Жеткіншектердің тұлғалық қалыптасуындағы психологиялық ерекшеліктерді анықтау жолдары

49. Қиын тапсырманы  орындап жатқанда  бұрын білетініңді  ұмытып 

     қалғандай   сезінесің бе?

50. Өзіндік жұмыс жазып  отырғанда қолың аздап діріл  қақпайды ма?

51. Мұғалім сыныпқа тапсырма беремін деп айтса ашулана

    бастайтыныңды  сезесің ба?

52. Мектепте сенің біліміңді  тексеру сені қорқытады ма?

53. Мұғалім өзіндік  жұмыс беріп жатқанда  орындай  алмай қаламын 

    деген қорқынышты  сезесің бе?

54. Сенің сыныптастарыңның қолынан келетін,  бірақ, сен орындай

    алмайтын тапсырма  туралы түстер саған енеді  ме?  

55. Мұғалім тапсырманы  түсіндіріп жатқанда сенің сыныптастарың 

     саған қарағанда  жақсы түсінеді деп ойлайсың  ба?

56. Мектепке бара жатқанда  мұғалім сенен сабақ сұрап немесе

    тексеру жұмысын  береді деп мазасызданасың ба?

57.Тапсырманы орындап  жатқанда  ол үшін  “2” аламын  деп  

     сезінесің  бе?

58. Барлық сыныптың  алдында тақтада тапсырма орындап  тұрғанда 

    аздап қолың  діріл қақпайда ма?

Нәтижені өңдеу. Сұрақнаманы толтыруды аяқтағаннан кейін сұрақнамадағы әрбір шкала бойынша және бүтін сұрақнамадағы сәйкес келмеушілік есептеледі. Кілт: “ия” – жауаптары 11,20,22,24,25,30,35,36,38,39,41,43,44;

“жоқ” жауаптары –1-10,12-19,21,23, 26-29,31-34,37,40,42,45-58.

1. Жалпы мектептік  қобалжу: 2,4,7,12,16,21,23,26,28,,46-58 (n=22)

2. Әлеуметтік стресті  уайым: 5,10,15,20,24,30,33,36,39,42,44 (n=11)

3. Табысқа жету қажеттілігіндегі

4. Өзін көрсетуге қорқыныш

5. Білімді тексеру  жағдайындағы қорқыныш

6. Айналадағылардың күткеніне сәйкес келмеуден қорқу;

Кілтпен сәйкессіздік –қобалжудың  белгісі.

Жеткіншектердің мінезінде  ауытқулардың пайда болуына әсер ететін, менің ойымша, негізгі фактор, ол отбасындағы жағдайлар. Оқушылардың  жанұясындағы психологиялық жағдайларды  анықтау үшін «Отбасындағы психологиялық ахуалды анықтау» тестін қолданылады.  Отбасындағы ахуалға  қатысты 35 сұрақ қойылады, егер ата-аналар, оқушылар олармен келіссе «иә» деп жауап береді, егер келіспесе «жоқ» деп жауап береді.

Мақсаты: баланың ата- аналармен өзара қарым- қатынасын зерттеу, ата-аналардың жеткіншектерді тәрбиелеудегі кемшіліктерін диагностикалау.

Тесттің мәтіні:

1. Біздің  отбасы өте  тату-тәтті өмір сүреді.

2. Сенбі және жексенбі  күндері біз бәріміз таңғы,  түскі және кешкі асты бірге  ішеміз.

3. Отбасының кейбір мүшелері мені ызаға келтіреді.

4. Өз үйімде мен  өзімді өте жайлы сезінемін.

5. Отбасымыздың кейбір  жағдайлары, біздің қарым-қатынасымызды  нашарлатады.

6. Менің ең жақсы  демалатын жерім – бұл отбасы.

7. Егер отбасымызда  ұрыс-керіс болса, оны тез арада ұмытамыз.

8. Отбасы мүшелеріміздің  кейбір қылықтары менің жынымды  келтіреді.

9.  «Өз үйім-өлең  төсегім» деген  оймен толықтай  келісемін.

10. Үйге келген қонақтар  отбасымызға жақсы әсер қалдырады.

11. Отбасымызда өзін-өзі  ұстай алмайтын  адам бар.

