Халықтың әртүрлі категорияларымен әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін жетілдіру

Әлеуметтік жұмыс адамдардың әлеуметтік  өмірін талдап, олардың әлеуметтік өзара әрекеттестігін түзету мен жетілдіру тәсілдерін үйретеді.

Әлеуметтік зерттеулердің жоғарғы оқу орындарындағы пәндердің қалыптасуы проблемаларына көмектесуі қажет. Әлеуметтік жұмыстың негізгі компоненттерінің әлеуметтік мониторингі оның сенімділігін қамтамасыз етіп, өзіндік дамуына мүмкіндік жасайды.

Әлеуметтік жұмысқа социологияның әсерін бағыттайтын негізгі спектр нақты белгіленіп, анықталады: қоғамдық әлеуметтік спектр нақты белгіленіп, анықталады: қоғамдық әлеуметтік құрылымды әлеуметтік зерттеу қорытындыларын  қолдану, осы мәліметтердіәлеуметтік қызмет мамандарын дайындауда пайдалану, әлеуметтік қызметкерлер түрлі топтарараласу бағытында әлеуметтік жұмысты талдау. Барлық әлеуметтік институттар, әлеуметтік қорғау институты және әлеуметтік жұмыс маңызды мемлекеттік пен  қоғам үшін маңызды міндет атқарады, яғни тұрақтандыру мен социумды сақтау, қалыптасқан қоғамдық қаитынастардың үйлесімділігін қамтамасыз етудің негізгі факторларының бірі.

Әлеуметтік жұмыс – бұл теория ғана емес, ол адамдардың бір-бірімен өзара әрекеттік қарым-қатынасының өнері. Ескере кететін жайт, әлі әлеуметтік жұмыстың технологиясы мен әдістері жеткіліксіз. Біз әлеуметтік жұмыста әлеуметтік жұмыстың мынадай объектілері: жұмыссыздар, босқындар, тұрақты орны жоқ адамдар. Осыған орай, әлеуметтік жұмыстың жаңа әдістері пайда болуда - әлеуметтік жұмылдыру жұмысы және стиверк (көшедегі әлеуметтік жұмыс). Бұл әдіс Америка Құрама Штаттарында пайда болды, содан кейін Австралия, Германия, Франция және  басқа Еуропа елдерінде тарады.

Біздің еліміздегі әлеуметтік жұмыс саласында өзекті мәселе қоғамды  іздендіру деңгейі, адамның негізгі құқтарын сақтау, әлеуметтік қорғау деңгейін дәлелдеуі оны маңызды іс-әрекет ретінде мойындауы еліміздегі әлеуметтік жұмыс саласындағы  өзекті проблема болып отыр. Өкінішке орай,  өмірде түрлі бақытсыздық,  аурулар,  отбасын, әлеуметтік топты  сыртқы ортадан көмек сұрауға, тұрмыс жағдайын сәтсіздікке ығыстырады. Отбасы мәселесі, ерлі-зайыптылар арасындағы немесе ата-ана мен балалар қатынасы кез келген отбасында оның әлеуметтік статусымен материалдық жағдайында келеңсіз жағдайлар туындауы мүмкін.

Жасөспірімдердің өтпелі кезеңдегі немесе қарт адамдардағы проблемалар және халықтың  бұл категориясы, әрі олардың жақындары осы мәселені шешуде көмек пен шешіміне мұқтаж. Сондықтан бүкіл әлемде әлеуметтік жұмыс барлық топтарға және мүгедектерге қажет, дегенмен кейбіреулер оны потенциалды қажет етеді.

