Психиканын калыптасуы мен дамуы

 

Зейіннің қасиеттері бір-бірімен тығыз байланысты және олардың іс-әрекет кезінде өзара үйлесімді болуына тәуелді болып отырады.

 

 

 

Зейіннің адам өмірінде алатын орны

 

 

 

Адамның зейінділік күйіне тән нәрселер: сезімталдық,ойдың айқындығы, сезім  көрнеуі және ерік күшінің әсерімен ойдағыдай орындап шығуы үшін жан дүниесінің әсерлену шапшаңдығы. Мұндай жағдайда ырықты зейін басым болады. Зейінділік күй-адамның мүдделі ісі мен қажетті нәрсенің қызығуы күшеюіне байланысты. Бұл жағдайда ырықсыз зейін басым болады. Зейін күйінің тағы бір қыры-зейінсіздік немесе зейіннің шашырап алаңдауынан байқалатын ерекшелік. Ауыр жұмыстан шаршау,терең ойға бату, қызықсіз істі орындау сияқты себептер кісі зейінін шашыратып,оны алаңдауға ұшыратады. Соның салдарынан зейінсіздік туады.

 

Адамды мінез сипатына қарай зейінді,зейінсіз, алаңғасар деп қарастырамыз.Іс-әрекет кезінде зейіннің белгілі бір түрілері қосарланып,зейінділікті тудырады. Еркі күшті,алдына қойған мақсаты айқын,соған жетуіге талпынушы кісіге ырықты және үйреншікті зейін тән. Бұл жағдайда зейіннің ауысуы шабандығы,бөлінуінің нашарлығы сияты кемшілікткр байқала қоймайды.

 

Зейінсіздік - бір нәрсеге ден  қоя алмай,үстірт пікір айту,өзге адамның жан дүниесін байқай алмау. Жігерсіздік білім саясыздығы,мейірімсіздік  сияқты ерекшеліктер басқа адамдардың тағдарымен санаспайтын немқұрайдылақты туғызады. Адам бір нәрсеге ықыласты, ал өзге сәрсеге ықыласты,ал өзге нәрсеге ықылассыз болуы мүмкін. Бұл адамдардың нәрселерге деген талғампаздығын көрсетеді. Ой талғымның дәлдігі,қолға алған істі аяғыны дейін бітіру,адамның жан дүниесінің босаңдығы, табансыздық көрсету,ұшқалақ мінез-бәрі де адам зейінінің типтік сипаттарын білдіретін қасиет-ерекшеліктер. Зейіннің саналы әрекетпен,адамның мінез-құлқымен,темперамент ерекшеліктерімен байланысты еккендігі адам пихикасысының кез келген ерекшелігінен анық аңғарылып тұрады.

 

Осы ерекшеліктері мен сипаттарына  орай зейін адамның психологиялық  құрылымында айрықша орын алып, оның іс-әрекет түрлерінде, бағыт бағдарында айқын көрініс береді. Біз сізбен түйіндегенде, зейін-адамның саналы әрекетінің, жалпы психикалық дүниесінің есігі деуге болады.    

 

Адам өміріндегі зейін ретикулярлы  формациялы іс-әрекетпен байланысты мидың жалпы белсенділігімен  сипатталады. Ми әрекеті зейінді  әр-түрлі деңгейде қамтамасыз ететін 5 деңгей немесе кезеңге бөлінеді.

 

 

 

Кесте. Зейін мен мидың сергектік  деңгейлері

ЭЭГ-сипаттары 

Мидың сергектік деңгейлері 

Зейін көрсеткіштері

 

Ретсіз жоғары амплитудалы белсенділік 

Аса сергектік 

Зейін аудару

 

Бета-ритм, 13-18 Гц 

Белсенді, сақ сергектік 

Белсенді зейін

 

Альфа-ритм, 8-12 Гц 

Тынышты сергектік (сенсорлы тыныштық) 

Диффузды зейін

 

Тета-ритм, 4-8 Гц 

Ұйқыды күй 

Зейіннің жекелеген аймақтары  ғана болуы мүмкін

 

Дельта-ритм, 0,5-4 Гц 

Терең ұйқы 

Зейін жоқ

 