12. Отбасымызда мені  жұбататын, жақсы көретін және  әрқашан қолдайтын адам бар.

13. Біздің отбасымызда  мінезі ауыр адамдар бар. 

14. Біздің отбасымызда  барлығы  бір-бірін жақсы түсінеді.

15. Үйге келген қонақтардан  кейін отбасымызда ұрыс-керіс  басталады.

16. Үйден көп уақытқа  кеткен кезде, үйді қатты сағынамын.

17. Бізге келген таныстарымыз, біздің отбасы - өте тату, әрі тыныш  екенін байқайды.

18. Кейде  біздің  үйде қатты жанжал пайда болады.

19. Отбасымыздың ахуалы  маған нашар әсер етеді.

20. Отбасымда мен өзімді жалғыз, әрі ешкімге керексіз сезінемін.

21. Жазда барлық отбасы  мүшелерімен бірге демаламыз.

22. Үйдегі қиын жұмыстарды  біз бәріміз бірігіп істейміз. Мысалы, генералды үй жұмысы, мерекеге  дайындық.

23. Отбасы мүшелерімізбен  бірге ылғи ән саламыз, түрлі аспаптарда ойнаймыз, түрлі ойын ойнаймыз.

24. Біздің отбасымыздың  ахуалы өте жағымды, көңілді.

25. Үйдегі  ахуал жағымсыз, көңілсіз, әрі қысым өте көп.

26. Отбасында бір жайт  мені өте ызаландырады, өйткені  отбасы мүшелері бір-бірімен қатты  дауыспен сөйлеседі.

27. Отбасымызда істеген  қателіктер үшін бір-бірімізден  кешірім сұрауға міндеттіміз.

28. Мереке сайын біз  көңілді дастархан басында жиналамыз.

29. Отбасы ахуалы өте  нашар болғандықтан, үйге барғым  да келмейтін кездерім болады.

30. Үйде мені көп ренжітеді.

31. Үйдегі жинақылық  мені қатты қуантады.

32. Кейде үйге келген  кезде мен ешкімді көргім келмейтін  әрі естігім келмейтін кездерім  болады.

33. Біздің отбасында  қарым-қатынас  бұзылған.

34. Отбасының бір мүшесі  үйде өзін өте нашар сезінетінін  білемін.

35. Біздің үйге қонақтар жиі келеді.

Мәліметтерді өндеу:

 «Иә»-1,2,4,6,7,9,10,12,14,16,17,21,23,24,27,28,31,35;

«Жоқ»-3,5,8,11,13,15,18,19,20,25,29,30,32,33,34;

Дәл келген жауапқа 1 балл беріледі.

0 - 8 балл - отбасында тұрақты  жағымсыз психологиялық ахуал;

9 – 15 балл - тұрақсыз, ауыспалы психологиялық ахуал;

16 – 22 балл - түсініксіз  психологиялық  ахуал, кейде  жағымды, кейде жағымсыз;

23 -35 балл - тұрақты жағымды  психологиялық ахуал.

Жеткіншектер арасындағы мінез-құлық ауытқушылығы агрессия күйінен көрінеді, сол себепті жеткіншектер мінез-құлқының агрессиялық ауытқушылығын анықтау мақсатында  А.Ассингер құрастырған тестті пайдалануға болады.

Нұсқауы: Тестте 20 сұрақ  берілген. Сіздің ойыңызға сәйкес келетін  жауапты таңдаңыз.

Тесттің мәтіні:

1. Сіз біреумен сөзге келісіп қалғаннан  кейін, өзіңіз достасуға  үлес қосасыз ба?

А) әрқашан;

б) кей кезде;

в) ешқашан.

2. Өзіңізді қиын жағдайда  қалай сезінесіз? 

А) ішім қозады;

Б) тыныш;

В)өзіңізді өзіңіз ұстай  алмайсыз.

3. Сізді достарыңыз  қандай дейді?

А) сенімді, әрі қызғаншақ;

Б) мейірімді;

В)  сабырлы.

4. Сізге жауапты іс  берсе, сіз?

А) қабыл аласыз, бірақ  күдіктенесіз;

Б) әрине келісесіз;

В) өзіңіздің тыныштығыңыз үшін бас тартасыз.

