. Мәліметтер қоры және және жинағы, мәліметтер қорын басқару жүйесі туралы түсінік. МҚБЖ даму тарихына қысқаша шолу

 «Деректер базасы және эксперттік жүйелер» пәні бойынша

лекция

 

 

Лекция-1.   Мәліметтер қоры және және жинағы,  мәліметтер қорын басқару жүйесі туралы түсінік. МҚБЖ даму тарихына қысқаша шолу.

 

1. Экономикалық ақпараттық жүйенің негізгі түсініктері
2. Ақпарат түсінігі
3. Жүйе түсінігі

 

1. Қазіргі кезде экономикалық ақпаратты өңдеу өте үлкен әдістермен жаңалықтарға толы ғылыми техникалық бағыт болып табылады. Мәліметтерді өңдеу процессінің жеке компоненттері ұйымдастыру мен өзара байланыстырудың жоғарғы дәрежесіне жетті. Ол ақпаратты өңдеудің барлық құралдарын экономикалық объектіге  «ЭАЖ» түсінігі арқылы біріктіреді. ЭАЖ - ні жекелеп оқыту ақпарат және жүйе түсініктеріне негізделеді. Бұл түсініктер қарапайым фундаменталды категория болып табылады.

 

2. Ақпарат - зат энергия және ақпараттың өзін түрлендірумен байланысты процесстерді жақсартуға мүмкіндік беретін  жаңа мәліметтер. Ақпарат хабарлау процессінен бөлінбейді. Сондықтан да ақпаратқа анықтама  беру кезінде ақпарат көзі және ақпаратты пайдаланушы түсініктерін қамтуымыз қажет.

Ақпарат - пайдаланушы арқылы қабылданған  түсінікті және пайдалы деп бағаланған жаңа мәліметтер. Ақпарат пайдаланушының білім қорын кеңейте түседі. Ақпараттың бар болуының 3 фазасы ерекшеленеді.

• ассимиляцияланған ақпарат - хабарды адам санасына  жеткізу
• құжатталған ақпарат қандайда бір физикалық тасмалдаушыдан белгілі формада  тіркелген мәлімет.
• берілуші ақпарат - ақпарат көзінен  қабылдаушыға берілетін мәлімет.

Ақпарат көптеген белгілер арқылы беріледі және өңделеді. Белгі дегеніміз - ақпаратты жіберушімен қабылдаушының арасындағы келісім. Белгілер жиыны - белгілер жүйесі деп аталады. Көптеген белгілік жүйені шектеуге болмайды. Бірақ  электронды есептеу машинасымен өңдеу кезінде нақты белгілер тізімі болуы қажетті.

 

3. Жүйе деп - бір жағынан бүтін, екінші жағынан өзара байланысқан немесе өзара әрекеттесетін құрамды бұліктер жиынын айтамыз. Жүйе түсінігі бүтін болып қарастырылатын өзара болатын элементтердің кешенін білдіреді.

Жүйеге келесі компоненттер кіреді:

• құрылым - жүйе элементтерін және олардың байланысынсын сипаттайды;
• кіру және шығу - жүйеге түсетін немесе одан шығарылатын хабарлар ағымы. ªр бір түсетін ағым параметрлер жиынымен  анықталады. Бүкіл түсу ағындары бойынша бұл  параметрлердіҢ  жиынтығын Х вектор функциясын  құрайды. Жүйеден шығу функциясы У арқылы анықталады.
• жүйе жағдайының заңы жүйенің кіруі және шығу жағдайларын байланыстыратын функция Y=F(x) анықталады.
• Мақсат және шектеулі жүйенің жұмыс істеу санасын u₁, u₂, ... u_n  айнымалыларының бұлігі шектік мәнінде болу керек

Шектік мәнін табуға арналған функцияны мақсат  функция деп атайды. ЭАЖ -р қандайда бір эк-қ объектініҢ іс-әрекетін жинау, сақтау, өңдеу және тарату қызметін атқаратын жүйелерден тұрады.