Әлеуметтік жұмыс кәсіби іс-әрекеттің түрі және әлеуметтік институт ретінде күшті теориялық базасыз өмір сүре алмайды. Әлеуметтік жұмыс түрлі теориялардың парадигмаларына сүйенеді. Қазіргі заманғы әдебиеттерде әлеуметтік жұмыстың түрл тұжырымдамалық тәсілдері беріліп, оның іс-әрекетінің мазмұнын түсінуге байланысты. Мысалы, әлеуметтік жұмыс саласының  бірден бір маманы л. Гусляков әлеуметтік жұмыстың  4 түрлі парадигмасын анықтайды:«радикалды-гуманистік», «радикалды-құрылымдық»,  «түсініктемелік»,  «функционалистік».

«Әлеуметтік технология»  атты  түсіндірмелі  сөздікке  екі түрлі тәсіл берілген: жүйелі немесе құрылымдық және әлеуметтік  психологиялық.

Шын мәнісінде әлеуметтік жұмыс түрлі дауларды шешуге бағытталған әрекетке бағытталған.  Чикаго мектебінің өкілі Роберт Пак  даулардың жақсы қызметитерін атап берді: «жанжал бар жерде,  мінез-құлық зерделі және саналы;  тек осындай жағдайда рационалды бейнесі бар».

Әлеуметтік жұмыс жағдайында  жанжалдар  бірнеше деңгейде қарастырылады.

1. Жанжал берік  әлеуметтік теория  ретінде - әлеуметтік қызметкерлердің  методологиялық база қызметі.

2. Жанжал орта деңгейдегі теория  ретінде – ол әлеуметтік қызметкерге  жанжал теориясын өз әрекетінде қолданудың негізгі тәсілдерін әлеуметтік қайшылықтарды шешуге қолданады.

3. Жанжал технологиясының санының  алдын алу, болжау, шешу, басқару.

Жылдар бойы  басылып келе жатқан қарама-қайшылықтар, тұрғындардың көпшілік бөлігінің бүгінгі жағдайының жақсаруының болашағы, криминогендік жағдайлары, билік саясатының құрылымы т.с.с. әлеуметтік субъектілердің бұрынғы шашыраңқы қарама-қайшылықтарының бірігуіне әкеледі,  социумның  жанжалдығының бір ағынға  қосылуына,  қоғамның терең  ыдырауына,  байланыстардың үзілуіне әкеп соғады.

Осылайша,  қарама-қайшылықтарды  жалпы басу жағдайында  әлеуметтік салада туған  жанжал қоғамның  ыдырауының  негізі болады,  әлеуметтік қысымның өсуіне  ықпал етіп,  барлық деңгейде жеке адамның қоғаммен өзара әрекетке әкеледі.

Көпшілік жағдайда нақты жанжалмен  әлеуметтік қызметкерлер  айналысады,  онда бір мезгілде құрылымның  бұзылуы  мен  конструкциялық  қызметтері. Мысалы, Ю.В.Растовтың  пікірі бойынша,  жанжалдың  конструктивті  рөлі  әлеуметтік  шындықпен  бірдей  және басқа деңгейде ол құрылым бұзылу маңыздылығымен толықтырылады.  Әлеуметтік қызметкер  өзінің жұмыс барысында кейде әлеуметтік жанжалмен өз объектісінің  нақты  іс-әрекеті кездеседі.   

       Әлеуметтік жұмыс ғылым ретінде адам қызметінің саласын көрсетеді, ол белгілі бір нақтылық жөнінде объективті ғылымды теориялық жүйелендіру және спецификалық- әлеуметтік қызметті мемлекеттік, қоғамдық, әлеуметтік мәселені шешуге бағытталған – жеке ұйымдарды, қоғамдағы топтарды, отбасыларды, индивидтерді, мамандарды кәсіби және қоғамдық қызмет ретінде айқындауға болады. Әлеуметтік жұмыстың ғылым ретінде маңызды мәселелерінің бірі – көрсетілген объекттердің әлеуметтік мәселелерін шешудің тиімді әдістері мен технологияларын өңдеу және де әлеуметтік жұмыстың бар әдістер мен формаларын талдау.