 

 

 

Сонымен, зейіннің дамуы ырықты зейіннің қалыптасуымен сипатталады және ойын уақытының өсуінен көрінеді. Рубинштейн бойынша 6 айдан 1 жасқа дейінгі баланың ойын ойнау уақыты 14,5 мин, ал 3-4 жаста – 50 мин, 5-6 жаста 96 мин. Сонымен қатар зейін аударылуы да кемиді; 3 жаста 10 мин ойын кезінде 3,7-ге дейін, ал 5-6 жаста 1,1-ге дейін. Мектеп жасы кезеңінде балалардың үргемеушілік себептері көбінесе, ырықсыз зейінінің тұрақсыздығынан болады. Мектеп жасында зейіннің барлық қырларының қарқынды дамуы байқалады, тек 10-13 жас аралығында біраз тежелуді көруге болады. Ересектерде зейіннің тұрақтылығы мен шоғырлануы аса өзгеріске ұшырамайды. Зейін көлемі, аударылуы, таңдамалылығы 18-ден  33 жасқа дейін өседі, 34 жастан зейін қызметінің тұрақталуы байқалады, ал кейінгі жылдары, 38, 41, 44 жаста, кему мен өсу алмаса жалғасады.

 

Зейін – жаттықтыруға болатын процесстердің  бірі. Жүйелі әрі арнайы жаттығулар арқылы зейіннің кез-келген қасиетінің сапасын елеулі жетілдіруге болады. Ырықсыз зейінді дамыту ерік қасиеттерінің  қалыптасуымен тығыз байланысты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Эмоция және сезім

 

Эмция мен сезім тақырыбы сіздерге «Жалпы психология» курсынан белгілі. Олай болса, эмоцияның бір формасы  ретінде өз мазасыздығыңызда анықтап  көріңіз.

 

 

 

«Мазасыздық деңгейін анықтау» әдістемесі.

 

 

 

Жеткіншектердің анықтау  мақсатында - Кондашаның (1973) «Әлеуметтік мазасыздық шкалалары» арқылы жасалған қағидалар негізінде «мазасыздық шкала» методикасын қолдануға болады. Мұндай шкала типтерінің ерекшелігі, адам өзінде, қандай уайымдардың, қайғының, мазасыздықтың бар-жоғын бағалап уайымдамайды, тек қаншалықты мазасыздық шақыратынын қарастырады. Бұл шкаланың тағы бір маңызы, біріншіден мектеп оқушысында негізгі мазасыздық объектілерінің шындық жақтарын көрсетеді, ал екіншіден басқа типтерге қарағанда осы тип оқушыларда интроспекцияның дамуының ерекшелігіне  аз мөлшерде тәуелді.

 

Топта өткізуге рұқсат болатын, бланкілі әдістеме нұсқаулар мен тапсырмалардан құралған.

 

Бланктің бірінші бетіне оқушының атын, тегін, сыныбын, жасын және зерттеудің өткізілген күні жазылады.

 

Нұсқау: Келесі бетте өмірде кездесетін жағдайлардың тізімі берілген, соның кейбіреуі сізге жағымсыз болуы мүмкін, яғни қобалжуды, мазасыздықты, қорқынышты, үрейді шақыруы мүмкін.

 

Әр сөйлемді мұқият оқып, сол жақтағы  бір санды дөңгелектеп белгілеңіз: 1,2,3,4.  

 

Егер жағдай сізге жағымсыз болса, 0 - санын белгілеңіз. Егер сізді ол сәл қобалжытса, үрей тудырса, 1 – санын белгілеңіз. 

 

Егер жағдай жағымсыз және үрейді шақырып, сіз одан қашқақтауды қаласаңыз, 2 – санын белгілеңіз.

 

Егер ол сізге өте жағымсыз және қатты үрейді, мазасыздықты, қорқынышты шақырса, 3 – санын белгілеңіз.

 

Егер жағдай сізге тіпті жағымсыз болып, оны көтере алмай қатты  үрей тудырып, өте күшті қорқыныш шақырса, 4 – санын белгілеңіз. Сіздің міндетіңіз - әр жағдайды айқындырақ көрсетіп,  осы жағдай қандай сатыда үрей, мазасыздық  немесе қорқыныш шақыруы мүмкін екенін біліп, сол санды дөңгелектеп белгілеуіңіз керек.

