Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану мен қорғау мәселелері

    Қазақстан – жердегі   минералды – шикізат   базасына  бай  аздапған  елдердің  бірі. Әлемдегі  алынатын  55 түрлі   пайдалы  қазбалардың  ( олардың  29 –ы металдар) Қазақстанда  39 –ы  алынады. Салыстырмалы  түрде  алсақ  жоғар  көрсеткіштер  тек  Ресейде – 49, Қытайда – 45, Австралия  және  АҚШ – 42, Бразилия – 41  түрлі пайдалы қазбалар  өндіріледі.

    Мұнай  мен  табиғи  газ   қорлар  бойынша  республика  әлемі  елдерінің  бірінші  ондығына  кіреді, мұнда  тас  және  қоңыр  көмір, темір, хормит, қорғасын, мырыш, мыс, уран  және  сирек  кездесетін  металдар  т.б. табылған.

    Аталған  пайдалы   қазбалардың  түрлерін   өндіру, қайта  өңдеу  және  байыту  процесінде  литосфера  мен   тұтас  қоршаған  орта  жағдайына   неғұрлым  мұнай, табиғи  газ   концентраттарын  өндіру  ықпал   етеді. 

Республикамызда  197 мұнай  және  газ кен   орындары, олардың  ішінде 102  мұнай, 29  газ  конденсаты, 30 мұнай –газ  конденсаты, 6  мұнай –газ,   11 газ  конденсаты  және  12  газ  кен  орындары  ашылған. Мұнайдың  ашылған  кен  қорлары  3млрд. тоннасы, ал  газдың  анықталған  қорлары 

3 трлн. Текше  метрді  құрайды.  Негізгі  мұнай  мен  газды   өндіру  Батыс Қазақстанда   жүзеге  асырылады. Онда  мұнайдың  90,4% және  газ  конденсатының  100% өндіріледі. Бұл регион  Қазақстан   территориясындағы  неғұрлым  ластанған   және  экологиялық  жағдайы  нашар  аудандар қатарына  жатады. Тау – кен  өндіру  өнеркәсәбәнің  мұнай  өндірі  саласы  жеке  тұрғыдыан алғанда  да басымдық  маңызға  ие  ( 2030 жылға  қарай  мұнай  өндіруді  жылына  қарай   150 млн.т – ға  дейін  жеткізу  болжамын  есепке  алғанда).( 13 сурет

Тас көмір мен қоңыр көмір өндірудің де экологиялық салдары бар.қоршаған ортаның эколргиялық жағдайына негативті әсер ететін отын ресурстарының басқа түрлерінің ішінен уран рудаларының ірі кен орындарын атап өтейік.

                         Сондай ақ темір , марганец , хром , қорғасын , мырыш мыс рудаларын ,алтын , фосфориттер , құрылыс тастары , мен минералды шикізат ресурстарының басқа да түрлерін өңдеумен және қайта өңдеумен байланысты көптеген рудниктер және карьерлер табиғи ортаға  жағымсыз  әсер  етеді.Осылардың барлығы қоса алғанда ландшафтар табиғатының литогенді ортасын қорғау  жөнінде тиімді  шараларды қолдануды талап етеді.

                      Жер  қойнауларын  қорғау  мәселесі  литосфера  қабаттарынан  минералды шикізатты  рудалы  және  рудалы  емес  пайдалы   қазбалар  түрінде  неғұрлым  толығымен  айырып  алуды  қамтамасыз  ететін  шаралардың  жиынтығын  қамтиды. Жер  қойнауларын  қорғау  жөніндегі  шаралар  кешені  сондай – ақ  рельеф  формасының  сақталуын,  геодинамикалық  процестердің  көрініс  табуда  жоюын  қамтиды.

                                        Осыған  байланысты  пайдалы   қазбалардың  кен  орындарын   кешенді  түрде  өңдеу , минералды   шикізатты  өндіру , өңдеу , және  тасымалдау  кезінде  шығынды   жан–жақты  жоюға  ұмтылу  жер  қойнауын  эксплатациялаудың   басты  қағидасы  болуға  тиіс.Бұл  шығындар  неғұрлым  аз  болған  сайын, соғұрлым  көп  пайдалы  қазбалар  болашақ  ұрпақтың  қажеттіліктерін  қанағаттандыру  мақсатында  жер  қойнауында  қала  береді .