Әлеуметтік жұмыс техникалық, әсіресе табиғи ғылымдармен байланысты. Бұның шеңберінде жүргізілетін зерттеулер бір жағынан, көп жағдайда табиғи ғылымдармен (соның ішінде медицинамен) байланысы тұрғысынан қарағанда ғылымның бөлімдері арасындағы сипатын білдіреді, ал екінші жағынан - әлеуметтанумен, психологиямен, педагогикамен, құқықтанумен және басқада әлеуметтік (қоғамдық) ғылымдармен байланысын білдіреді.

Әлеуметтік жұмыс елімізде әліде болса қалыптасу кезеңінде тұр. Ғылыми тәртіптің сипатты белгілері кәсіби журналдар мен ұйымдардың, оқу кафедраларының және оқулықтардың саны болып табылатынын айта кету керек. Соңғы жылдары көптеген елдерде ондаған жоғарғы оқу орындарында сәйкес кафедралар ашылған, бірнеше оқу құралдары және әлеуметтік жұмыс теориясы, тарихы және әдістері туралы оқулықтар дайындалған және басылып шығарылған.

Алайда бұл ғылымның құрылу үрдісі аяқталудан әліде болса алыста. Сол себептен де аспиранттар мен докторанттар, философия, әлеуметтану, саясаттану, педагогика және психология мамандықтары бойынша дайындалуда.

Әрбір ғылым ториялық және эмперикалық білімдердің ,теориялардың, әдістердің, әдістемелердің (техникалардың) қоспасын білдіреді. әлеуметтік жұмыс ғылым тараулары ретінде оның ерекшелігі білім мен білгірліктің бірлігінен тұрады. Бұл оның негізгі қағидасы. Мұндай бірліксіз ғылым болмайды, мұндай бірліксіз Адам өміріне маңызды салада (облыста), әлеуметтік қызметкер қалыптаса алмайды.

Әрбір ғылымның өзінің терминологиясы, түсіндірмелі-сипатты аппараты болады. Сонымен қатар, кез келген ғылым тараулары сияқты әлеуметтік жұмыста да қолданылатын түсініктемелерді жіктеуге әрекет жасалады.

Бір топты, әлеуметтік жұмыстың ғылым ретінде спецификалық санаты болып табылмайтын терминдер мен түсініктемелер құрайды. Олардың ішінен нақты ғылымдар тарауларымен байланысы басымырақ түсініктерді бөліп көрсетуге болады. Мысалы, әлеуметтік сала, әлеуметтану, педагогика және психологиямен байланысты - әлеуметтік қарым-қатынастар және т.б.

Екінші топ түсініктемелері, әлеуметтік жұмысқа көбірек қатысты, сонымен қатар басқа да ғылымдарда қолданылады. Бұл негізінен әлеуметтік жұмыстың объектілерін және негізгі бағыттарын анықтайтын, әлеуметтік қызметкер және мекемелер түсінігі. Солардың ішінде, әлеуметтік әлсіз  халық топтары, девианттық мінез-құлықты топтар мен тұлғалар, әлеуметтік қорғау, әлеуметтік қорғану, әлеуметтік қолдау, әлеуметтік көмек, балалар мен жасөспірімдер пана үйлері, отбасына және балаларға арналған әлеуметтік-реабилитация орталықтары, халықты әлеуметтік қорғауды басқару және т.б. түсініктер бар.

Әлеуметтік қорғауды қоғам мен және оның түрлі құрылымдарымен жүзеге асатын шаралар жүйесіне, минималды өмір сүру жағдайының кепілдігіне және адамның өмірін қамтамасыз етуге қолдау көрсету деп түсінуге болады.

Әлеуметтік қолдауды  тұрмыс  қызметінде  мұқтаж  тұлғалар,  жеке отбасылар және әлсіз әлеуметтік топтар жағдайын қолдауға бағытталған арнайы шаралар деп түсіндіруге болады.