 

ӘДІСТЕМЕ МӘТІНІ.

 

          Мысалы:  Жаңа мектепке көшу                                                   0 1 2 3 4

 

1.    Тақтаның алдында жауап беру                                                   0 1 2 3 4

 

2.    Бөтен адамдардың үйіне  бару                                                    0 1 2 3 4

 

3.    Жарыстарға, конкурстарға, олимпиадаларға қатысу                0 1 2 3 4

 

4.   Мектеп директорымен сөйлесу                                                   0 1 2 3 4

 

5.    Љз болашағы туралы  ойлау                                                          0 1 2 3 4

 

6.    Мұғалім кімнен сұрау  екенін, журнал арқылы қарайды           0 1 2 3 4

 

7.    Сені сынап, бір нәрсе  үшін сөйлейді                                           0 1 2 3 4

 

8. Саѓан бір нәрсе істеп жатқанда  қарайды (жұмыс уақытында, тапсырма  орындап отырғанда, сені бақылап   отырады)                                                                                          0 1 2 3 4

 

9.     Бақылау жұмысын  жазып отырсың                                            0 1 2 3 4

 

10.  Бақылаудан кейін, мұғалім  бағаларды айтады                          0 1 2 3 4

 

11.    Саған көңіл бөлмейді                                                                   0 1 2 3 4

 

12.    Сенде бір нәрсе  шықпай жатыр                                                 0 1 2 3 4

 

13.     Ата-анаңды, ата-ана  жиналысынан тосасың                           0 1 2 3 4

 

14.     Саған сәтсіздік  төніп тұр                                                              0 1 2 3 4

 

15.      Артыңнан күлкіні  естисің                                                             0 1 2 3 4

 

16.     Мектепте емтихан  тапсырудасың                                               0 1 2 3 4

 

17.    Саған ренжиді (неге  екені ұғынықсыз)                                      0 1 2 3 4

 

18.     Үлкен дәрісхананың  алдына шығу                                              0 1 2 3 4

 

19.    Алдыңда маңызды шаруа тұр                                                     0 1 2 3 4

 

20.       Мұғалімнің  түсіндіргенін ұқпайсың                                             0 1 2 3 4

 

21.      Сенімен келіспейді, қарсы шығады                                           0 1 2 3 4

 

22.       Өзіңді басқалармен  теңестіресің                                              0 1 2 3 4

 

23.      Сенің мүмкіншіліктерің  тексерілуде                                           0 1 2 3 4

 

24.       Саған кішкентайға  қарағандай қарайды                                    0 1 2 3 4

 

25.      Сабақта кенеттен  мұғалім саған сұрақ қояды                          0 1 2 3 4

 

26.      Сен жақындағанда, үндемей қалады                                        0 1 2 3 4

 

27.       Сеніњ жђмысыњ баѓалануда                                                       0 1 2 3 4

 

28.       Өз шаруаңды  ойлап отырсың                                                    0 1 2 3 4

 

29.       Саған өзіңе  шешім қабылдау керек                                           0 1 2 3 4

 

30.      Үй жұмысын орындай  алмайсың                                               0 1 2 3 4

 

Әдістеме өзіне жағдайдың үш типін қосады:

 

1.    Мектеппен, мұғалімдермен  қарым-қатынастарға байланысты жағдайы

 

2.    Өзің туралы бейнені  актуализациялайтын жағдайы

 

3.    Қарым-қатынас жағдайы

 

Осыған сәйкес шкала көмегімен  берілген мазасыздық түрлері бұлай  белгіленеді: мектептік, өзін бағалау, тұлғааралық. Берілген шкала пунктері кестеде көрсетілген.

