Жеткіншектердің тұлғалық қалыптасуындағы психологиялық ерекшеліктерді анықтау жолдары

  Көптеген өмірде  болып жатқан жағдайлар құқық  бұзушы балалар мен ата-анасынан  бақылағанда, отбасы жағдайының жалпы келеңсіз жақтары, отбасы тәрбиесінің бұзылуы, баланың жанына қатты әсер ететінін, оның тәртіп жағынан құлдырап, мінезінде ауытқулар туғызып, құқық бұзуға дейін әкелетінін дәлелдеп берді.

А.М  Решетина «Баланы адам етіп қалыптастыру бастамасы ең кішкентай әлеуметтік орта- отбасында жүзеге асады» деген болатын. Дәл осындай пікірді С.Х. Жадыбаев та қолдаған.

Отбасы дегеніміз-туысқандық байланыста болатын, бірлесіп әлеуметтік тұрмыста өмір сүретін адамдар.

Жапонияда өткізілген жеткішектер  арасындағы қылмыстық зертеулердің бірінің нәтижесі бойынша: ата-анасының бірі үйде отырған отбасына қарағанда  ата-анасының екеуі де жұмыс істейтін отбасында жеткіншекті тәрбиелеу  қиындау. Бұл мәселе біздің елде де өзекті мәселелердің бірі. Қазіргі ата-ананың көбі тек күн көріс үшін жұмыс істеулеріне тура келуде. Ата-ананың көпшілігі өз балаларына өте ыңғайлы жақсы тұрмыстық жағдай жасағылары келеді. Әке-шешесі жұмыс істейтін балалар, көбінесе өздерімен өздері жеке қалады. Сұрақ қойылған мектеп оқушыларының 60% «Біз ешқашан бірге болып көрген емеспіз»-деп жауап берген. Ал, бұл екіұшты таяқ десек те болады. Миллиондаған бала мектептен кейін бос пәтерге қайтып оралады. Ал, жұмыстан өте шаршап келген әке-шешенің ойы баласында емес әлі де жұмыста болады. Көптеген жеткіншектер әке-шеше көңілінің жылулығын толығымен сезінбей өседі. Медицина ғылымының докторы  М. Андреевнаның  пікірі бойынша,бұл оқиға балаларға еш жақсылық алып келмейді. Ол:  “ата-ана тәрбиесінің кейінгі он жылдықта байқалған тенденциясының нәтижесі балалардың ата-анасынан алыстауына, араласуға жоқ, оқуға зауықсыз, тәрбиеге көнгісіздіке алып келуінде. Ал ата-ананың көбісі қоғамның оларға байлаған материалдық және карьера қуу кұлдығының тұзағына түскен. Нәтижесінде олардың көп уақыты ақша табуға, одан қалса оны жұмсауға кетеді. Яғни олардың өз балаларын қарауға уақыттары да қалмайды”-дейді. Әке-шешенің балаға көңіл бөлмеуі - жеткіншектерді проблемаға апаратын тура жолға айналады. Ата-анасының ықпалы жоғала жеткіншек балалар тығыз байланыстан айырылып, оның отбасыдан бөлінуі басталады. Осындай жайттарға байланысты А.С. Макаренко «Қараусыз балалардың жағдайы жетім балаларға қарағанда, көп жағдайда күрделі де қауіпті» деген болатын.

Жеткіншекке отбасында  қандай өзгеріс әсер етуі мүмкін? Зерттеулерге көз жіберетін болсақ, әрбір 18-ге толмаған баланың 3-сі өз отбасындағы ата-анасының ажырасу процесінің куәгері болған. Отбасының бұзылуы әр баланы ауыр жан күйзелісіне түсіреді. Психологтардың айтуынша, қарым қатынасы бұзылмаған отбасы баласына қарағанда әке-шешесі жақында ғана ажырасқан отбасы балаларының мінез құлқы өзгеріп, сабаққа үлгеру төмендеп кетеді екен.

Ажырасу процесі баланың  өзін-өзі құрметтеп - сыйлау эмоциясына да кері әсерін тигізеді. Балада өзіне, бар әлемге деген жек көрініс сезімі пайда болады, жеткіншектерді қатты күйзелтеді, мінезіне әсер етеді және құқық бұзуға итермелейді. Ата- анасының некесінің дұрыс болмауы, олардың бір-біріне реніші, күнделікті ұрыс, төбелес- баланың дамуына өз әсерін тигізбей қоймайды. Мұндай жағдайда бала ата-ананың қайсысы дұрыс айтып тұрғанын, қайсысын қолдау керектігін білмей дағдарады. Бұндайды көрген бала ата-анаға деген махаббатын жоғалтып, немқұрайлы қарауды дағдыға айналдырады. Осыдан барып, олардың бойында өзін қорғау ретінде, сөз айтқан адамға тіке жауап беру, өшпенділік, мінез көрсету секілді әдеттер пайда болады. Көптеген жеткіншектер үйде аз болуға, ата-анасы, туыстарымен кездесуден қашуға бейімделіп, жалғыз күй кешеді. Бұндай балалар елдің ықпалына тез көніп, құқық бұзу жолына тез түсетені сондықтан.