Әлеуметтік  көмек – бұл  жеке тұлғаларға немесе халық топтарына  өмір  қиындықтарын  жеңуге немесе  жеңілдетуге, олардың қоғамдағы  әлеуметтік  статусын  (беделін)  табуына,  қоғамға  бейімделуіне  көмектесетін  жәрдем,  қызмет  және  қолдау  түріндегі  әлеуметтік  шаралар  жүйесі.

Әлеуметтік жұмысты  қоғам өмірінің барлық саласындағы адамдардың субъективті  рөлінің  жүзеге  асуын тиімдету,  өмір сүруді  қамсыздандыру  үрдісін және тұлғаның,  отбасының,  әлеуметтік  және  басқада топтардың,  қоғам мүшелерінің  іскерлік  қабілеттерін  дамыту  мақсатындағы,  адам  қызметінің  өзге  түрі  ретінде  қарастыруға  болады.

Ең  бастысы  әлеуметтік  жұмыс  түрлі қызметтердің бірі  ретінде  барлық  адамдарды, әсіресе  әлсіз  топтарды  қолдауға,  қорғауға  бағытталған. Мұндай  қызмет  түрінің  адамның  пайда  болуынан  оның  даму  кезеңдерінде  өз  орны  болғаны  анық.

Әлеуметтік  жұмыс  тек  қана  әлеуметтік  «әлсіз»  топтарға  әлеуметтік  қолдау  шараларын  жүргізу  ғана  емес,  сонымен  қатар,  барлық  халықпен  әлеуметтік  қорғау  шараларын  жүргізуге  бағытталған.  Бұл  кең  мағынада  әлеуметтік  жұмыс  бүкіл  халықтың  әрбір  азаматына  тиісті.

Әлеуметтік  жұмыс  спектрі  және  халыққа  әлеуметтік  көмек  көрсету,  өте  алуан  түрлі.  Мысалы,  қарт  адамдарға  және  мүгедектерге  азық-түлік  тағамдарын  үйлеріне  жеткізу,  іс- шаралар  ұйымдастыру,  әр түрлі  бағыттағы  күндізгі  орталықтар  ашу  (сауықтыру, спорттық,  ойын  түріндегі,  ақыл-есі  кем  адамдарға,  маскүнемдерге,  нашақорларға  арналған  және  т.б.).

Халықты  әлеуметтік  қолдау,  әлеуметтік  қорғау,  жалпы  әлеуметтік  жұмыс,  қоғамның әлеуметтік  дамуын,  әлеуметтік  және  басқада  топтар  қарым-қатынасын  және  де  олардың  тұрмыс  жағдайын  жөндеу  мен  қажеттіліктерін  қанағаттандыру  сонымен  қатар  белсенді  ету  белгілі  бір  бағыттағы  мемлекеттің  әлеуметтік  саясатымен  анықталады.

Әлеуметтік  басқару  қоғамдағы  басқару  түрлерінің  бірі  және  оның  қызметі – қоғамдық  өмірге  қатынасушылардың  әлеуметтік  жағдайын  реттеу,  қоғамдық  қарым-қатынастардың  субъекттілері  ретінде  дамуын  қамсыздандыру  болып  табылады.  Әлеуметтік  жұмыстың  девианттық  мінез-құлықтағы  адамдарға,  балаларға  және  қарттарға,  әлсіз  қорғалған  тұрғындарға  қолданылатын  спецификаны  есепке  ала  отырып  оны  ұйымдастыру  үшін  міндетті  түрде  әлеуметтік  басқарудың  мәнін,  механизмін  және  негізгі  компоненттерін  анықтап  алу  қажет.

Сонымен  қоса  ең  маңызды  түсініктер мен категориялар:

Әлеуметтік жұмыс- мәдени,  әлеуметтік  және  материалдық  жағынан  өмір  деңгейін  жақсарту,  адамға,  отбасына  немесе  топ  мүшесіне индивидуалды көмек  көрсету,  мақсатында  азаматтарға  мемлекеттік  және  мемлекеттік  емес  жәрдемдесетін  кәсіби  қызметтің  арнайы  түрі.