Мазасыздық түрлері 

                                                Шкала пунктісінің реті

 

Мектептік

 

Өзін бағалау

 

Тұлғааралық 

1         4          6          9           10         13         16          20         25         30

 

3         5         12        14          19         22        23          27         28         29

 

2         7           8        11          15         17         18          21         24         26

 

 

          Әр шкаланың  және толық шкаланың жалпы  балдарының сомасы бөлек-бөлек  саналады. Алынған нәтежелері мазасыздық түрлеріне сәйкесетін дәреже көрсеткіштері, барлық шкала көрсеткіштері – жалпы мазасыздық дәрежесі ретінде интерпретацияланады.

 

          Кестеде  әртүрлі жасөкілдік топтарда  мазасыздық дәрежесін теңестіруге  болатын стандартты анықтамалар  берілген. Стандартизациялау қала мектептерінде жүргізілген, сол үшін берілген мінездемелер ауыл оқушыларына ғана қолданылмайды.

Мазасыздық дәрежесі 

Қатысушы топ 

        Әр түрдегі  мазасыздық түрі (балдағы)

 

Сынып 

Жыныстық

 

өкіл 

Жалпы 

Мектептік 

Өзін бағалау 

Тұлға аралық

 

1.Қалыпты 

8

 

 

 

9

 

 

 

10

 

  

ә

 

е

 

ә

 

е

 

ә

 

е 

30-62

 

17-54

 

17-54

 

10-48

 

35-62

 

23-47 

7-19

 

4-17

 

2-14

 

1-13

 

5-17

 

5-14 

11-21

 

4-18

 

6-19

 

1-17

 

12-23

 

8-17 

7-20

 

5-17

 

4-19

 

3-17

 

5-20

 

5-14

 

2.Біршама жоғары 

8

 

 

 

9

 

 

 

10

 

  

ә

 

е

 

ә

 

е

 

ә

 

е 

63-78

 

55-73

 

55-72

 

49-67

 

63-76

 

48-60 

20-25

 

18-23

 

15-20

 

14-19

 

18-23

 

15-19 

22-26

 

19-25

 

20-26

 

18-26

 

24-29

 

18-22 

21-27

 

18-24

 

20-26

 

18-25

 

21-28

 

15-19

 

3.Жоғары 

8

 

 

 

9

 

 

 

10

 

  

ә

 

е

 

ә

 

е

 

ә

 

е 

79-94

 

74-91

 

73-90

 

68-86

 

77-90

 

61-72 

26-31

 

24-30

 

21-26

 

20-25

 

24-30

 

20-24 

27-31

 

26-32

 

27-32

 

27-34

 

30-34

 

23-27 

28-33

 

25-30

 

27-33

 

26-32

 

29-36

 

20-23

 

4.Өте жоғары 

8

 

 

 

9

 

 

 

10

 

  

ә

 

е

 

ә

 

е

 

ә

 

е 

94 көб.

 

91 көб.

 

90 көб.

 

86 көб.

 

90 көб.

 

72 көб. 

31 көб.

 

30 көб.

 

26 көб.

 

25 көб.

 

30 көб.

 

24 көб. 

31 көб.

 

32 көб.

 

32 көб.

 

34 көб.

 

34 көб.

 

27 көб. 

33 көб.

 

30 көб.

 

33 көб.

 

32 көб.

 

36 көб.

 

23 көб.

 

5.Қалыпсыз тыныштық 

8

 

 

 

9

 

 

 

10

 

  

ә

 

е

 

ә

 

е

 

ә

 

е 

30 аз.

 

17 аз.

 

17 аз.

 

10 аз.

 

39 аз.

 

23 аз. 

7 аз.

 

4 аз.

 

2 аз.

 

-

 

5 аз.

 

5 аз. 

11 аз.

 

4 аз.

 

6 аз.

 

-

 

12 аз.

 

8 аз. 

7 аз.

 

5 аз.

 

4 аз.

 

3 аз.

 

5 аз.

 

5 аз.

 

 

 

 

Әр жасөкіл  топтардың мазасыздық дәрежесі, әр топтан шыққан орташа арифметикалық  көрсеткіш арқылы,  мазасыздық дәрежесі анықталған: топтың нәтижесі интервал көрсеткіші,  орташа квадратталған ауытқушылық ретінде алынған. Соңғы жағдайлар көбінесе шындық болады, өйткені мұғалімдер мен ата-аналар оны елмейді.