Ажырасу кезінде ата-ана  баланы бөлуге дейін барады. Екеуінде қимаған бала дәл сал күйге  түсері сөзсіз. Ата-анасы айырылысып кеткеннен кейін отбасында жаңа отбасы мүшелері пайда болады. Жеткіншек  жаңа отбасы құқықтарын бірден түсіне алмай, өзін сол ортаға бейімдей алмай күйзеледі, оған себеп, оның санасынан туған анасының немесе әкесінің оған деген мейірімі кетпей, ұмыта алмауы. Сондықтан да, ол жаңа отбасы мүшелеріне сенімсіз көзқараспен қарап, олардың өтінішін, талап-тілектерін тыңдамайды.

Жеткіншектердің көбі жаңа ата-анасының тәрбиесіне үзілді- кесілді  қарсы шығады. Қалай болса да өзінің дұрыс істегендігін дәлелдеуге тырысады, сөйтіп, бірбеткейлігімен, мінез көрсетіп, жаңа ата-анасымен ұрысуға дейін  барады. Отбасында орнаған жайсыз жағдай баланың үйден кетіп, кезбелікке түсуіне жол ашады. Кезбелікке түсіп, ұзақ жол жүрген, тамақ ішкісі келген баланың неге болса да ілесіп кетуі ықтимал.

В.К. Андриенко құқық бұзушы жеткіншектердің неліктен құқық тәртібін бұзатындықтарының себебін ашуға ниеттенген еңбегінде, оған бірден бір себеп болатын отбасы атмосферасы екенін атап көрсеткен. Оның пікірінше, құқық бұзушы балалар мен педагогикалық тәрбиеге көнбейтін жеткіншектердің 68% отбасында жағдайы келмегендіктен үйінен қашуға мәжбүр болған. Ал, 56% жеткіншек отбасы тәрбиесінің жеткіліксіздігі мен отбасындағы қалыптасқан ауыр жағдайға байланысты құқық  бұзып, қоғамға жат әрекет істеген.

Н.И. Озерский «ата- ана айырылысуының кәмілетке жасы толмағандар құқық бұзушылығына әсері» деген кітабында айырылысудың көбеюі балалар құқық бұзушылығының өсуіне тікелей қатысы бар деп атап көрсетті.

В.К  Андриенко өз зерттеулерінде баласының тағдырына жауапсыздықпен қараған 70% ата- ананың үнемі ішкенін,20% қалай болса солай тәртіпсіз өмір сүргенін дәлелдеп, 65% отбасының ата- анасы үнемі өзара төбелескен, ұрысқан, жанжалдасқанын ашқан. Бұндай отбасында балағаттау, қорқыту, төмендету орын алып, баланы қатты жазалау қоса жүрген. 82% бала ата-анасының бақылауынсыз, мейірімін көрмей өзімен- өзі күн оздырған.

Ұзақ уақыт баланың небір жат қылықтарымен көрінуімен қоса, аяусыз жазалануы оны мейірімділіктен гөрі өшпенділікке әуестендіретіні сөзсіз. Осыдан барып, өзін ренжіткен баланы үнемі ұрып-соғуы, бұзақылық көрсетуі орын алып, ол оп- оңай құқық бұзушы бала болып шыға келмесіне кім кепіл?

Кейбір ата-ана кері әрекеттерімен баласы көзге түсіп  қалса, оны жазалауға, күш көрсетіп, басып тастауға ұмтылады. Бұндай балалар  ата- анасына дәл солай жауап  беруге тырысады да, соңынан үйінен қашып кетеді. А.С. Макаренконың ата-аналарға «өздеріңнің балаларыңды тәрбиелемес бұрын, өздеріңнің тәртіптеріңді тексеріңдер»,- деген аса ойлы пікірін айтпасқа болмайды.

Жоғарыда айтып кеткендей, отбасының толық болмауы бала өміріне өз ізін салмай кетпейді.