АЖ нақты экономикалық объект үшін құрылу тиіс. ЭАЖ берілгендерді өңдеу  есебін шешу офисті жұмыстарды автоматтандыру, ақпаратты іздеу үшін арналған.

 

 

Лекция-2.   Ақпараттық жүйелерді құру принциптері, олардың  жіктелуі.

 

1. Ақпараттық жүйелерінің құрылуы, жұмыс істеу принциптері
2. Экономикалық ақпараттық жүйенің жіктелуі

 

1. Экономикалық ақпараттық жүйелер үшін оларды құру мен жұмыс істеудің келесі принциптері қадағаланады:

• Сәйкестік. ЭАЖ объектті берілген тиімділікпен жұмыс істеуің қамтамасыз ету керек. Тиімділік критериі сандық болуы қажет.
• Үнемділік. ЭАЖ-де ақпаратты өңдеуге кеткен шығын объекттің осы ақпаратты пайдалануда түскен экономикалық  ұтысынан кем болуы керек
• Регламенттілік. ЭАЖ-ге оқпараттың көптеген бөлігі түседі, периодтты кестемен анықталып отырады
• Өзін-өзі бақылау. Берілгендегі, оларды өңдеу процессіндегі қателерді табу, түзетү үшін ЭАЖ үздіксіз жұмыс істейді.
• Интегралдық. ЭАЖ-ні бір рет енгізіп оны бірнеше рет мақсатта қолдану.
• Бейінділік экономикалық ақпараттық жүйенің өзін-өзі өзгерту қабілеттілігі

ЭАЖ-ның ерекшеліктеріне қарапайым  алгоритммен салыстырғанда ақпараттың үлкен көлемін өңдеуді (сұрыптау, топтау, іздеу, корректілеу), ақпараттың бөлігін құжат түрінде беруді жатқызуға болады.

ЭАЖ құруда олардың жұмыс  істеу сапасын объективті бағалау  мәселесі пайда болады. Мұндай бағалау  қазіргі кезде күрделі болғандықтан оларды құру маңызды ресурстарды талап етеді.

АЖ жұмыс істеуі тиімділігі тиімділік критериі деп аталады. Сандық сипаттама жиынның көмегімен  анықталады. Әрбір критерий ЭАЖ жобалау  немесе жұмыс істеу нәтижелерімен  алдын-ала қойылған мақсаттар  арасындағы сәйкестік дәрежесін анықтайды. Критерий ретінде алынған шама бір қатар талаптарды қанағаттандыруы тиіс.

• жүйені жобалау процессіне тікелей байланысты болуы тиіс
• жүйенің мақсаттарының бірін сипаттау керек
• салыстырмалы қарапайым есептеу алгоритіміне ие болуы керек
• тәжірибелік берілгендер бойынша жуық бағалануы керек

ЭАЖ критерийлер кешені бойынша  бағаланады. Бағалауға:

• жүйе толықтай
• жүйені жобалау  кезеңінін жеке құраушылары
• жүйені пайдалану кезеңінін маңызды компоненттері қатысады.

ЭАЖ жұмыс істеуі бірнеше мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталған. Мақсаттары:

1. Объектіні басқару тиімділігінің жоғарлылығы (С1-С3). С1 - қабылданған шешімді қамтамасыз етуге арналған ақпараттың толықтығы; С2 - ақпаратты үлкен мүмкіндікті жылдамдықпен жеткізу; С3 - АЖ пайдаланушымен өзара әрекеттесуінің ыңғайлылығы.
2. ЭАЖ ресурстарын тиімді пайдалану (С4-С6): С4 - ЭАЖ құруға пайдалануға, дамытуға кеткен шығындарды қысқарту; С5 - шығатын ақпаратты берілген көлемненен үлкейту; С6 - берілген көлемнен қысқарту, яғни артық мәліметтерді қысқарту.

Аталған мақсаттардың  критерийлеріне К1-К6 жатады.

К1 - мәліметтер қоры, ақпарат  көлемінің басқару объектісіндегі ақпарат көлеміне қатысты.

К2 - ЭАЖ ақпаратты өңдеу  уақыты.

К3 - пайдаланушының ақпарат сұранысына кетірген, оны басқаруда пайдалану  уақыты. 

