». Осы ұсыныстан соң эмоциялық жігер алу тренингі деп аталатын қосымша тренинг сабағын жүргіздік. Бұл сабақтың мақсаты: оқушылардың эмоциялық ашылуы, жинақталған эмоциялық күш қуатын шығару.

Қорытынды зерттеулер жоғары сынып  оқушылары тұлғасында пайда болған өзгерістерге сүйене отырып жүзеге асырылып жатқан бағдарламалдың тиімділігі жайлы ақпарат алуды мақсат етеді. Бағалаудың субъективтік көрсеткіші ретінде мыналарды таңдадық:

1) жағдайға байланысты алаңдаушылық  дәрежесі;

2) агрессия деңгейі; 

3) тұлғаның жалпы психикалық күйі.

Сонымен қатар, сипатталған эксперименттің нәтижелері бойынша жалпыға бірдей мектеп және Облыстық девиантты мінез-құлықты балаларға арналған мектеп интернатының жасөспірім тұлғасының дамуы, өзіндік сана-сезімі, яғни өзін-өзі бағалау деңгейінің ерекшеліктері көрсетілді. Бұл айырмашылықтар олардың біріншіден жас ерекшелігі мен биологиялық ықпалдарға түйінделсе, екінші кезекте әлеуметтік жағдайға тәуелді болып келеді. Осы ықпалдарды ескере отырып, білім беру процесінде оқушылар тұлғасының жан-жақты шығармашылық қасиеттері мен қабілеттілікттерін, дағдылары мен іскерліктерін, білім деңгейлері қалыптасуын арттыру қажет.

Сонымен қатар, адамгершіліктік-өнегелі қасиеттері, рухани көзқарастары, біліктіліктері толығымен қамтылуы керек. Бірақ, бұл үнемі жүзеге асуы үшін әр оқытушы, тәрбиеші білім беру үрдісінде тұлғаның даму көрсеткiштерiн ескеру қажет. Яғни тұлғаның өзіндік сана-сезiмін: өзiн-өзi бағалау, талаптану деңгейiн, ұжымдағы өзiнiң жағдайын, орнын жете түсiну, тұлғаның әлеуметтiк жағдайын.

Өйткенi осы мәселе оның  тұлғасының толық даму дәрежесi, өзiндiк сана-сезiмi, еңбекке даярлығы, адамдармен қарым-қатынасы, өзара байланысты дұрыс орнату, ұжымда өзiнiң орнын анықтау көрсеткiшi болып табылады. Сонымен қатар, қоғамымызда болашақ ұрпақты дайындауда әр мұғалім, тәрбиеші өз шеберлігін оқу-тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар, шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс.

Ал бұл қазірігі кезеңдегі әлемдік-мәдени білім беру кеңістігіне шығу, ғылым  мен білім беру жүйесінің дамуының қазіргі тенденцияларын арттыруға жас ұрпақты білікті, мәдениетті, білімді және дүние танымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына мүмкіндік береді. Эксперименттің нәтижесінде алынған мәліметер бойынша Облыстық девиантты мінез-құлықты балаларға арналған мектеп интернатынының жасөспірімдеріне жүргізілген коррекциялық жұмыстар өзінің жағымды нәтижесін көрсеткенін айтуға болады.

  Жоғарыда аталып дәріптелген, яғни жасөспірімдер тұлғасының даму бойынша теориялық сараптамалар білім беру үрдісіндегі ерекше бағыттардың бірі болып көздледі. Білім беру процесінде оқушылар тұлғасының жана-жақты шығармашылық қасиеттері мен қабілеттілікттері, дағдылары мен іскерліктері, білім деңгейлері қалыптасып, артта түседі. Сонымен қатар, адамгершіліктік-өнегелі қасиеттері, рухани көзқарастары, біліктіліктері толығымен қамтылады.

Бірақ, бұл үнемі жүзеге асуы үшін әр оқытушы, тәрбиеші білім беру үрдісінде  тұлғаның даму көрсеткiштерiн ескеру қажет. Яғни тұлғаның өзіндік сана-сезiмін: өзiн-өзi бағалау, талаптану деңгейiн, ұжымдағы өзiнiң жағдайын, орнын жете түсiну, тұлғаның әлеуметтiк жағдайын. Өйткенi осы мәселе оның  тұлғасының толық даму дәрежесi, өзiндiк сана-сезiмi, еңбекке даярлығы, адамдармен қарым-қатынасы, өзара байланысты дұрыс орнату, ұжымда өзiнiң орнын анықтау көрсеткiшi болып табылады.