5. Сіздің үстеліңізден  әріптесіңіз сіздің рұқсатынсыз  қағаз алды, сіз?

А) ұрысасыз;

Б) қайтаруға мәжбүрлейсіз;

В) тағы еш нәрсе керек  емес пе? -  екенін сұрайсыз.

6. Досыңыз кездесуге  кешіксе, сіз:

А) сонша сені кім кешіктірді?

Б) кешке дейін қайда  жүрсің?

В) мен уайымдай бастадым.

7. Автомобиль рөлінде  сіз өзіңізді қалай ұстайсыз?

А) сізден ілгері кеткен көлікті қуып жетесіз;

Б) қанша көлік сізден ілгері кетсе де сіз оны аңғармайсыз;

В) көліктер сізден ілгері кетпеу үшін сіз барлық жылдамдықты  қосып, айдайсыз;

8. Өмірге деген көзқарасыңыз?

А) тепе-тең;

Б) жеңілтек;

В) рақымсыз.

9. Бір нәрсеге қолыңыздан  келмесе, сіз?

А) басқа біреуге жала жабасыз;

Б) көнесіз;

В) келесі рет байқап көресіз.

10. Жастардың тәртіпсіз,  нашар қылықтарына қалай қарайсыз?

А) «осындай әрекеттерге  қашан тыйым салынады екен?»;

Б) «оларға бос уақытын  жақсы өткізуге  жағдай жасау керек !»

11. Сіздің қалаған   орныңызды басқа біреу алып  қойса, сіз:

А) неге сонша жүйкемді жұқарттым екен?

Б) иә,оның келбеті бастыққа жағымдырақ;

В) мүмкін мен басқа  нәрсеге қол жеткіземін.

12. Сіз қорқынышты фильмдерді  қалай көресіз?

А) қорқасыз;

Б) жалығасыз;

В) қанағаттанасыз.

13. Егер сіз көлік  кептелісінен сабаққа кешқалып  жатсаңыз:

А) сабақ уақытында  мазасызданасыз;

Б) мұғалімнен кешірім  сұрайсыз;

В) ренжисіз.

14. Өзіңіздің спорттық  жетістіктеріңізге қалай қарайсыз?

А) әрине,  жеңуге тырысамын;

Б) өзіңіздің жас кезіңізді  есіңізге түсіресіз;

В) егер жеңілсеңіз ренжисіз.

15. Дәмханада сізге  нашар қызмет көрсетті, сіздің  реакцияңыз:

А) шыдайсыз;

Б) бастығын шақыртып алып, ескерту жасайсыз;

В) директорға наразылықпен білдіресіз.

16. Мектепте ініңізді  немесе қарындасыңызды ренжітсе, сіз?

А) мұғаліммен сөйлесесіз;

Б) кішкентай қылмыскердің ата-анасымен ұрысасыз;

В) баланы  жауап қайтаруға  үйретесіз.

17. Сіздің ойыңызша  сіз қандай адамсыз?

А) не жақсы, не жаман емес;

Б) өзіне-өзі сенімді

В) жолы болғыш

18. Есікте сізбен қақтығысып  қалған оқушы, сізден кешірім  сұраған кезде:

А) кешіріңіз, кінә менен;

Б) ештеңе етпес, кінә менен;

В) тиянақтырақ болмайсыз  ба?- деп жауап бересіз.

19. Сіз газеттегі жастардың  қылмысы туралы мақалаға қалай қарайсыз?

А) «нақты шаралар қашан  қолданылады екен?»

Б)  «дене соққысына  апарып, жазалау қажет!»

В) «Жастарға бәрін  арта беруге болмайды, тәрбиешілері де кінәлі!»

20. Жаңадан тудыңыз  деп елестетіңіз, бірақ жануар  кейіпінде, сіз қандай жануар  боласыз?

А) жолбарыс немесе қабылан

Б) үй мысығы

В) аю

Нәтижесі:

40 жоғары - агрессия күйінің  жоғарылығы;

20-40 - орташа агрессивті;

1-20 – агрессивт3 емеі.

