Жеткіншектердің тұлғалық қалыптасуындағы психологиялық ерекшеліктерді анықтау жолдары

«Бір- бірімізбен сәлемдесейік» ойыны

Нұсқауы: Қазір сіздерде бүгінгі таңға кері қайту мүмкіндігі бар. Елестетіңіздер, сіз мектепке кірдіңіз және бір партада отыратын аамды кездестірдіңіз. Бір-біріңізбен жылы шырай танытып, өзіңізбен қалай амандасқанды қаласаңыз, солай амандасыңыз.

Бұл ойынның мақсаты: сыныптастар арасындағы психологиялық ахуалды жақсарту.

« Аяқталмаған сөйлем»  ойыны

Қоңырау соғылып шет  тілі сабағы басталды делік. Бәріне бірдей басқа тілдің сөздерін дұрыс айту шықпайды. Біреу орнынан тұрып, қате және қызық айтады... Мұнда әркім өзінше көңіл аударады. Біреу сыныптасын ренжіте, күлер, біреу өзінің білетінін көрсетіп, түзер, біреу сабақтың соңында келіп, сол сөздерді айтып үйренуге ұсыныс жасайды.

Нұсқауы: берілген сөйлемдерді аяқтау.

• Біреу сабақта жаңылса, мен…
• мен  өзімнің сыныптастарымның қатесіне күлкім келгенде, мен…
• мен сынып алдында жаңылсам, онда мен ...сеземін.
• Менің ойымша,сабақта жаңылу...

Осы ойынның сыныптастар арасында көрінетін төбелестерге қатысы бар ма, әлде жоқ па екенін анықтауды балалардың өздері арасында талқылауға қалдырдық.

Сынып сағатында егер  сыныптастардың әрекеттері ашуландырса және оны соққың келсе, не істеуге болатыны жайында мынадай ұсыныстар жасадым:

• 10-ға дейін санап, ашуыңды басуға тырыс;
• Беті- қолыңды жу;
• Ашуыңды бір затқа жібер;
• Психологқа бар;
• Психикаңды және денеңді шынықтыр: бассейн, су құю арқылы;
• Зардаптарды ескеріп, оларды болдырмауға тырыс.

Егер біреу төбелеске  итермелесе, ондай жағдайда не істеу  керек жайлы келесіде ұсыныстар бердік:

• ол кісіден ары кетіп, сыныпқа кір.
• Оған сен не сезіп тұрғаныңды айт
• мен ызылымын, бірақ сенімен төбелеспеймін
• сенің ісіңмен ашынып тұрмын
• менен ары тұр, сенімен сөйлескім келмейді
• сен менімен төбелескің келіп тұрғанын көріп тұрмын
• Бірінші болып қол көтерме
• Ұрысты ойынға айналдыр.

Өткізілген тренинг-ойындар  мен сынып сағатының нәтижесінде  сыныптастар арасындағы психологиялық  ахуал жақсарып, агрессиялық күй  біршама төмендеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен қорыта айтқанда, жеткіншек шақ - тұлғалық қылыптасудың дағдарысты кезеңі болып табылады. Бұл кезең адамның тез өсуімен, жеткіншектің психофизиологиялық ерекшелігіне әсер ететін жыныстық жетілу процесіндегі ағзаның қалыптасуымен сипатталады. Бұл жаста ересектіліктің көріністері, өзіндік сананың дамуы және өзіндік бағалау, өзінің тұлғасына, өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттеріне деген қызығушылық қалыптасады. Сонымен қатар, жеткіншектік кезең мінез-құлық ауытқуларының пайда болып, қиын балалар қатарына қосылуға өте қолайлы кезең.

Қазіргі уақытта біздің ең негізгі абыржуымыз - ол жеткіншек тағдырының қиындығы, яғни қиын балалардың тәрбиесі, олардың проблемалары қарастырылып отырған өзекті проблемалардың бірі болып саналады. Жеткіншек арасындағы тәртіп бұзушылық көп белең алып келеді.

Адам жаны, соның ішінде жаңа қалыптасып келе жатқан бозбала мен бойжеткеннің ішкі жан-дүниелері өте күрделі. Жазатайым қателескен, байқаусыз теріс жолға түскен  жеткіншек пессимистік ойларға беріліп, өзі жайлы жаман қорытынды жасап, жас өміріне балта шауып жататын жайлар өмірімізде аз кездеспейді. Міне, осындай жеткіншектердің психологиясын жетік білетін психолог мамандардың көмегі ауадай қажет. Егер жақсы психолог маман болса, ол қандай қиын бала болмасын, жүрегіне жол таба біледі. Жүрекке жол табылса, үлкен жеңіс осы. Бала сенің айтқан кеңесіңді қабылдайды, айтқан ақылыңа тоқтайды, ең бастысы өзіне деген сенімі оянады, өзгелердей бақытты болуға өзінің де толық құқы бар екенін түсінеді. Жеткіншек көңілінде осындай сенім,  осындай түсінік қалыптасқаннан кейін қандай қиын жағдайдан да жол тауып шығады.