К4 - ЭАЖ құру пайдалану, дамытуға кеткен шығын, капиталдық салымдар суммасы.

 К5 - кіретін, шығатын ақпарат  көлемдерінің қатынасы. К6 - жалпы  мәліметтер көлеміндегі артық  ақпараттың үлесі.

Көрсетілегн мақсаттарды бірден жүзеге асыру мүмкін емес.

 

2. ЭАЖ көптеген аспектілер бойынша жіктеледі. Біз жіктелудің  жұмыс істеу белгісі жұмыс істеу тәртібі, есептеу ресурстарын тарату әдістері бойынша қарастырамыз. ЭАЖ арасында ақпаратты басқару жүйелері, өндірісті басқаратын мамандар ұжымына қызмет көрсетуге арналған административті ұйымдастырушы жүйе ерекшеленеді. Жұмыс істеу тұрғысынан ақпараттық жүйелерді келесі класстарға бөлуге болады:

- берілгендерді өңдеу жүйесі (БӨЖ)

- басқарудың автоматтандырылған  жүйесі (БАЖ)

- ақпаратты іздестіру жүйесі (АІЖ).

ЭАЖ негізгі функциясы ақпаратты жинау, беру,сақтау өңдеу операциялары кіреді. Еңгізу ақпаратын шығу ақпаратына түрлендіру үшін қолданбалы программалар құру қажет.

Қолданбалы программалардың толық  ЭАЖ жүйесі берілгендерді өңдеу  жүйесін құрайды.

БӨЖ  қолданбалы программаларына математикалық қатынастың бар болуы тән. Оған мысал ретінде өнеркәсіп  қызметкерлерінің жалақысын есептеу, статистикалық есеп беру, тағы басқа программалар жатады .

Егер БӨЖ басқару операцияларын  орындай алатын болса, онда ол басқарудың  автоматтандырылған жүйесіне айналады.

 АІЖ  құжат жиынының ішінен  берілген сұраныс бойынша мәліметтерді  іздестіріп, оны пайдаланушыға беруге  арналған. АІЖ  әрбір құжат   индекстеледі. Индекстеу процессі  ретінде 2 кезеңнен тұратын келесі  процесс алынады.

1. Берілген құжатта бейнеленетін тақырыптарды анықтау
2. Осы тақырыптарды АІЖ қабылданған тілде бейнелеу.

 

 

 

Лекция-3.    Мәліметтер қоры  түрлерінің жіктелуі: жүйелік, иерархиялық және реляциондық мәліметтер қоры.

 

1. Мәліметтер қоры түсінігі
2. Мәліметтер қоры типтері
3. Кілт және индекс, мәліметтерді байланыстыру

 

1. Мәліметтер қоры - қандай да бір әрекет орындауға байланыстын жүйеленген мәліметтредің жиынтығы. Сақталатын барлық ақпарат жазба немесе сақталатын барлық ақпарат жазба немесе объект түрінне алынады. Мәліметтермен жұмысты ұйымдастыру үшін қажетті ақпаратты алуға, өзгерістер енгізуге т.б. әрекеттерді орындауға мүмкіндік беретін программалық жабдық қажет. Осы мәселені шешу үшін мәліметтре қорын басқару жүйесі қолданылады.

МҚБЖ – мәліметтре қорын  енгізуді, құруды қамтамасыз ететін тілдік программалық құралдар жиынтығы. МҚБЖ-сі 2 топқа бөлінеді:

1. локальді
2. желілік.

Локальді д/з - 1 комп-де жұмыс істейтін мәліметтер қорын басқару жүйесі. Оларға жататындар: DBASA, ACCESS, Erwin.

Желілік - бірнеше компьютерге клиент  сервер технологиясы арқылы бір қорды пайдалануға мүмкіндік беретін мәліметтер қорын басқару жүйесі (InterBasa, SQL Server).

