Ауыр металдармен улану кезіндегі лимфа жүйесінің өзгеруі

 

 Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

 

 

 

Сагиева Н.А.

 

Ауыр металдармен улану кезіндегі лимфа жүйесінің өзгеруі

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

мамандық: 5В060800 – «экология»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Астана 2014

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БIЛIМ ЖӘНЕ

ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI

 

Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI

 

Жаратылыстану ғылымдары факультетi

 

Қоршаған ортаны қорғауды басқару және халықаралық басқару кафедрасы

 

«Қорғауға жiберiлсiн»

Кафедра менгерушiсi

_________Р.Р. Бейсенова

«______»_______2014 ж

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

тақырыбы: «Ауыр металдармен улану кезіндегі лимфа жүйесінің өзгеруі»

 

 

 

 

 

 

 

Мамандық: 5В060800- экология

 

Орындаған: Эг-41 тоб. студенті                                                Сагиева Н.

Ғылыми жетекшi: б.ғ.к. доцент                                                 Бейсенова Р.Р.

Нормоконтролер:                                                                        Бектурова А.Ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Астана, 2014

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ....................................................................................................................3

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ...........................................................................................5

1.1 Ауыр металдарға жалпы сипаттама.................................................................5

1.2 Жекелеген ауыр металдар.................................................................................6

1.3 Ауыр металдардың таралуы...........................................................................12

1.4 Ауыр металдардың қолданылу аймағы.........................................................15

1.5 Металдардың организмге түсуі......................................................................17

1.6 Ауыр металлдардың ағзадағы айналымы мен жиналуы және бөлінуі.......21

1.7 Ауыр металдардың экологиялық сипаттамасы............................................22

1.8 Лимфа жүйесі...................................................................................................30

1.8.1 Лимфа жүйесінің анатомиясы мен дамуы..................................................30

1.8.2 Лимфаның физиологиясы............................................................................36

2 МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ  ТӘСІЛДЕРІ…………………………....43

2.1 Тамырлардың жиырылғыштық белсенділіктерін зерттеу тәсілдері……...43

3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН  ТАЛДАУ………………………………………..45

3.1 Ванадийдің әсер ету кезіндегі кеуде лимфа жолдарының жиырылғыштық белсенділігінің өзгеруін бақылау нәтижелерін талдау………………………..45

3.2 Адреналиннің әсер етуіне байланысты жануарлардың кеуде жолдарындағы кездейсоқ ырғақты жиырылулар……………………..…….…47

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………….......55

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………………...56

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

   Соңғы жылдары қоршаған ортаға түсетін антропогендік әсер жоғарылағаннан кейін, ауыр металдардың адам денсаулығына жағымсыз әсері мәселесі қауіпті деңгейге жетіп отыр.

  Ауыр металдармен ластанған жерлерде мекендейтін барлық ағзалар, олардың популяциялары мен бірлестіктері ауыр металдардың зиянды ықпалына душар болады. Бұл зиянды заттар көптеген стресті жағдайларды туындатады. Сонымен қатар молекулярлы деңгейден бастап экожүйе тарапына дейінгі биологиялық жүйелерге өз әсерін тигізе алады [1].

   Топырақтағы микроэлементтерді адам күделікті шаң-тозаң көтерілгенде тыныс алу жолдары, тері жамылғысы мен басқа да жолдар арқылы сырттан қабылдай алғандықтан, ауыр металдармен ластану аса қатерлі проблемаға айналып отыр. Сыртқы ортадан ластағыштар көліктердің токсикалық ластағыш көздері ретінде, химиялық өнеркәсіптің қалдықтары, көмірдің және қатты тұрмыстық қалдықтардың жануы кезінде, атмосферада шаңмен басқа да қосылыстардың жиналуы нәтижесінде пайда болады [2]. Cu, Pb және Zn концентрациялары негізінен автокөліктер нәтижесінде пайда болатын газдар деп есептелінеді [3-5]. Сонымен қатар Cd қоршаған ортаға өндірістік орындардан бөлінеді [6]. Осындай қалдықтар ауыр металдар есебінде топырақ жамылғысында жинақталып, ластаушы көз жойылған жағдайда да көп жылдар бойы зиянды әсерін жоймауы мүмкін [7,8].