К.Е. Игошевтің зерттеулері туған ата- анасының біреуі жоқ балалардың 91,2%- ұрлық, 76,2%- бұзақылық әрекет, 74,5%- тонау, 69,7%- денсаулыққа қасақана зиян келтіру сияқты қоғамға қауіпті әреке жасағандары үшін жауапкершілікке тартылған.

Толық отбасының болуы  үшін ата-ана бір-бірімен айырылысып кеткеннен кейін де, бала тәрбиелеуді екеуі де өз міндеті ретінде қарағаны абзал. Қазақстан Республикасы Отбасы және неке туралы кодексінің 67-бабы баласынан бөлек тұратын ата-ананың онымен араласуына, тәрбиелегуе қатысуына құқық берген.

Сонымен, жеткіншектің тұлға ретінде дамуына, қоғамда жүруіне – жанұядағы психологиялық жағдай және атмосфераның әсері үлкен. Ажырасқан отбасылардағы жанұя мүшелерінің бір-бірімен аддекватты емес қарым-қатынаста болуы жеткіншектерді қылмыс жолына итермелейді.  Ата-ананың балаға қалай болса солай қарауы, оларға деген әке-шешелік жауапкершілігін сезінбеуі, ішімдікке салынуы, өзін қалай болса олай ұстауы - бәрі-бәрі жеткіншектердің құқық бұзуына, қиын балалар қатарына қосылуына жол ашады.

 

 

 

 

ІІ-тарау. Жеткіншектердің тұлғалық қалыптасуындағы психологиялық ерекшеліктерді анықтау жолдары

1. Жеткіншек шақтағы мінез-құлықтың ауытқушылық өзгерістердің себептерін белгілеу

Жеткіншек шақтағы мінез-құлықтың ауытқушылық өзгерістердің себептерін анықтау және алдын-алу үшін балалармен тест, сауалнама, тренингтер мен сынып сағатын өткізуге болады.

Бақылау – зерттеудің ғылыми әдісі – объектіні суреттеп баяндаудан оның ішкі мәнін түсіндіруге  өту үшін қажет. Сырттай бақылау  дегеніміз – әлеуметтік-психологиялық  құбылыстарды шеттен, зерттелуші топпен қарым-қатынасқа түспей зерттеп, мәліметтер жинақтау.

Тест әдісі-адамның  психикалық сапаларын сынақтан өткізіп, анықтау.

Сауалнама әдісі-объектив не субъектив деректер жөнінде сауалға  тартылған адам ауызынан ақпарат  топтау.

Тренинг дегеніміз – айқын психологиялық әсер, оның негізі топталған жұмыстың белсенді әдістеріне салынған. Бұл арнайы ұйымдастырылған қатынас түрі, оның жүру барысында адамның дамуы туралы сұрақтар, қатынас жасау дағдыларының құрылулары, психологиялық көмек көрсету, стереотиптерді шешуге мүмкіндік беретін және қатысушылардың жеке проблемаларын шешу айқындалады. Тренинг–бұл, ең алдымен , әсерленушілік арқылы тану, яғни тренингіде адам күшті жағымды сезімдерді басынан кешіре отырып, нәтижелі қатынас тәсілдерін өзі табады. Тренингтік сабақ әдісі ашық қарым-қатынас түрінде; әрқайсысы өз ой  пікірін айту, көзқарасын білдіру, бір-бірінің сөзін бөлмеу, пікірталасқа айналдырмау.

Жеткіншектер арасындағы мінез-құлық ауытқушылығын Филлипстің «мектептегі мазасыздықты анықтауға арналған» тесті арқылы  белгілеуге болады, себебі оқушы өзін мектепте қалай сезінуіне байланысты, оның үрейлерін анықтау  арқылы біз оның не себепті сабақ босататынын білуімізге болады, ал сабақ босатқан балалардың басым көпшілігі жаман жолға түседі.

Бұл тестің мақсаты: жеткіншек жастағы балаларда болатын мазасыздықтың түрін және деңгейін зерттеу.

Тесттің мәтіні:

1. Саған барлық сыныптағылармен  бір деңгейде болу қиын ба?

2. Мұғалім тапсырманы  қаншалықты деңгейде  білетініңді  тексеруге  

   дайындалса сен  қобалжисың ба?

3. Мұғалімнің қалауымен саған сыныпта жұмыс жасау ұнайды ма?

4. Сенің сабақты білмегендігіңнен  мұғалімнің қатты ашуланғаны 

  түсіңе кірді ме?

5. Сені сыныптан біреу  ұрып жіберген кез болды ма?

6. Мұғалімнің не айтып  тұрғанын түсінбейінше сен оның  жаңа материалды түсіндіруіне асықпағанын жиі қалайсың ба?