Дүние жүзінде мәліметтер қорын  баскару жүйелерінің түрлері  өте көп. Олардың әрбіреуінің  түрлі объектілермен жүмыс істеу  ерекшеліктеріне, қолданушыға ұсынатын қызмет түрінің өзгешелігіне қарамастан, оларда ортақ ұғымдар кешені калыптасқан. Сондықтан бізге бір ғана мәліметтер қорын басқару жуйесін қарастырсақ жеткілікті. Солардың ішінен Microsoft Office программасының күрамына енетін Microsoft Access 2000 мәліметтер қорын басқару жүйесін таңдап алдық..

 

2.  Мәліметтерді жұмыс істеу принципіне қарай бірнеше типке бөлуге болады: иерархиялық, желілік, реляциялық.

Иерархиялық - 60 ж-ң басында қолданылды. Ол сатылы түрде құрылған. Мұнда берілгендер 2 категорияға бөлінеді: негізгі, тәуелді.

Бұл мәліметтер қоры мәліметтерді жүйеленген кезде пайдаланған ыңғайлы. Басқа  жағдайда модель күрделі болып саналады.

Желілік - иерархиялықпен бірге қолданысқа енді. Бұл мәліметтер қорында кез келген объект негізі немесе тәуелді болып табылады. Мәліметтер қорын желілік принципін ұйымдастырғанда әр бір объектт басқа бір объектпен бірнеше байланысқақа түседі. Сондықтан оларды пайдалану күрделі болып табылады.

Реляциялық - 70 ж. бастап программалауда қолданыла бастады. Реляция ағылшын сөзінен шыққан, қатынас деген мағнаны білдіреді. Бұл мәліметтер қоры-да объект жол мен баған-н тұратын тік тұрт бұрышты кесте түрінде беріледі.

Мәліметтер қорыындағы әрбір кесте  объектт б.т.мұндай мәліметтер қорын  компьютерде пайдаланған тиімді. Мәліметтер қорындағыы әр бір кесте магниттік дискіде 1 папкада сақталады. Папка мәліметтер қорын құрайды, ал кестелер жеке файл түрінде сақталады. Кестенің бағандарын - өріс, ал жолдарын - жазба деп атайды. кестенің өрістеріне келесі талаптар қойылады:

1. әр бір өрістің аты болуы қажет
2. өріс алдын-ала анықталған типтегі мәліметтер
3. кез келген кесте кем дегенде бір өрістен тұрады.

 

3. Кестенің өрістері кілт немесе индекс ретінде анықталуы мүмкін. Кілт  - бұл мәліметтерді кесте жазбасын бір мағынада анықтап тұратын бірнеше өрістердің комбинациясы. Кілт қарапайым және күрделі болып бөлінеді.

Қарапайым кілт бір өрістен тұрады

           Күрделі  немесе құрама кілт бірнеше  өрістің мәліметтерінен тұрады.

Кілт мәліметтері қайталанбауы керек. Құрама кілт жеке өрістерде қайталануы мүмкін. Кілт ретінде алынған өріс кілт өрісі деп аталады. Кілтті алғашқы кілт немесе басты индекс деп те атайды. Кілт кесте жазбасын бірге анықтауды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, мәліметтер қорынан жылдам сұраныс алу үшін кілт қолданылады. Кілт өрісін анықтау үшін келесі ережелер орындалуы қажет:

• кілт мәліметтері қайталанбайтын өрістен тұруы керек;
• кілт ретінде фамилиядан тұратын өрісті алмаған дұрыс, өйткені мәліметтер қорында бірдей фамилия кездесуі мүмкін;
• егер өріс номерлеуден тұратын болса оны кілт ретінде алуға болады.

Индекс қажетті ақпаратқа жылдам жету мүмкіндігін беретін бірнеше  өрістердің  жиынтығы. Индексті кілттен  айырмашылығы индекс өрістері бірнеше  жазбаны анықтайалады.

 

Кітапхана мәліметтер қоры

Оқырман кестесі

Аты-жұні	Кітап аты	Кітап авторы	Кітап нұмірі	Бағасы
Маратов	Экономика	Мақаш	353	5000
Маратов	Қаржы	Мақыш	343	5500
Керимкулов	Экономика	Жолдасов	354	6000
Салабекова	математика	Минорский	555	7000