Әлеуметтік қызмет - әлеуметтік  қызметті  жүзеге  асыратын  мемлекеттік,  муниципалдық,  жеке  меншік  және  басқада  органдардың,  мекемелердің,  кәсіпорындар мен  ұйымдар  жүйесі.

Әлеуметтік  қызмет  көрсету - әлеуметтік  қызметкерлер  және  жеке  мамандардың  әлеуметтік  қолдау  көрсету,  әлеуметтік  тұрмыстық,  әлеуметтік-медициналық, психологиялық-педагогикалық,  әлеуметтік  құқықтық  қызмет,  қиын  өмір  жағдайдағы  азаматтардың  әлеуметтік  бейімделуімен  оңалтуларын  жүзеге  асыру  қызметі. 

Әлеуметтік  қызметкер - бұл әлеуметтік  жұмыс  саласының  маманы;  әлеуметтік  жұмыс  саласындағы  мамандықтар  жиынтығы  болып  табылады.  

Әлеуметтік қамсыздандыру - заңды негіздерге байланысты қартайғандығына, мүгедектігіне, ауруына, асыраушысынан айрылуына  байланысты  азаматтарға  материалдық  қызмет  көрсету  бойынша  мемлекеттік  және  қоғамдық  іс- шаралар  жүйесі.

Әлеуметтік  сақтандыру  - жеке әлеуметтік  қатерлер  түрлерін  компенсациялау  және  минимизациялау  бойынша  мемлекетпен  бекітілген  құқықтық,  экономикалық  және  ұйымдастырушылық  шаралар  жүйесі.

Қиын  өмір  жағдайы – субъективті  түрде  Адам  үшін  қиын  қабылданатын және  оның  қалыпты  өмір  тіршілігін  объективті  түрде  бұзатын  жағдай (мүгедектік,  жасы келуіне,  ауруына,  жетімділігіне  байланысты  өз-өзіне  қызмет  көрсете  алмау,  бақылаусыздық,  аз  қамсыздану,  жұмыссыздық,  отбасындағы  қатаң  қатынастар және  келіспеушіліктер,  жалғыздық  және  т.б.).

Қазақстан Республикасы халықаралық қауымдастыққа енуімен көптеген өркениеттерді қабылдады және де олардың кең көлемде дамуына жағдай жасады. Мемлекеттер арасындағы қатынас әлеуметтік қауымдастыққа енуі дәстүрлі өмір салтын өзгертті. Әлем  елі өзара қауымдастыққа революциялық жолмен жүру арқылы енеді деген көзқарас күйреді.  Адам баласы қоғамында  глоболизация деп аталатын жаңа кезең пайда болды. Халықаралық ұйымдардың өзара қарым-қатынасы күшейе түсті, соның нәтижесінде әлеуметтік ұйымдар, олардың ұйымдастырушылары  өзара  кең  түсінікте бола бастады.

Сондықтан әлеуметтік әрекетті түсіндіру үшін ең алдымен әрекеттерінің өз ісіне берген мағынасын анықтау қажет, екіншіден әлеуметтік әрекеттің  себептік мотивтерін анықтау қажет. М.Вебердің пікірінше, әлеуметтік  әрекеттер  үлкен әлеуметтік өзгерістерге әкеледі. Сондай-ақ, әлеуметтік әрекеттер институттар мен топтардың іс-әрекет сипатына әлеуметтік ықпал етеді. Сөз жоқ, өркениетті елдердегі әлеуметтік әрекеттер бірінші кезекте қайырымдылық ұйымдарының өзара қарым-қатынасын жақсарта отырып, қоғамның тұрақталуына толық әсер ете бастады. Осы бөлімде халықаралық қайырымдылық ұйымдары мен қорларының өзара әсер етуші, ынтымақтық қызметіне шолу жасалынады.