Сонымен қатар, қоғамымызда болашақ  ұрпақты дайындауда әр мұғалім, тәрбиеші өз шеберлігін оқу-тәрбие процесінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар, шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс. Ал бұл қазірігі кезеңдегі әлемдік-мәдени білім беру кеңістігіне шығу, ғылым мен білім беру жүйесінің дамуының қазіргі тенденцияларын арттыруға жас ұрпақты білікті, мәдениетті, білімді және дүние танымы жоғары болып, еліміздің мәртебелі азаматы болуына мүмкіндік береді 

Енді зерттеу  жұмысының басында   айтып өткендей   мінез-құлқында, қарым – қатынасында, өзін -өзі  бағалау  кезінде  ауытқушы болған  жасөспірімдерді   қайта   тәрбиелеуге, ортақ өмірге  қосуға   бола  ма  деген   мәселе  төңірегінде  ойымызды  ортаға   салған да жөн  шығар.

Отбасында  қандай, қай   жастағы  бала  болсын  онымен  санасып,  оның  жеке   ерекшелігін ескеріп,  ақылдасып отырған мақұл. Жасөспірім  өзінің өмір   тәжіибесінің аздығына,  білімнің  әлі   таяздығына   қарамай  өзін ерекше  көрсеткісі  келеді. Әке  ұлының, шеш қызының  жан дүниесіне үңіліп,  жан сырын  аша білсе, баланың   үлкенге   деген сенімі   күшейеді. Зор сенім   мен құрметке   ие  болған ата  - ана мен   педагог баланы  жан – жақты   дамытуға  мүмкіндік   табады.

Сол сияқты   әр баланың   өзінің ерекшелігі  бар, оны   байқай   білу де, соны  орайына   қарай   дұрыс   бағытқа   бағдарлай  білуде  шеберлікті  қажет  етеді.  Қандай  қиын  бала  болса  да   оның  ар – ожданына тимей, жеке өзіндік психологиялық   ерекшелігін   ескеріп, икемі  бар жаққа   қарай   баули  білу,  қоғамдық   пайдалы   істерге   икемдеу,  тындырған   ісіне   баға  беруде де  қырағылық таныту, оның   алдында  айқын мақсат  қойдыра   білу және  оған   жетуге  көмектесу   сияқты  сан – саналы, тынымсыз тәрбие   жұмысы   арқылы   ғана   мақсатқа  жетуге болады.

«Баланы  бастан» демекші, әуел   бастан – ақ  балаға   дұрыс  ықпал, түзу  бағдар  беру, тәрбие   жұмысының   бір минут   та ұмыт   қалдырмау баршамыздың   борышымыз болып келеді.

«Сүтпен сіңген мінез сүйекпен  кетеді» демекші  бала  қандай  жағдайда  болсын  шыр етіп  дүниеге  келген  күннен бастап   әр сағат сайын   оның өсіп – дамуына   көп  көңіл бөліп,  жас  ата  - аналарға  психологиялық, медициналық   ақыл кеңес  беріп, баланың  дамуындағы  олқылықтарды  жойып, мінезін түзеп, қарым – қатынасқа  қосып,  өзін - өзі  бағалауын   сіз біз болып жоғарлатуымыз  керек, бұл біздің келешек ұрпақ алдындағы міндетіміз.

«Жақсылық етсең, жетерсің мұратқа,жаманға  ерсең  қаларсың ұятқа» т.б –осындай   нақылды   сөздерді  оқи отырып, мінез –құлықтың   үлгі  нормасы  ретінде қабылданады. Отбасы   жағдайында   мұндай   ізгі   өмірлік   мәні  зор    кез келген   мәселені  шешуде   өзара   түсінушілігі мен   бірлігін   нығайтады. Қолайлы   психологиялық ахуал   нәтижесінде   ата –аналар  мен   жасөспірімдер  арасындағы   мейірімді  қарым  - қатынас   жоғалмаса  екен.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер