Қоршаған ортаны ластаушы заттар

                                Мазмұны

 

Кіріспе

1  Табиғи ортаның экологиялық жағдайын бағалау

1.1  Қоршаған ортаны ластаушы заттар

1.2 Қоршаған орта жай-күйі үшін бақылаулар

2 Қазақстан Республикасында қоршаған орта сапасын бақылау

түрлері мен тәсілдерін анықтау

2.1.   Қоршаған ортаға радиоактивті ластану көздерінің тигізерқауіпін 

         бақылау

2.2. Қоршаған ортаны қорғау саласын дамытудың негізгі

         параметрлері

2.3.  Қоршаған ортадағы негізгі проблемаларды талдау

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

                         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

  

 

Қоршаған ортаға экологиялық бақылау жүргізу – жүйелі түрде жүретін белгілі бағдарлама бағытында орындалатын қоршаған ортаның табиғи ресурстарының, өсіміктер және жануарлар әлемінің антропогенді іс-әрекет әсерінен өзгеру үрдістерін және мұның жағдайын бақылауды айтамыз. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға мемлекеттік басқаруды жүзеге асырудың қажетті элементі экологиялық бақылау жүргізу болып табылады. Басқарудың бұл қызметі бұдан көп жыл бұрын қалыптасқан болатын. Экологиялық бақылауды ұйымдастыру жүргізу шарттарымен тәртібі жеткілікті толық қамтылған, бірақ бұрын ол экономикалық жүйеге сәйкес келген еді.

    Қоршаған  ортаның сапасы мен негізгі  құндылықтарын, табиғаттың байлықтарын  сақтау үшін қоршаған ортаны  түрлендіру мен қорғауды жетілдірудің  шараларына зерттеу жасау керек. Бұл проблеманы шешу әр түрлі  іс-әрекеттердің кешенін құрайды, олардың арқасында қоғам қоршаған  ортаның сапасына саналы және  оң әсер етеді, ал бұл тек  қана ең кең аумақты мағынадағы  тиімді басқару кезінде мүмкін  болады. Ол үшін, алдымен басқару  объектісін зерттеуден бастау  керек, яғни «қоршаған ортаның  сапасы» деген не екендігін  анықтау керек.  Тарихи қалыптасу бойынша, «сапа» деген анықтама материалдық өндіріспен ғана байланысты, «сапа» деген ұғым тек өнімге ғана тиісті болды, басқа ештенеге байланыспады. Қазіргі уақытта қоршаған ортаның сапасымен байланысты зерттеулерде әртүрлі ұғымдарды пайдаланады, олардың көпшілігі қоршаған ортаның ластануы, қаупі мен дискомфорты, халықтың ауру-сырқауы және тағы басқа сезгіштік негізінде анықталады. Сонда да адамзаттың өмір сүруде жаңа проблемалары, алып әлеуметтік қозғалыстары пайдаланылатын ұғымдарының ешқайсысын көпке танымал деуге негіз бермейді. Бұның бәрі теориялық жанжалдарға әкеліп соғады, осы жанжалдардың ар жағы - әлеуметтік-экологиялық саясатының стратегиясы мен тактикасы дамуының үлкен шешілмеген проблемалары, қоғамның өмір сүруінің шарттарын қамтамасыз етуге қажетті көлемі бойынша үлкен инвестицияларды негіздеу болып табылады.

   «Қоршаған  ортаның сапасы» деген анықтаманы  баяндаудағы көз қарастарының  көптігі «қоршаған орта» анықтамасының  мағынасын баяндағанда тәсілдерінің  көптігімен түсіндіріледі, сондықтан  «қоршаған ортаның сапасы» дегенге  анықтама беру алдыңда «қоршаған  орта» деген анықтаманы дәлірек  баяндау керек.

    Қоршаған  орта – бұл қазіргі уақыттың  ғылымы мен тәжірибесінің негізгі  категориялардың бірі. Интеграцияланған  басқару мен бақылау объектісі  ретінде табиғат емес, нағыз қоршаған  орта болып табылады.

    Оқу мақсаттарына  байланысты әр түрлі зерттеушілерінде  өздерінің тәсілдері, ойлаудың әдеті  мен стилі қалыптасты, ал бұл  осы анықтаманың қазіргі ғылыми  әдебиетінде сан алуан трактовкаларды  анықтады.

 Сонымен бірге жаңа нарықтық қатынастары экологиялық бақылаудың мәні ұғымына елеулі өзгерістер еңгізді. Мысалы,В.В.Петровтың пікірі бойынша экологиялық бақылау дегеніміз тұтастай алғанда «кәсіпорындардың мекемелердің, ұйымдардың, яғни барлық шаруашылық жүргізуші субьектілер мен азаматтардың қоршаған ортаны қорғау және қоғамның да экологиялық қауіпсіздігін қамтамассыз ету жөніндегі экологиялық сақтауын тексеру».

Экологиялық бақылау жүргізу мынадай негізгі кезеңдерден тұрады:

1. Бақылау  нысаның анықтау.

2. Белгіленген  нысанды зерттеу.

3. Бақылау  нысанына ақпараттық модель құрастыру.

4. Зерттеу  жұмысын жоспарлау.

5. Бақылау  нысаның жағдайына баға беру  және оны ақпараттық модельмен  салыстыру.

6. Бақылау  нысаның жағдайының өзгеруін  болжау.

7. Қодануға  ыңғайлы дәрежеде ақпаратты тұтынушыға  жеткізу.

                                                 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Табиғи ортаның  экологиялық жағдайын бағалау

                  

          

1. Қоршаған ортаны ластаушы заттар

 

Экология – тірі  организмдердің тіршілік ортасымен арақатынасын зерттейтін биологиялық ғылым. Бұл ғылымға алғаш қызыға  қараған Аристотель болса, оның  оқушысы “ботаниканың әкесі” Геофаст еңбектерінде өсімдіктерге де типографиялық, географиялық жағдайдалардың ықпал ететін, климат пен ауа райының  өсімдіктердің  өсуіне, жемісінің пісуіне,  гүлі мен жемісінің  иісіне де әсер  ететін атап көрсеткен. Карл Линей өсімдіктер мен жануарлардың  қоршаған орта мен  байланысын зерттеген. Ал экология деген термінді. 1866 жылы  австралиялық ғалым – биолог Э. Геккель ұсынды. “Экология” деген гректің oikas – үй, мен және logos -  оқу деген  сөздерінен  құралған. Қарапайым тілмен  айтсақ, қоршаған орта мен тіршілік  арасындағы қатынасты, табиғаттағы  тепе – теңдікті  сақтау мәселелері  экология деп түсіну керек. Экология ғылымы қазіргі табиғи ортаның адам денсаулығына  жануарлар мен өсімдіктердің организміне  тигізетін әсерін және  тағы  басқа  өзгерістерді  зерттейді.[1.2.7]

БҰҰ – ның  шешімі  бойынша жыл сайын маусым айының 5- ші  жүлдызы қоршаған ортаны қорғаудың бүкіл дүниежүзілік күні деп аталып  өтілуде. [5].

Адам баласы  тіршілік ету  үшін өзіне керекті заттарды табиғаттан алады. Сондықтан табиғат байлығын аялап, қоршаған ортаны ластанудан, бүлінуден  қорғау  келешек ұрпаққа оларды табиғи  қалпынан бүзбай жеткізу үлкен мәселе. Адамдардың денсаулығына  әсерін тигізетін қоршаған ортаның ауа мен суы, топырағы мен өсімдіктері  таза болғаны жөн. Жер  тұрғындарының  шаруашылық қызметі қазіргі  кезде биосфераны  ластаушылардың басты себепкері болып табылады. Қазіргі өркениет  табиғаттағы тепе- тендікті бұзып, қоршаған ортаны залалын тигізіп отырғаны жасырын емес. Себебі  күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің газ  тәріздес, сұйық  және қатты  қалдықтары биосфераға  түсіп отырады. Ол  қалдықтардан ауаға, суға және топыраққа  санданған химиялық заттар  бөлініп, олар адам денсаулығына  залал  тигізеді. Экологиялық зардап бүгінде адам өлімінің  20 пайызына себеп, болып отыр. Ал  кейбір жерлерде  жағдай  мүнан да қиын. Қәзіргі кезде  бүкіл жер  шарында адамның  араласуынан  шет қалған, ластанушы заттардың түспеген  бірде- бір жер жоқ [8.9].

Қоршаған  ортаны ластайтын затардың  биологиялық  әсері олардың адамды уландыруы, нысандық сырқаттарға  ұрындыруы,  қатерлі ісік тудыруды және мутагендік  (гендердің  бопсалануы) қасиеттеріне  байланысты  екендігі белгілі [4.9]

Ауаны ластайтын улы заттардың 150- ден астамы белгілі. Олар ауада күн сәулесінің әсерімен ыдырап, реакцияға түсіп, жаңа химиялық қосындылар түзеді. Бұл қосындылар табиғи  ортаны ластап, адам организміне  әр түрлі әсер етіп,  денсаулығын  бұзады. Осындай ұлы заттар көп мөлшерде  әсер етсе адамның  тынысы тарылып өліп кетуі де ықтимал. Улы заттар ірі өнеркәсіптер шоғырланған қалалардың тұрғындарының денсаулығына елеулі  зиян келтіреді. Химиялық, түрлі – түсті  металл өндіретін  өндірістер тынымсыз  улы заттар шығарып тұрады. Мысалы,  ауаны ластаушы қайта өңдейтін зауттар мен электростанциялар секілді ауаға  күкірттің қос тотығын шығаруда, ол әрине  адамның және жануарлардың тыныс жолдарын қабындырып, әр түрлі аурулар туғызады.  Көмірді жылу электростанцияларында  жағудың әсерімен ауаға күл бөлініп  шығады. Ол ауылшаруашылық  егістіктеріндегі көкөністер мен жеміс - жидектерге,  орман өсімдіктеріне  елеулі зиян  келтіреді. Оларды пайдаланған адам мен онымен қоректенген жануарлардың тәнінде зиянды физиологиялық өзгерістер байқалады [7.10]

Мамандардың мәліметтеріне  сүйенсек, соңғы жылдары  автокөліктер өте көбейіп улы газдың мөлшері 40 пайызға,  ал  ұшақтардан бөлініп шығып жатқан улы газдың  мөлшері 60 пайызға өскен. Цемент зауытынана бөлінген  шаң- тозан  қоршаған ауада, топырақта  калий,  кальций,  магний элементтерінің шамадан тыс көбеюіне себепкер болады. Ал мырыш пен қорғасын өндіретін металлургия зауытынан  шығатын улы заттар топырақ пен шөптердің  бойына жиналып, ауа мен су арқылы адам мен жануарлардың бойына еніп олардың денсаулығына қауіп келтіреді. Адам организімінің  улы заттарға төзімділігі әрқалай. Жас балалар мен қарт кісілер,  аурушаң улы заттарға төзімсіз келеді.

Сондықтан қоршаған ортаға  зиянды  заттар шығаратын кәсіп  орындардың қаладан алыстау  жерге орналасқаны  жөн. Қоршаған ортаны ластаушы көздерін ірі төрт топққа бөлуге  болады: 1. Химиялық ластану – көміртегі өнімдері, күкірт,  көмірсулар,  пестицидтер  мен гербицидтер, шайынды  сулар,  фторлы қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.

2. Физикалық ластану - жылу, радиоактивті заттар,  электромагниттік  толқындар, шулар мен тербелістер.

3. Биологиялық ластану  – жұқпалы  және  паразиттік  ауруларды туғызатын қоздырғыш  бактериялар, вирустар,микроорганизмдер  мен құрттар, қарапайымдылар мен  шектен тыс көбейіп кеткен  зиян  келтіретін жәндіктер.

4. Эстетикалық зиян –  табиғаттың  әсем ландшафтарының  бұлінуі,  орман – тоғайлардың  жойылуы, табиғатты сулу  жерлерді  су басып батпақ – сорға  айналуы, сусымалы  құмдардың жылжып  жайылымдарды, өзендерді, бұлдіруі, су  қорының азайып көлдердің құрғауы  және  тағы  басқалар.

  Ал  биосферадағы ластану процесі  үш  кезеңге бөлінеді [3]

1. Ластанушы заттардың таралуы.

2. Ластағыштардың биомассаға енуі.

3. Ластанғыш заттардың  биологиялық  топтануы немесе  қорлануы.

Адам  организімі ластаушы  заттарды  қабылдаған

кезде белгілі бір мөлшерге, немесе  деңгейге дейін ғана төзе  алады. Ал егер зиянды заттар ол мөлшерден асып түссе, адам организімі оған төтеп бере алмай, денсаулығы бұзылып, ауруға  душар болады.