                                           Тау–кен  өндіру  өнеркәсібі   қоршаған  ортаға   жан–жақты   әсерін  тигізеді .бұл  рельефтің  өзгеріске  ұшырауынан , карьерлердің , жарлардың , террикондардың  пайда  болуынан  және  тау  жыныстарының  құлауынани  көрінеді.Пайдалы  қазбаларды  өндіру  топырақ , атмосфера , су  бөгендері  мен  жерасты  суларының  сулық  режимінің  жағдаййына  әсер  етеді.Мұның  үстіне  өсімдіктер  мен  жануарлар  тіршілігінің  мән  жайлы  түбірімен өзгереді.Пайдалы  қазбалардың  кен  орындарынөңдеу  тікелей  ландшафтардың  геохмиялық  жағдайына , техногендік  аномалиялардың  пайда  болуына  әсерін  тигізеді.

                                           Өндіру  және  қайта  өңдеу   процесінде  пайдалы  қазбаларды  шала  алу  минералдарды–шикізат  ресурстарын  эксплутациялаудағы  басты  кемшілік  болып  табылады.Технологиялық   дамымаудың  нәтижесінде  түсті  металлургияда  өндірілген  рудаларды  байыту  кезінде  алынған  шикізаттың  10-20%  ғана  пайдаланылатыны   ал80-90%  лақтырылатынымәлім  болды.

                                       Бұл  қалдықтар  химиялық  реагенттер  сіңген  тау  жыныстарының  ұсақталған  түрін  білдіреді.Концентраттарды  балқыту  процесінде  материалдың  пайызына  жуығы  шлаққа  айналады.

                                        Байыту  фабрикаларында  өңдеу   процесінде  минералды  шикізат   көп  жұмсалады.Руданың  гегізгі  компоненттерін  айыру  кезінде  қосалқы  лақтырылып  тасталады  да ,  су  мен  жел  эрозиясы  нәтижесінде  жойылып  кетеді.Қосалқы  пайдалы  компоненттердің  жалпы  құны  көбінесе  негізгі   түрдің  құнынан  жоғарғы  болатынын  ұмытпауымыз  тиіс. Өндірістік  қалдықтарды  қайтадан  эксплутациялау  үлкен  экологиялық  және  басқа  да  қиыншылықтармен  жалғасады  және  барлық  уақытта  мүмкін  бола  бермейді.Нәтижесінде  қалпына  келтірілмейтін  табиғи  ресурстар  үлкен  шығынға  ұшырайды.

                                          Қалдықсыз  кен  қалдығы   аз  өндірісті  жасау  жер  қойнауының  байлықтарын    неғұрлым  толық  пайдалануды  және  қоршаған  ортаны  қорғауды  қамтамасыз  етеді.

                                           Жер  қойнауы  ресурстарын   рационалды  пайдалану  және  қорғау  негізінде  келесі  басымдықтар  жатқызылуы  тиіс:

• пайдалы  қазбалар  өндіру  технологиясын  жетілдіру;
• бос, өңделген  жынысты  пайдалану  арқылы  кен  орындарын  кешенді  түрде  өңдеу;
• пайдалы  қазбалар  кен  орындарын  үнемдеп  пайдалану  олардың  іске  жарау мерзімін  ұзартуға  ұмтылу;
• қажетті  жағдайларда  сирек  кездесетін  минералды  шикізаттардың  орнына  басқа  нәрсе  қолдану;
• тау –кен  орындары  игерілген  жерлерді   кеңінен  рекультивациялаужәне  т.б.

                    Жер  қойнауын  пайдалану   мен  қорғау  тәртібі  мен   мән  жайларын  реттейтін   және  олардың  рациональды  , кешенді  пайдаланылуына және  экологиялық  зардаптың  алдын   алуға  бағытталған  құқықтық  нормалар  бар.Табиғатты  қорғау  аясындағы  тау –кен  игеру  қызметі  Жер  қойнауы  және  жер  қойнауын  пайдалану  туралы  Қ Р заңымен  реттеледі.

3.2. Атмосфералық  ауа  мен  климаттық  ресурстарды  қорғау

Жердегі  атмосфералық  ауаның  қорлары  тұрақты  және таусылмайды.Атмосфералық  ауаның  ластануы  деп  ауа  құрамының  қалыпты  жағдайын  ауытқуын  айтады.Қалыпты  жағдайда  ауа  құрамында  азоттың  78 ,03 пайызы, оттегінің 20,99 пайызы , көмірқышқыл газының  0,04 пайызы және  сутегі  мен  инертті  газдардың  1,0 пайызы  болады

Атмосфералық  ауаның  құрамы  мен  құрылысының  антропогендік  өзгеріске  ұшырауы   ландшафттардың  барлық  табиғи  компоненттеріне  ,атап  айтқанда , жергілікті  климатқа,жер  беті  және  жерасты  суларына  ,топырақ және  өсімдік  қабатына  күшті  әсер  етеді.Әсіресе  атмосфералық  ауаның  ластануы  адамдардың  денсаулық  жағдайына  аса  күшті  әсерін  тигізеді.

           Атмосфералық  ауаның  құрамы  мен  құрылысының   антропогендік  өзгеріске   ұшырауы  ландшафттардың  барлық  табиғи  компоненттеріне  , атап  айтқанда , жергілікті  климатқа,жер беті  мен жерасты суларына  ,топырақ және  өсімдік қабатына  күшті әсер  етеді .               Атмосфералық  ауаның  тазалығын қорғау  мәселесінде 2 маңызды аспектіні бөліп көрсетуге болады:

             1 гигиеналық– адамдардың  денсаулығы  үшін  ауаның  қалыпты  құрамын   сақтау

             2  экономикалық – өндірілген  шикізат  пен  оның  өндірістік  өнімдерін  қайта  өңдеу  және  пайдалану процесінде  ауаға  ұшып  жатқан  пайдалы  компоненттерді  жоғалтудың  алдын  алу.

             Атмосфераны  ластаушы  көздер:

• атмосфераға  жанартау  атқылау, шаңды  борандар, жергілікті  өрттер  нәтижесінде  келіп  түсетін бөлшектермен  табиғи  ластану;
• тұрмыстық , өндірістік , трансрорттық  мақсаттар үшін , соның ішінде  автокөлік двигательдеріндегі  отынның жану  өнімдерімен ластану;
• техногенез  процесінің  нәтижесінде  өндірістік  кәсіпорындардың  қалдықтарымен  ластану;
• техногендік  авариялардың  және  т.б. нәтижесінде атмосфераның  радиактивті ластануы;

Жердегі  атмосфераның  негізгі  ластаушы  көзі  өнеркәсіптің , әсіресе  энергетикалық  құрылғылар  мен  көлік  құралдарының  қызметі  болып  табылады.Атмосфераға  келіп  түсетін  барлық  қалдықтардың  жартысынан  астамы  соңғы  аталғандардың  үлесіне  тиеді.Қазақстанның  көптеген  өнеркәсіптік  қалалар  ауасының  құрамында  әрқашан  CO, SO, HS, CI  сияқты  зиянды  және  улы  газдар  және  т.б. бар.Олар  адамдардың  денсаулығына  жағымсыз  әсер  етеді, соның  өсуіне  кедергі  келтіреді, өнеркәсіптік  ғимараттар  мен  тұрғын  үйлердің,олардың  құрылыстарының  ерте  бұзылуына  әкеп  соғады.

          Қалалар,ірі  тұрғылықты  бөлімдер  орналасқан  ландшафттарды  атмосфералық  ауаның  ластануына  байланысты  тікелей  күн  радиациясының  интенсивтілігі  азаяды, ол  өз  кезегінде  ауаның  орташа  тәуліктік  және  жылдық  температурасын  төмендетуге  әкеліп  соғуы   мүмкін  еді , алайда  ол  отынның  әртүрлі  түрлерін  жағу  және  басқа  да  факторлар  арқылы  ауаны  жылыту  нәтижесінде  қалпына  келтіріледі.Қалалық  және  индустриялдық  ландшафттарда  көптеген  жерлері асфальтпен  жабылған  топырақ  қабатының  табиғи  сулы  режимінің  бұзылуы  нәтижесінде    ауаның  абсолютті  және  қатысты  ылғалдылығы  төмендегені  байқалады.

Өнеркәсіптік  кәсіпорындар  мен  қала  кварталдары  дұрыс  орналавстырмау  нәтижесінде  ауаның  табиғи  церкуляйиясы  жиі  байқалады,соның  кесіріәнен  атмосфера  одан  әрі  ластанады.Басқа  да  литеорологиялық  элементтерге , атап айтсақ  , бұлттылық  атмосфералық   жауын–шашын  ,тұманға  да  антропогендік  факторлар  әсер  тигізеді.

