Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану мен қорғау мәселелері

 

 

^{1.4. Қазақстанның  агроклиматтық ресурстары}

            ^{Қазақстанның  ірі  19   қалаларындағы   атмосфералық  ауаның  ластану   жағдайы «Казгидролит»  РГП –ның   2000 ж  бақылауларының  негізінде  сипатталады.Бұл   кезеңдегі   Қазақстан  қалаларының   атмосфералық   ауасындағы  зиянды  заттар  өте   жоғары  дәрежеде  деп  бағаланады.Формальдегидтің   орташа  жылдық  концентрациясы   3 ПДК –ден  , фенолдікі    2 ПДК –ден, шаң–тозаң  мен  азот диоксидінікі  1ПДК  –ден  жоғары.}

              ^{Қазақстан  қалаларының   ауа  бассейнін   ластаушы  көздер:формальдегид,фенол  , азот диоксиді , көміртегі  оксиді , хлорлы  сутек  , күкіртті  сутек   және  шаң–тозаң  .Бұл  заттардың   орташа , кейде  жоғарғы  концентрациялары  ПДК –ден  15  есе  артық   болып  отырады.адамдардың   денсаулығы  үшін  экологиялық  қауіптілік  дәрежесін  осы   заттар  туралы  қысқаша  мәліметтер  сипаттайды.}

^{Қазақстан  территориялары  бойынша  Өскемен  қаласында  ауа  бассейндерінің   ластану  дәрежесі  жоғары  болып  табылады.Бұдан  басқа  өндірістік  кәсіпорындардың  қалдықтарының  нәтижесінде  Лениногорск , Шымкент , Ақтөбе  қалаларында  және  автокөліктердің  атмосфераны  ластау  нәтижесінде  Алматы  қаласында  ауа  бассеині  ластанған.ауаның  неғұрлым  тозаңдануы  Жезқазған  қаласында , Шымкент және Ақтау  қалаларында  байқалады.Қазақстанның  көптеген   қалаларында  формальдегидридтің , азот диоксидінің  фенолдың ПДК–дан  орташа  асқаны  байқалады.}

         ^{Тұтасымен  алғанда  ,  берілген  мәліметтер  Қазақстанның  ірі   өнеркәсіп   орталықтары  бойынша   АЛИ  көрсеткішінің   өсіп  келе  жатқандығын  сипаттайды.Көптеген  қалалар  мен   өнеркәсіп   орталықтары  ауа   бассейнінің   ластануының  басты   себебі  автокөлік   құралдарының  қызметімен  байланысты.}

            ^{Атмосфера  ластануының   алдын  алу   көптеген  шаралардың  өткізілуімен  байланысты. Олардың  ішінде  барлық  өндірістік  кәсіпорындарын  тазалау  құрылғыларымен  жабдықтауды, атмосфераға   зиянды  заттардың   қалдықтарын   тастауды  жоятын  немесе  төмендететін  жаңа  экологиялық   құрылғыларды  жетілдіру  және  оларды  өндірістік  кәсіпорындарға  енгізуді  атап  өтсе  болады.}

^{Қалалар  мен  өндірістік  орталықтардағы  атмосфераны  таза  ұстауда  жасыл  өсімдіктер  маңызды  роль  атқарады.Атмосфераның  ластауына  қарсы  тұратын  өсімдіктерге  ақ  акация , тал , американдық  клею  және  т. б. Жатады. Бұл  ағаштарды  жасыл  қорғаныш  зоналарын  жасау  кезінде  ұсынған  жөн.}

^{Атмосфералық  ауаны  қорғаудың  міндеті  Қазақстандағы  климат  глобальды  өзгеру  процестерімен  тығыз  байланысты  үлкен  мәселелерді  шешу  болып  табылады.Оларға  мыналар  жатады:}

^{–парник эффектісі  мәселесі}

^{–қышқылдық  жауын–шашын  мәселесі} 

^{–озоносфераның  бұзылу  мәселесі}

^{–космостық  апаттарды  ұшырумен  байланысты  атмосфераның  бұзылу  мәселесі  және т.б.}