Станислав Ежи Лец демекші, «Тағдыр таразысының қайда қарап ауатыны бесіктің қалай тербелетіне байланысты», «қиын» деген оқушы бұзылған бала қатарына қосылмас үшін «қиын бала» тәрбиесінде ата-аналарға менің ұсынысым:

• Жеткіншек «қиындығына» өз жеке басыңыздың мәселесі ретінде қарастырмай, бұл мәселеге жеткіншек көзімен қараңыз, балаңыздың проблемасы деп қарастырыңыз;
• Егер балаңызбен араларыңызда сенімділік сақталған болатын болса, бала сенімімен қиянат етпеңіз, оны бағалаңыз;
• Жеткіншектің өз қолынан келетін іске толық ерік беріңіз. Басқаның күшіне, көмегіне сеніп кетпей, өз қолынан келетін істе өзіңіз ғана көмек көрсетіңіз;
• Балаңызды кешіре біліңіз, кей жағдайда кешірімді бірінші болып сұраңыз;
• Жеткіншектің көзінше өз араларыңызда жанжал шығармаңыз;
• Жеткіншек көзіне жиі қарап, оны жиі-жиі мақтауға тырысыңыз;
• Жеке тұлға ретінде қалытасуына ықпал етіңіз;
• Ең бастысы: Сіздердің мінез-құлқыңыз балаларыңызға әсер етеді-балаңыз үшін үлгі болыңыз!

Бұл ережелердің еліміздің  көк байрағын биікке көтеретін жеткіншектеріміздің тәрбиесіне көмегі тиетіне күмәнім жоқ!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

1. Жарықбаев Қ. Жалпы психология , Алматы, 2004
2. Сәбет Бап-Баба Психология негіздері, Алматы, 2007
3. Абрамова Г.С. Возрастная психология, Москва, 1999
4. Обухова Л.Ф Возрастная психология, Москва, 1999
5. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы //ред. проф. А.В. Петровский: ауд. Қ. Қойбағаров, Алматы,1987
6. Л.В. Турсунова. Жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері. // Психология Қазақстан мектебінде// 2010, №6(24)/3-5б.
7. Н. Тоқсанова, Қ. Мауленова. Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдердің қазіргі психологиялық әдебиеттерде зерттелуі. //Жантану мәселелері// 2010, №1(9)/41-44б.
8. Н. Құдышева. Мінез-құлық қиындығының кейбір себептері. // Психологияны мектепте және ЖОО-да оқыту// 2006, №6/2-3б.
9. А. Құлымбаева Жеткінщектердің өзін-өзі бағалауы. // Психологияны мектепте және ЖОО-да оқыту// 2006, №2/5-6б.
10. Э. Байшаханова. Жеткіншек жасындағылардың психологиялық ерекшеліктері. //Жантану мәселелері// 2010, №3/73-74б.
11. Қ. Серкебаев. Қиын балаларға көмек. //Ұлағат// 2005, №6/65б.
12. М. Әділбекова. Суицидке бейім адамдардың мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктер. //Жантану мәселелері// 2010, №1(9)/37-40б.
13. Ж. Әубакірқызы. Ересек пен жеткіншек. //Отбасы және денсаулық// 2004, №5/12б.
14. Е. Барковская. Современный подросток- кто он? //Школьный психолог// 2008, №10/ 18-20б.
15. А. Әлімұлы. «Қиын бала» мен «қиын ата-ана» қайдан шығады? //Ұлағат// 2010, 46б.
16. Ж. Төлеубай. Қиын бала қылығының қыры. //Сыныптан тыс жұмыстар// 2007, №11/58-60б.
17. Р. Орсаева. Кәмілетке жасы толмағандар қылмысындағы отбасының ықпалы. //Заң// 2010, №3/26-31б.
18. М. Китарова. Жасөспірімдердің жүрегіне жол тапсақ, қылмыс та азаяды. //Заң// 2010, №6/31-32б.
19. Г.К. Нигметжанова. Жасөспірімдердің әлеуметтік-психологиялық даму ерекшелігі. //Вестник// 2007, №1/