            Қазақстанның  ірі  19   қалаларындағы   атмосфералық  ауаның  ластану   жағдайы «Казгидролит» РГП –ның   2000 ж  бақылауларының  негізінде   сипатталады.Бұл  кезеңдегі  Қазақстан  қалаларының  атмосфералық   ауасындағы  зиянды  заттар  өте  жоғары  дәрежеде  деп  бағаланады.Формальдегидтің  орташа  жылдық  концентрациясы   3 ПДК –ден  , фенолдікі   2 ПДК –ден, шаң–тозаң мен  азот диоксидінікі  1ПДК –ден  жоғары.

              Қазақстан  қалаларының  ауа   бассейнін  ластаушы  көздер:формальдегид,фенол  , азот диоксиді , көміртегі  оксиді , хлорлы  сутек , күкіртті  сутек  және  шаң–тозаң .Бұл  заттардың  орташа , кейде жоғарғы  концентрациялары  ПДК –ден  15 есе  артық  болып  отырады.адамдардың   денсаулығы  үшін  экологиялық  қауіптілік  дәрежесін  осы  заттар  туралы  қысқаша  мәліметтер  сипаттайды.

              Азот  диоксиді (NO₂) –азто қышқылының  жарықта ыдырау  процесінде  пайда болады, түсі–қызыл–қоңыр , тыныс алу жолдары мен көру  органдарын  тітіркендіреді.

              Көміртегі  оксиді,ыс газы (СО) –өнеркәсіптік  кәсіпорындардың  көптеген  түрлерінің  негізінде  жатқан  ,автокөлік  құралдарын  пайдаланукезінде  де  пайда  болатын  қосылыс.

               Формальдегид, метанол( СН₂О) –өткір       иісті , жанғыш түссіз газ, смола  және  пластиктер , дәрілік  заттар  мен  бояқтар  өндіру  кезінде  қолданылады.Тыныс  алу  жолдарын  тітіркендіреді.

                Фенол,карбол  қышқылы (С₆Н₅ОН) –хош  иісті  спирт  формальдегидтік  смолаларды , әртүрлі  бояғыштар  мен  пестициттерді  өндіру  кезінде   қолданылады.Теріні  күйдіреді,ішкі  органдарды  зақымдандырады.

                  Хлорлы  сутек(НСI) –өткір  иісті  түссіз  газ , тұз  қышқылы  деген  атпен  мәлім. Атмосфераға  хлорлы  металдар , органикалық бояғыштар  өндіру , терілерді  қаптау  мен  бояу  кезінде  келіп  түседі.

Тыныс  алу  жолдарын  тітіркендіреді және  теріні  күйдіреді.

                   Күкіртті  сутек (Н₂S) –жүйкеге  өте күшті әсер  ететін  газ.Күкірт  қышқылын , ауылшаруашылық  зиянкестеріне  қарсы  химикаттарды  өндіру  кезінде  пайда  болады.

                    Шаң–тозаң  –дисперстік  фазаның  қатты  бөлшекті  аэрозольдары. Шаң–тозаң  әртүрлі  жағдайларда  пайда  болады, кәсіптік  ауруларда  туындайды.

Аталған  заттар  Қазақстан  қалалары  мен  өндірістік  орталықтарының  атмосферасының  неғұрлым  зиянды  ластаушылары  болып  табылады, олардың  Қазақстанның  бірқатар  қалаларындағы  атмосфералық  ауасындағы  концентрациясы  ПДК  жиілігін  1─5 есе  арттырады.  Түсті  металлургия ,  көмір  өндіру  өнеркәсібі , құрылыс  материалдары  мен  автокөлік  құралдарын  өндіру  өнеркәсібі  атмосфералық  ауаны  ластауда  басты  роль  атқарады.

Қазақстан  қалаларының  ауа  бассейнінің  ластауы  әртүрлілікпен  сипатталады,ол  қала  көлемдерімен , оның  табиғи  климаттық  жағдайларымен  өнеркәсіп  концентрациясының  дәрежесімен , өнеркәсіптік  өндірісі  көлемімен  анықталады. Бұл  белгілер  қалалар  мен  ірі  елді  мекендердегі  ауа  бассейндеріндегі  қосылыстардың  сипаты  мен  көлемін  сипаттайды.