^{Ғарыштық  аппараттарды  нәтижесінде  атмосфераның  ластануы.Ракета  двигателдерін  сынақтан  өткізу  және  «Протон» сияқты  ғарыштық  аппараттарды  ұшыру  жер  атмосферасының  жоғарғы  қабатының  бұзылуына  әкеп  соғады.Ол  жер  режимінің  ,ауа  ылғалдылығының  өзгеруі  сияқты  ауа –райы  режимінің  жекелеген  параметрлерінің  ракетаның  ұшу  траекториясына  жақын  жерде  уақытша  (2-3күн) бұзылуынан  көрінеді.Алайда ,Қазақстан  территориясындағы  «Байқоңыр» космодромынан  ластануында  қандай  да  болмасын  мәнді  бұзылулар  байқалмайды.}

         ^{Қазақстанда  жергілікті  деңгейдегі  климат  өзгеруінің  жағымсыз  экологиялық  салдарлары  өндірістік  технологияны  жетілдіру  және  өндіріс  пен   көлік  құралдары   қалдықтарының   көлемін  қысқарту  негізінде  шешілуі   тиіс.}

^{1.5. Қазақстанның  биологиялық  ресурстары} 

          Қазақстан   жерінде    алуан   түрлі   жануарлар   мен   өсімдіктер  әлемі  кездеседі. 

     Республикамыздың    флорасы    бай  және  сан   алуан.  Елімізде   өсімдіктердің   400  -   ден   аса,  ал    дәрілік  өсімдіктердің   250 -  ден   аса   түрі   кездеседі. 

          Мұнда  омыртқалы   жануарлардың    835   түрі  бар.  Соның  ішінде   сүтқоректілердің   178  түрі:  құстың   500 –ге  жуық,  бауырымен    жорғалаушылардың  – 49,  қосмекенділердің  – 12 ,  балықтың  – 104,  дөңгелек  ауыздылар    немесе    балық    тәрізділердің     3   түрі   тіршілік   етеді.  Атап  айтқанда    кез  – келген     адамға  таныс   аю, қасқыр, түлкі,  қоян,  кірпі, үйректер, тырна, қаз,  аққу, бүркіт, қараторғай,  бұлбұл,  улы   сұр   жылан,  бақа,  алабұға , шортан    және    тағы    басқалар   кездеседі.

     Қазіргі    уақытта   сүт   қоректілердің    130    түрі    мен   құстардың   450   түрінен  ( оның   350   түрі    ұялайды  )    тұрады.   Қазақстан   палеарктикалық   –  зоогеографиялық     облысқа  кіреді. Қазақстанның   жануарлар  дүниесі    барлық    палеарктикалық    аймақ   сияқты   пайда   болуы    мен     қалыптасуы     жағынан    жас.  Оның    қалыптасуына   жануарлардың    дамуының    жаңа     тарихы    мен   орналасуы,  сондай – ақ    физикалық  –  географиялық    жағдайлар   үлкен   рөл   атқарған.  Жануарлар   дүниесінің    үштік  және   төоттік    дәірдегі   даму   тарихы   өсімдік   жамылғысының   даму   тарихымен   ұқсас. 

     Республикада    ормандар  тек   3,8%   алып  жатыр. Сонымен   қатар   орманның  жартысы  -  сексеуілдер ,  бұларсыз   ормандар  1,7%   құрайды. Орманды    жерлердің      10%- ы   Шығыс   Қазақстанда, Алматы  және   Оңтүстік   Қазақстан   облыстарында .

     Қазақстанның   орман  қоры     21 млн.  гектар,  ол   жалпы   жер   көлемінің    3,5  пайызын   алады. Орман  өндірісте   бағалы   материал   ғана  емес,  сонымен   қатар  топырақты   эрозиядан   сақтау,  құм   көшкінін  тоқтату, суды  реттеу,  егінді  қорғау,  атмосфераны   шаң – тозаңнан  тазартуда   оның  маңызы  зор.  Сонымен   қатар   орман  ағаштары    қуаңшылық   пен  аңызақ   желден  сақтайды.

     Республиканың    орманды   алқаптарына  көз   жүгіртсек,  солтүстік   бөлігінде    қайыңды ,  қарағайлы   орман,  шығысында    Алтай  тауы   бөктерінде  майқарағай,  балқарағай,  сібір  шыршасы  орманы,  оңтүстік  бөлігіндегі    таулардың   теріскей  беткейінде  тянь –  шань  шыршасы,  оңтүстіктегі   шөлді  аймақта  сексеуіл,  ал   өзендердің   бойында   жиде,  тораңғыл,  жыңғыл,  шырғанақ    тоғайы    өсетінін   байқаймыз.  Ел   байлығы -  орман   ресурсын  сақтай    білудің   маңызы  зор. Орман -  жан  – жануарлырдың   мекені,  адамдар   тынығатын   орны. Орман   ресурсына   ең   еөп   залал    келтіретін    тілсіз   жау -  өрт. Өртке   басты  себеп  адамдардың   ұқыпсыздығы.     Орман   алқаптарын  ұқыпты  пайдалану,  оларды   қорғау  бүкіл   халық   алдындағы    негізгі    міндеттердің  бірі    болып   табылады.