Қоршаған ортамен,  табиғатпен адам өмірі тығыз  байланысты. Егер онда  кейбір құбылыстар мен өзгерістер болып  ластанудан табиғатқа зиян келсе, адамзат  та одан зардап шегеді,  одан  айналып өте алмайды. Өзімізді  қоршаған сыртқы орта  (ауа,су, топырақ) адам өміріне зор ықпал  жасайды. Ал  денсаулығымыз осыған байланысты. Сондықтан қоршаған  ортаны  қорғау еліміздің аса  маңызды міндеттері ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген. Өзімізді қоршаған табиғатты, яғни биосфераны бұлдірмей таза сақтау,  қолдан келсе оны  жақсартуға  тазартуға  ұлес қосу әрбір сапалы азаматтың негізгі өмірлік  парыздарының бірі болып  қала  бермек. “Табиғат – біздің туған  бесігіміз” деп бекер айтылмаған. Қоршаған ортаны, жер бетіндегі сұлу табиғатты сақтап, оны  бұзбай сулар мен топырақты, атмосфералық ауаны  таза күйінде болашақ ұрпағымызға қалдыру – бізге  үлкен міндет. Сондықтан табиғатты жанымыздай  сүйіп, өзімізді қоршаған ортаны көзіміздің  қарашығындай сақтауымыз керек. Табиғатқа  жанашыр болу-адамзат қоғамына, оның келешегіне  жанашырлық жасау  болып табылады.

 

1.2. Қоршаған орта жай-күйі үшін бақылаулар

 

Қоршаған орта жай-күйіне бақылаулар 1972 жылдан бастап ұйымдастырылып,  1999 жылы қалпына келтірілді. 
Қоршаған ортаның  міндеттеріне және зерттеліп отырған  құрауыштарына байланысты  қоршаған орта жай-күйінің мемлекеттік мониторингісінің жүйесі  мыналар:

Атмосфералық ауа мониторингісін;  

Атмосфералық жауын-шашын және қар жамылғысы  жай-күйінің мониторингісін;  

Беткі сулардың сапалы жай-күйінің мониторингісін;

Топырақ жай-күйінің мониторингісін;

 Радиациялық мониторингті

Қоршаған орта жай-күйі үшін бақылаулар:

   Атмосфералық ауа жай-күйі  үшін бақылаулар  республиканың барынша  ірі қалалары мен өнеркәсіп орталықтарында орындалады. 
Қазіргі таңда атмосфералық ауа жай-күйі үшін бақылаулар республиканың  27 елді-мекеніндегі  69 ЛБП жүргізіледі. Атмосфералық ауа жай-күйі үшін бақылаулар  мыналар бойынша:   

·        толық емес бағдарлама бойынша(тәулігіне 3 рет-  жергілікті уақыт бойынша сағ. 07,13,19);

·        толық бағдарлама бойынша(тәулігіне 4 рет-  жергілікті уақыт бойынша сағ. 01, 07,13,19);

·        үздіксіз режимде жүргізіледі. 

    Атмосфералық ауа ластануын  зерделеген кезде 17-ден астам  ластаушы заттар, оның ішінде  жүзбе заттар(шаң) күкірт диоксиді, көмірсутегі тотығы, азод диоксиді, күкірт сутегі, фенол, формальдегид, аммиак және т.б   анықталды.

Атмосфералық ауа жай-күйі үшін бақылаулар желісі. 
Республиканың 28 елді-мекеніндегі стационарлық бақылау пунктерін қамтиды.

   Атмосфералық жауын-шашын  және қар жамылғысы жай-күйіне  бақылаулар Дүниежүзілік метеорологиялық  ұйым(ДМҰ) бағдарламасына сәйкес  жүргізіледі. Жауын-шашын және қар  сынамаларында мыналар: 
- аниондар -сульфаттар, хлоридтер, нитраттар; 
- катиондар - аммоний, натрий, калий, кальций, магний; 
-  микроэлементер - қорғасын, жез, кадмий, күшәла 
-   қышқылдар 
-   меншікті электр өткізгіштігі анықталады.  
    Атмосфералық жауын-шашын үшін бақылаулар күнделікті 45 метестансада жүргізіледі. 
    Қар жамылғысындағы ластаушы заттардың барлығына бақылаулар жылына бір рет, қардағы ылғал қорының максималды жиналуы кезеңінде жүргізіледі.  Қар жамылғысының химиялық құрамы үшін Қазгидрометтің бақылау желісі  38 метеостансаны қамтиды.

Атмосфералық жауын-шашын жай-күйі үшін бақылаулар желісі. 
45 метеостансаларды қамтиды.

 

Радиациялық мониторинг

 
        Атмосфераның жерге жақын  қабатының радиациялық ластануы үшін бақылау Қазақстанның 14 облысындағы 43 метеорологиялық метеостансасында жазық планшеттармен ауа сынамаларын алу жолымен жүзеге асырылады. Барлық стансаларда бес тәуліктік сынамалар алу жүргізледі. Планшеттер экспозицияланғаннан кейін Алматы ГМО ОХАИ жіберіледі, мұнда жиынтық бета-белсенділігіне және гамма-сәуленену мөлшері қуаттылығына  радиометрикалық зерттеулер жүргізіледі.