7. Жауап бергенде немесе  тапсырманы орындағанда  қобалжисың  ба?

8. Қателік жасап қоюдан  қорқып сабақта өз ойыңды айтпай  қалған 

  кездерің  болды  ма?

9. Сені тақтаға жауап  беруге шақырғанда тізең дірілдемейді  ме?

10. Әртүрлі ойындар ойнағанда сыныптастарың саған жиі күле ме?

11. Өзің күткендегіден  төмен  баға қойған кез болды  ма?

12. Сені екінші жылға  қалып қою сұрағы ойландармай  ма?

13.Таңдау жасауды қажет  ететін ойындардан қашқақтайсың, өйткені сені ешкім таңдамай қояды?

14. Сені жауап беруге  шақырғанда дірілдеп кететін  кез бола ма?

15. Сенің қалағаныңды  сыныптастарыңның ешқайсысы жасағысы  келмейтін сезім сенде жиі  туындай ма?

16. Тапсырманы орындамас  алдында қатты қобалжисың ба?

17. Саған ата-анаң күткен  бағаны алу саған қиын ба?

18. Сен кейде сыныптың  ішінде  нашар болып қаламын  деп қорқасың ба?

19. Сен қателік жасап  қойғанда сыныптастарың саған  күлеме?

20. Сен сыныптастарыңа  ұқсайсың ба?

21. Тапсырманы орындағаннан  кейін дұрыс орындағаның туралы  мазасызданасың ба?

22. Сыныпта жұмыс жасағанша  бәрін есте сақтап қалғаныңа  сенімдісің бе?

23. Кейде саған мектепте  мұғалімнің сұрағына жауап бере  алмай қалған түстер ене ме?

24. Көптеген балалар  саған достық қарым-қатынаста  ма?

25. Сенің жұмысыңның  нәтижесі  сыныптастарыңның жұмысымен салыстыратынын білсең тапсырманы аса ынталылықпен орындайсың ба?

26. Сенен сұрағанда  қобалжымауды жиі армандайсың  ба?

27. Кейде таласқа түсемін  деп қорқасың ба?

28. Мұғалім сенің сабаққа  дайындығыңды тексеремін деп  айтса, жүрегіңнің қатты соғып кететінін сезесің бе?

29. Сен жақсы баға  алғанда сыныптастарыңның бірі  жарамсақтанып жатыр деп ойлай  ма?

30. Балалар ерекше көңіл  аударатын  сыныптастарыңмен  бірге өзіңді жақсы сезінесің  бе?

31. Сыныптастарыңның  саған өкпелететін сөздер айтқан  кездері болды ма? 

32. Қалай ойлайсың, оқуды  үлгермей жатқан балалар өзінің  орнын жоғалтып алады деп ойлайсың  ба?

33. Сенің сыныптастарыңның  көпшілігі саған назар аудармайтынға  ұқсай ма?

34. Күлкілі болып көрінуден  жиі қөрқасың ба?

35. Мұғалімдердің сенімен  қатынас жасауына көңілің тола ма?

36. Өзге сыныптастарыңның  анасы секілді сенің анаң да  кештер 

     ұйымдастыруға  көмектеседі ме?

37. Айналадағылар сен  туралы не ойлайтыны сені қобалжытқан  кез  

    болды ма?

38. Қазіргіден гөрі  болашақта жақсы оқуға үміттенесің бе?

39. Мектепте сыныптастарың  сияқты сен де жақсы киінемін  деп ойлайсың ба?

40. Сен жауап беріп  тұрғанда сырттан қалай көрінетінің  туралы жиі  

  ойланасың ба?

41. Қабілетті балалар  сыныптағы өзге балаларда жоқ  ерекше 

    құқықтары  бар ма?

42. Сенің сыныптастарыңның ішінде кейбіреуі егер сен олардан

       жақсы  көрінсең ызаланады ма?

43. Сенің сыныптастарыңның  саған деген қатынасына көңілің  тола   

     ма?

44. Мұғаліммен жалғыздан-жалғыз  қалғанда өзіңді жақсы сезінесің  бе?

45. Сыныптастарың кейде сенің сырт келбетіңмен мінез-құлқыңа

     күледі  ме?

46. Өзіңнің мектептегі  жұмысың туралы  басқа балаларға  қарағанда    

     мазасызданамын  деп ойлайсың ба?

47. Егер сен мұғалімнің  сұрағына жауап бере алмағанда  көңіліңнің босайтынын сезінесің  бе?

48. Ертең мектепте не болады деп көп уақытқа дейін ұйқтай

     алмайтын  кездерің болды ма?