   Адамдар және жануарлар үшін ауыр металдардың жоғары мөлшерінің жалпы уытты әсері ағзаның маңызды жүйелерінің орталық және перифериялык жүйке жүйесі, қан айналымы, ішкі секрецияның іс-әрекетінің өзгеруіне немесе бұзылуына әкеледі. Химиялық ластағыш заттар адам және жануарлардың әртүрлі мүшелеріне және ұлпаларында іріктеле жинақталады. Әдетте олар қарқынды биохимиялық үрдістер жүретін мүшелерде - бүйрек, бауыр, эндокринді безде шоғырланады.

   Өнеркәсіпті аудандарда атмосфералық ауаның ластануы нәтижесінде өлім-жітім және аурулардың артуы; орташа өмір сүру ұзақтығының төмендеуі; иммундық жүйенің, қанның морфологиялық құрамының, балалардың физикалық дамуының бұзылуы түрінде спецификалық емес биореакциялар байқалады. Мыс балқыту зауыттарының зонасында өмір сүретін адамдарда тыныс алу мүшесінің ісік ауыруынан өлім-жітімнің жоғарылауы, алюминий, болат құятын және суперфосфат өндірісінің маңында тері аурулары байқалған [9].

Мақсаты: Ванадий иондары әсер еткенде лимфа жүйесінің функционалдық ауытқуларын зерттеу.

Міндеттері:

1. Ванадий иондарының жедел дозасы әсер еткенде лимфа тамырының  өздігінен жиырылу белсенділігінің ауытқуларын зерттеу.
2. Ванадий иондарының созылмалы дозасы әсер еткенде лимфа тамырының өздігінен жиырылу белсенділігінің ауытқуларын зерттеу.
3. Ванадий иондарының жедел дозасы әсер еткенде лимфа тамырының  биологиялқ белсенді заттар беру фонында жиырылу белсенділігінің ауытқуларын зерттеу.
4. Ванадий иондарының созылмалы дозасы әсер еткенде лимфа тамырының  биологиялқ белсенді заттар беру фонында жиырылу белсенділігінің ауытқуларын зерттеу

 

 

 

 

 

 

 

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

 

1. Ауыр металдарға жалпы сипаттама

 

    Ауыр металдар  – бұл периодты жүйе элементтерінің салыстырмалы молекулалық массасы 40-тан асатын элементтер тобы болып табылады. Қазіргі таңда «ауыр металдар» мен «улы металдар» терминдері синонимдес мағына беретін болды [10].

    Бүгінгі күнде  улағыштық ауыр металдар қатарына  кадмий, сынап, қорғасын, сурьма сияқты  металдар жатады. Кейбір металл  иондары витамин, гормондар құрамына  кіреді, көп жағдайда ферменттердің белсенділіктерін реттейді [11].

     Ауыр металдар  қатарына (1977) А.Т.Пилипенко редакциясында  жарық көрген «Қарапайым химия  бойынша анықтама» деген еңбекте  көрсетілген мәліметтерге сүйенсек  тығыздығы 5 г/см кубтен астам  болатын элементтер жатады. Егер  олардың бұл көрсеткіштері дұрыс болып шықса, ауыр металдарға жататын элементтер периодты жүйенің 84 металдарының ішінен 43 сол қатарға жатқызуға болады. Бұл 43 металдың арасында 10 (Периодты жүйенің ҮІ, Ү, ІҮ, ІІІ топтарына жататын, топтың белгісі «Р» әрпімен белгіленетін өкілдері де бар) олар өз алдына металдар қатарына жатқанымен бейметалдық қасиет те таныта алатын элементтер. Оларды шартты түрде ауыр металдар қатарына жатқызып, келесі шолуларда аталмыш терминмен атайтын боламыз.