2. ТабиҒат ресурстарын пайдалану төлемдері және оларды ҚолданудыҢ Қазіргі жаҒдайы

 

   3. Табиғи  ресурстарды  тиімді пайдалану мен қорғау  мәселелері

 

      Табиғат  бұл   адамзат  қоғамының  өмір  сүру  және  іс-әрекетінің   қайнар  көзі. Өнім  өндіру  және  өмірлік  қажеттіліктерін   қанағаттандыру  процесінде  адамзат   табиғи  ресурстарының  әртүрлі   түрлерін  пайдаланады. Табиғат   пен  қоғамның  әрекет  ету   мәселелерінің ішінде  жалпы   адамзатқа  неғұрлым  маңызды   міндеттер  қоршаған  ортаны   жақсы  жағдайда  сақтау  қоғамның  бірте  - бірте   көбейіп   келе  жатқан  қажеттіліктерін   әртүрлі  табиғи  ресурстармен   қамтамасыз  ету  болып  табылады.

  Жоғарыда  аталған  мәселелерге   байланысты   адамды  қоршаған  ортаны  қорғау   және  табиғатты   қорғау  жайлы  пікірлер  туындады.

 Адамды  қоршаған  орта  адамға  қатысты  сыртқы  болып  табылатын   табиғи , табиғи – антропогендік   және  антропогендік  обьектілер , құбылыстар  мен  процестердің  жиынтығын  қамтиды, адам  олармен   өз іс  әрекетін  жүзеге  асыру   процесінде  өзара  қарым –қатынасқа   түседі. Бұл  ұғымға  адамдар   өмірінің  қамсыздандырылуы   мен  өнім  өндіру   әрекетінің  аясы  кіреді.

    Қоршаған  ортаның   тұрақты  жағдайы  қамтамасыз  ету ,  оны  антропогендік   әрекеттің   жағымсыз  ықпалдарынан  қорғау  табиғатты  қорғаудың   маңызды  міндеті  болып   табылады.

     Табиғатты  қорғау   бұл  адам  әрекеті   мен  қоршаған  табиғи   ортаның   өзара  әрекетін  қолдауға  бағытталған , табиғи  ресурстардың  сақталуы  мен  қалпына  келтірілуін   қамтамасыз  ететін , қоғам  қызметінің   нәтижесінің  табиғат пен   адам   денсаулығына  тікелей   және  жанама  әсерін ескертетін  шаралар  жүйесі.

    Қазіргі  кезеңде қоршаған  ортаның  жағдайына  екі   түрлі  факторлар  тобы   шешуші  түрде  ықпал  етеді.  Олардың   біріншісі  ғылыми-техникалық  революцияны  және  оның  негізінің   адамзат  қоғамының  өндірістік  қызметі  алғысындағы  көрінісін   қамтиды. Екіншісі  демографиялық   аспектілерді  қарастырады  және  жер  бетіндегі  тұрғындар   санының  көбеюі  мен  урбанизацияны  ( қала  тұрғындары санының  өсуі)  қамтиды. Бұл  факторлар  бірге  алғанда   өндіргіш  күштердің даму  қарқынына  тікелей  ықпал  жасайды, ол,  өз  кезегінде, табиғи  ресурстардың  интенсивті  түрде  азаюына  және  онымен  байланысты  қоршаған  ортаның  ластануына  әкеліп  соғады

Қоршаған  ортаны  қорғаудың негізгі факторларының схемасы

 

   Геожүйелердің  экологиялық   тұрақтылығының  бұзылуы  адамның   өмірлік   қажеттіліктері  мен   өндірістік  технологиялардың  мүмкіндіктері  арасындағы  динамикалық  тепе-теңдіктің  өзгеріске  ұшырауының  нәтижесі  болып  табылады. Қоғам  мен  табиғат  арасындағы  қарым-қатынас  негізіндегі  біртұтас  жүйеге  келтірілген  табиғатты  регионалды  пайдалану   ережелері  мен   қағидалары  жатуы  тиіс. Олар  қоғамдық  қажеттіліктерді қанағаттандыру  мақсатында  табиғи  ресурстардың  әртүрлерін  мақсатқа  сай пайдалануға бағытталған ғылыми-тәжірибелік ережелердің жиынтығын білдіреді.