Осы тесттердің нәтижесіне сүйене отырып, түзету-дамыту шаралары ұйымдастырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Жеткіншек шақтағы оқушылар бойындағы мінез-құлық ауытқушылығын  болдырмау жолдары

Мектеп жеткіншектерінің мінез-құлқындағы ауытқушылықты анықтауда жоғарыда айтылған тесттерді Көкшетау қаласының №18 орта мектебінде тәжірибе өту барасында қолдандым.

«Отбасындағы психологиялық ахуалды анықтау» тестінің нәтижесі:

Кесте – 1

Тест сипаттамасы	Пайыздық көрсеткіші
Отбасында тұрақты жағымсыз психологиялық ахуал	9%
тұрақсыз, ауыспалы психологиялық  ахуал	32%
түсініксіз психологиялық  ахуал, кейде жағымды, кейде жағымсыз	41%
тұрақты жағымды психологиялық ахуал	18%

 

Диаграмма – 1

 

 

Филлипстің «мектептегі мазасыздықты анықтауға арналған» тестінің нәтижесі:

Кесте – 2

Тест сипаттамасы	Пайыздық көрсеткіші
Жалпы мектептік қобалжу	16%
Табысқа жету қажеттілігіндегі	5%
Өзін көрсетуге қорқыныш	11%
Білімді тексеру жағдайындағы қорқыныш	36%
Айналадағылардың күткеніне  сәйкес келмеуден қорқу	23%
Әлеуметтік стресті  уайым	9%

Диаграмма - 2

 

А.Ассингердің «жеткіншектер мінез-құлқының агрессиялық ауытқушылығын анықтауға арналған» тестінің нәтижесі:

Кесте – 3

Тест сипаттамасы	Пайыздық көрсеткіші
агрессия күйінің жоғарылығы	17%
орташа агрессивті	20%
агрессивті емес	63%

Диаграмма - 3

 

Осы нәтижелерге сүйене отырып, мен балалардың арасындағы қарым-қатынасты жақсарту үшін  олармен «жемістер» тренинг-ойынын ойнадым. Бұл ойынның мақсаты балардың көңіл-күйін жақсарту. Ойын ойналған соң, балалар біраз сергіп қалды. Одан кейін «мақтаулы қошемет» тренинг-ойыны ойнатылды. Бұл ойындар  сыныптағы қарым-қатынасты жақсарту және оқушылардың бір-біріне деген  қарым-қатынасты анықтау  мақсатында ойнатылды. Ойнатылған тренинг-ойындардың нәтижесі балалардың бойында жағымды көңіл-күй қалыптастырды.

Көбіне, баланың бойындағы  мінез-құлық ауытқушылығы агрессия күйінде көрінетіндіктен, «төбелессіз қалай өмі сүруге болады?» атты тақырыпта сынып сағаты  өтті. Сынып сағатының мақсаты: агрессиялық күй-жағдай мен агрессиялық әрекет арасындағы айырманы анықтау, агрессиялық күй-жағдай рефлексиясы, әр түрлі дау-жанжалдардағы әрекет тәсілдерін іздеу. Сабақ барысында «төбелес дегеніміз не?», «оның пайда болу себептері», «бұл сынып ішінде өзекті мәселе ме, неге?, «төбелес неден пайда болады?» сияқты сұрақтар талқыланды. Агрессиялық күй-жағдай мен агрессиялық әрекет бір- бірінен  немен ерекшеленетіні түсіндірілді:

• Агрессиялық күй-жағдай ашу-қызу, дұшпандылықпен, жеккөрушілікпен және т.с.с. ерекшеленеді
• Агрессиялық әрекет – басқа адамға зиян келтіруі агрессиялық актісінде айтылады: қорлауларда, келемеждеушіліктерде, төбелестерде, ұрып-соғуларда.

Балалардың айтуы ойынша мектеп ішінде агрессия пайда болуына сер ететін:

• Таңертеңгі көңіл-күй ;
• Таңертең сені қалай қарсы алады;
• Сенің болмашы қателеріңе қалай қарайды;
• Сенің дамыған ашушағ жүйке-жүйеңі байланысты;

Кейін осындай агрессиялар  мен төбелестерді болдырмас үшін «Бір- бірімізбен сәлемдесейік» және «Аяқталмаған сөйлем» тренинг-ойындары өткізілді.