     Негізінен, ауыр  металдарға салыстырмалы атомдық массасы неғұрлым  үлкен тығыздықта танытатын 40 химиялық элементті жатқызуға болады. Егер улағыштық, табандылық және сыртқы ортада жинақталуға қабілеттілік есепке алынса, қауіпті ластағыштардың саны, соынмен бірге көрсетілген металдардың таралуының масштабтары едәуір аз болар еді.

Ең алдымен өте кең көлемдерде өндірістік орындарда қолданылатын және сыртқы орта жағдайларында жинақталу қасиеті жоғары болатын, оның үстіне олардың биологиялық белсенділігі мен улылық қасиеттері жоғары металдарды аса жоғары қауіп төндіруші металдар деп есептеуге болады.  Оларға қорғасын, сынап, кадмий, мырыш, висмут, кобальт, никель, мыс, қалайы, сурьма, ванадий, хром, молибден және мышьяк жатады.

     Ірі индустриялды  қалалардың өндіріс орындарының  өсу қарқынына байланысты ауыр металдардың концентрациясының ұдайы өсуіне әкеліп соғады [12].

    «Ауыр метал»  термині аталмыш металдардың  салыстырмалы атомдық массасының  жоғары болуынан пайда болған.

 

 

2. Жекелеген ауыр металдар

 

       Ауыр металдар ішінде біршама қауіпті болып табылатын бірнеше металдарға қысқаша тоқталып өтсем.

    Мырыш табиғатта  көптеген минералды қосылыстардың  құрамында (галмей, мырышты алдамшы  қосылыс және т.б.) кездеседі. Түсті  металдардың қоспаларын (латунь, томпак, нейзильбер және т.б.)алу үшін және галванды элементтерді жасау өндірістерінде , аккумуляторлар мен болатты бұйымдарды тотығудан сақтайтын өнеркәсіп салаларында жиі қолданылады.

   Мырышты қосылыстың  ұсақ бөлшектерімен тыныс алған  жағдайда тез арада өтетін  тыныс жолдарының инфекциялары іспеттес «литейнді лихорадка» ауруы туындайды. Мырыш қосылысының түтіні тыныс жолдарында 41-ден 94 %-ға дейін бөгелуі байқалады. Лихорадканың дамуына байланысты қалқанша безінің қызметінің өзгеруі байқалады. Мырыштың токсикалық қасиетін оның каталитикалық қасиетімен де байланыстырады.

     Мырыштық улану  эритроцит мембраналарындағы қоректік  заттардың адсорбты – транспорттық  қасиетінің жоғарылауы арқылы  қышқылды – сілтілі баланстың  алкалозаға қарай ығысуын стресс  жағдайларындағы қорғаныс механизмі  ретінде қарастырылады [13].

     Мырыштық улану  кезінде сүйек кемігінің жасушаларының  зақымдалуы мен ядролық материалдардың  қалыпты болуы және ядрошықтық  аппараттың белсенділігінің арасында  тікелей байланыс бар екендігі  дәлелденген. Мырыш ацетатының әсерінен үдеулі күйде жүретін ядроның бүлінуі ядрошықтардың қалыптан тыс санының артуы түйіршікті және фибрилярлы компоненттерінің қатынасының өзгеруімен , транслокациялық белсенділігінің төмендеуімен сипатталады, яғни жасушаның ядролық аппараты істен шығады. Ксенобиотиктердің әсерін анықтаудағы ядролық заттың және ядрошықтың өзгерістерін тіркеу аса сезімтал сараптама болып табылады [14].