   Табиғи  ресурстар      бұл  адамдарға  адамзат   қоғамының  өмір  сүруі мен тіршілігі үшін   қажетті табиғи  денелер мен   табиғат құбылыс тары.

    Басқаша  айтсақ, табиғи  ресурстар   дегеніміз   өндіргіш   күштердің  даму  деңгейіне   сәйкес  өндіру  және  тұтыну  құралдары  ретінде  пайдаланатын  табиғи  компоненттер, табиғи  ресурстардың  классификациясы  оларды  олардың  таусылуы  және  қалпына  келтірілуіе  сипаттайтын  көрсеткіштер  мен  белгілер  тобы  бойынша  бөлінуін, экономика  салаларында    пайдаланудың  шегін  білдіреді.

    Таусылатын  табиғи  ресурстар   қорлары  өндіру  әрекетінің  нәтижесінде  таусылуы  мүмкін  табиғи  ресурстар  түрлерін  қамтиды.

   

 

Таусылатын табиғи  ресурстар  үш  түрге  бөлінеді:

1)Қалпына  келтірілмейтін   жердегі  ұзақ  эволюция  процесінің  нәтижесінде  қалыптасқан  рудалы  және  рудалы  емес   пайдалы  қазбалар, минералды  шикізат  ресурстары

2)Салыстырмалы  түрде  қалпына   келтірілетін – қалпына  келуі  үшін  ұзақ  уақыт аралығы  қажет  ресурастар: оларға  сондай –ақ  жойылып  бара  жатқан   жануарлар мен өсімдіктер  популяцияларын  қалпына  келтірудің  шектеулі  мүмкіндіктері  кіреді  

3)Қалпына  келтірілетін  ресурстарға  тірі  табиғат  элементтері, өсімдіктер  мен  жануарлар  әлемі, минералдық  шикізаттың  жекелеген  түрлері  кіреді

Таусылмайтын  ресурстар   жерге  қатысты  алғанда  сыртқы  болып  есептелетін  табиғи процестермен   байланысты  табиғи  ресурстар 

түрлерін  қамтиды.

    Таусылмайтын  ресурстар   үш  түрге бөлінеді:

1. Климаттық ресурстар -  жер мен күннің  өзара   қарым – қатынасына  байланысты: күннің  энергиясы, жел энергиясы, атмосфералық  ауа.
2. Су  ресурстары – дүниежүзілік  мұхит  сулары
3. Космостық  ресурстар – жердегі  тау  жыныстары, космостық  сәулелер  мен  метеоиттер  энергиясын  қамтиды

         Табиғи  ресурстарды  пайдалану  процесінде  олардың  көпшілігі  ресурстық   цикл  деп  аталатын күрделі   айналымға  түседі. Ресурстық   цикл  дегеніміз  белгілі   бір  заттардың   немесе  заттар топтарының  өзгеруі мен оларды  адам  пайдалануының   барлық  кезеңінде өтетін  кеңістікте  орын  ауыстыруы. Қолданбалы  экология  әдістемесінде ресурстық цикл  концепциясы маңызды болып  табылады. Ол  неғұрлым  толық ( қалдығы  аз)  өнеркәсіптік  өндірісті  және  осы  кезде  пайда  болатын   қалдықтарды  қайтадан   пайдалануға  тартуды  білдреді. ( мысалы  техникалық  суды   өнеркәсіпті  кәсіпорында  бірінші  рет   пайдалану).Жабық  өндірістік  цикл  дегеніміз  өндірістік  қалдықсыз   немесе  қалдығы  аз  түріне  ұмтылу.

     Өндіріс  қалдықтарын   қысқарту, табиғи  ресурстарды  үнемді  пайдалану  табиғатты   регионалды  пайдалану  стратегиясын  іс  жүзіне  асыру  процесінде  жүзеге  асырылады.

 

 

3.1. Минералды  шикізат   ресурстары  мен   жер  қойнауларын  қорғау

 

   Адамзат  қоғамының   минералды – шикізат  ресурстарын   пайдаланбай  өмір  сүруі мүмкін  емес. Пайдалы қазбалар  қалпына келтірілмейтін  ресурстарға  жатады. Ал  бұл олардың көпшілігінің  қорларының  уақыт өте келе  толығымен   таусылуы  мүмкін  екендігін көрсетеді.