          Мыс – орны толтырылмайтын аса қажетті микроэлементке жатады. Темір элементімен бірге мыс ағзада қан жасау процестеріне жауап береді. Ол биологиялық тотығу және тотықсыздану процестеріне қатысып, ағзаны энергиямен қамтамасыз ете алады.  Сондай-ақ мыс ағзадағы металл айналымының қалыпты үрдісіне қатысады, әсіресе оның мүшелер мен ұлпалар арасындағы темір айналымына, бүйректің бойындағы темір қорының алмасуына қатысады. Жүйке жүйесі мен буындардың қалыпты жұмысы үшін де мыс иондарының аз мөлшердегі концентрациясы ағзаға өте қажетті болып табылады [15].

   Басқа да токсикалық  қасиет танытатын металдар мыс  клетка радикалдарымен, компоненттермен ақуыздармен, аминқышқылдарымен кешен түзу қасиетіне ие.

  Ол сульфигидрадтар  топтарымен берік байланыс құрып (сілтілі фосфотаза, сілекей амилазасы, липаза), ферменттерін белсендіреді (адреналин) гормонымен байланысқа  түседі, (А, Б, С) витаминдерінің ағзадағы концентрациясына жауап береді. Мыс қосылыстары ақуыздармен байланысқа түсіп, күйдіруші әрекетін байқатады [16].

   Медицинада мыс  сульфаттарын антисептик ретінде  конъюнктивит болса көзге тамызатын  тамшылар жасау үшін және трахоманы емдеу үшін көзге арналған қарындаш құрамына қосады. Мыс нитратынан жасалатын мазьдерді конъюнктивит пен көз трахомаларына қолданады [17].

   Допамингилроксилаза  ферментінің және урактоксидаза  мен дисмутаза қостотығының құрамына  мыс кіреді. Мыстың тәуліктік қажеттілігі 40 мкг/кг мөлшерінде болады. Мыс ағзада органикалық қосылыстар кешені ретінде кездеседі және ағзадағы қан жасалу үрдістеріне жауап береді.

     Мыспен және  оның тұздарымен ұзақ мерзімді  улану кезінде адам ағзасында  жүйке жүйесінің зақымдалуы , бауыр мен бүйректің функцияларының бұзылуы мен мұрын қуысының зақымдалуы және сиапатикалық жүйке жүйесіне әсері байқалған. Мыс өндірісінде жұмыс істейтін адамдарда церебральды ангионевроздар, лейкоциттердің фагоцитарлы активтілігінің, лизоцизм титратының, қан сарысуының бактериоцидті реакіиясының төмендеуі және шаш құрамында мыс концентрациясының жоғарылауы байқалған [18].

   Мыс өндірісінде  жұмыс істейтін жұмыскерлерде  иммунды жүйенің төмендеуі жиі  байқалатын құбылыс. Сондықтан уақыт  өте келе жұмыскерлерде қаттерлі ісіктен пайда болатын туындылар пайда болуы мүмкін. Витаминдерді кешенді қолдану жұмыскерлердің иммунды жүйесінің қалпына келуіне ықпал етеді. Яғни олардың денсаулығының нығаюына және соған байланысты ағзаның сыртқы орта факторларына жауабы ретінде сатылы қорғаныс әрекетіне ықпал ретінде жұмыскерлерге биологиялық белсенді қосылыстар ретінде қолдану пайдалы екендігі дәлелденген [12].

   Улы заттар адам  организміне біртіндеп жүйелі  түрде жинала берсе, онда созылмалы  улануға ұшырайды. Оның басты белгілері: адамның тез шаршағыштығы, ұйқы басуы немесе ұйқысының қашуы, бейжайлық, ұмытшақтық, көңіл-күйінің тез өзгеруі, зейінінің төмендеуі. Улы заттар адамдардың қан айналым жүйесіне, бауырына әр түрлі әсер етеді. Улы химиялық қосылыстар адамның әрбір мүшелерінің созылмалы қабынуына, жүйке-жүйесінің өзгеруіне, нәрестенің ауру болып тууына әсер етеді.