Құқықтық нормалардың ұғымы және түрлері

Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік қүқықтық актілер де ресми, яғни оларды қабылдаған мемлекеттік органдардың атынан ресми түрде жариялануы тиіс. Тек осындай реттерде ғана оларды нақты жағдайларға қолдануға болады.Осы ретте әңгіме Президенттің нормативтік жарлықтары, Үкіметтің, Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы Соттың қаулылары, орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік актілері жөнінде болып отыр.

Қазақстанның ежелгі дәстүрлі құқық нормаларын жан-жақты зерттеп алмайынша, Қазақстан Республикасындағы апеллияциялық өндіріс жайлы толыққанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес. Өкінішке орай, отандық қылмыстық процесс жүйесінде соттың үкімдері мен шешімдерін апелляциялық қайта қарау институты соңғы уақыттарда ғана пайда болғандықтан, Қазан төңкерілісіне дейінгі қазақ құқықнамасынан бұл тақырыпты дөп басып тауып алудың қиын екені де рас.

  Дәстүрлі құқық туралы сөз  қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы  жағынан біркелкі болғанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әр түрлі нормалар мен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде бір-бірінен тым алшақ емес,қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жатқандай еді.Түп тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалар мен институттардың күні кешегі он тоғызыншы ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім,сондықтан да болар, қазақтың дәстүрлі құқығындағы қайсыбір нормалардың қашан пайда болғанын тап басып айту оңай емес.

       Қазан төңкерілісіне  дейін қазақтардың дәстүрлі құқығында қылмыстық және азаматтық құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер-білінбес қана болды. Қазақтардың пікірінің дамуы жөнінде он тоғызыншы ғасырдағы әйгілі қазақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш. Уәлиханов былай дейді:

“Қылмыспен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек тұрмыс-салты басқаша дамыған қырғыздардан (қазақтардан) орыстармен немесе басқа еуропалықтармен бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.Құқықтық норманың құрылымы:

Құқық нормаларында халықтың, таптардың, топтардың, тіпті жеке адамның еркі де бекітіледі. Адамзат тарихында жеке адамның  еріктерінің құқықтық нормаларында бекітілуі көп болған. Мысалы, коммунизм  идеологиясының негізін қалаушы  Карл Маркс өзінің «Коммунистік партияның  манифесті»деген еңбегінде буржуазиялық қоғамдағы мұрагерлік туралы заңның өте қатаң талаптарын жоюды өз әмірінен алған. К.Маркс өзінің құдай қосқан әйелі бола тұрып, отбасында қызметші болған Ленхен деген әйелмен көңілдес болып, бала туғызған. Әйелінен сескенген К.Маркс Ф.Энгельске сәбиді «менікі» дегізеді, бірақ оған өзінің мұрасын бөліп беруді армандайды. Өкінішке орай сол кездегі заң бойынша заңды некеден туған балаларға ғана мұрагерлік берілген.

Социалистік идеологияны жазу барысында К.Маркс «Коммунистік партияның манифесінде» қатаң мүрагерлік заңын жокка шығаруды талап етті.    3.Құқықтық нормалар қажет болған жағдайларда мемле-

кеттік күшпен қамтамасыз етіледі. Сот, прокуратура полиция

және басқа да мемлекеттік органдар құқық нормаларын бұрма-

лаған, немесе орындамаған субъектілерге күш қолданады, жа-

уап қатартады.

Құқықтық норма дегеніміз мемлекет бекіткен, бәріне бірдей, формаларды — айқын және орындалуы, сақталуы, қажет болган жағдайда күшпен қамтамасыз етілетін мінез құлықтың үлгісі.

Құқықтық  нормалар жеке тұлғалар мен занды  тұлғалардың нақтылы мағынадағы құқықтық жағдайларын, мінез-құқықтарын бекітеді. Құқықтық қатынасқа түскен субъектілер құқық нормаларындағы ереже, үлгі талаптарына сай ғана әрекеттер істеулері тиіс. Формула жүзінде:

«Мен  солай істеуім керек, құқық нормасы  менен соны талап етеді» деген талап іс жүзіне асырылуы тиіс. Осыған байланысты құқытық нормаларының мазмұны мынандай ерекшеліктермен айшықталады:

Құқықтық нормаларда қайсыбір болмасын заманның, тарихи жағдайлардың тілек-талаптары мен қажеттілігі бекітіледі. Мысалы, Қазан төңкерісінен кейін Кеңес өкіметі қабылдаған құқық нормалар өтпелі дәуірдің барлық талаптарын бекітті (жерді тартып алу, завод, фабрикаларды тәркілеу, байларды сайлау құқықтарынан айыру, қалыңмалды, әмеңгерлікті, көп әйел алушылықты жою).

Субъектілердің құқықтары мен міндеттері нақтылы, айқын мағынада бекітіледі. Жеке және заңды тұлғалар тек талаптар негізінде құқықтары мен міндеттерін атқара алады. Құқықтық норма үлгісінен тыс әрекеттер заңсыз деп танылады.

Құқықтық нормалардың мазмұны, түсініктілігі және санаға ұғымдылығы оны жазған, қабылдаған органдардың сауаттылығына тікелей байланысты болды. Шашыраңқы, түсініксіз, қайталауы басым, дұрыс дәрежеде аударылмаған құқықтық нормаларды қолдануда көптеген қиындықтар туындайды. Құқықтық нормалар математикалық формулалар сияқты нақтылы-,айқын және қысқа болулары шарт. Көп сөзділік, мағынасы түсініксіз нормалар бұрмалауға жол ашады, заңсыздыққа әкеп соқтырады.

Белгілі күштер, партиялар, топтар және таптар лоббизм тетіктерін пайдалану аркылы өз мүдделерін құқық нормаларында бекітеді.

    Әр  кезде тиімді құқықтык  нормалар коғамдық қатынастарды  реттеуде қоғамды прогреске жетелейді, шиеленістердің болуын тежейді. Керісінше, тиімсіз нормалар өмірдің  дамуын тежеп, керітартпалық рөл атқарады. Құқық жасаушылықтың мақсаты заң ғылымының жетістіктерін пайдалану арқылы тиімді құқық нормаларын қабылдау болып табылады. Құқық нормаларынын мазмұнын аталмыш ерекшеліктерді біртұтастық мағынада танып, зерттегенде ғана оның барлық сипаты мен тиімділігіне баға беруге болады.

    Құқықтық  нормалар басқа  әлеуметтік нормалармен  салыстырып  қарағанда жалпы мазмұнға ие, бәріне бірдей колданылатын мінез- құлықты бекітеді.

    Осыдан  мынандай қорытынды  туындайды: құқықтық нормалар өмірде  болған жағдайларға сан алуан рет колданылады және ол жеке бір субъектке. бағытталмайды жалпыға бірдей болып табыладыМемлекеттік органдар өздерінің құқық бекіткен құзырлары бойынша құқықтық нормаларды қабылдайды.

    Бірақ, қабылдаған нормалардың  бәрі құқықтық нормалар болып саналмайды. Олардың шығарған көптеген кесімдері әр түрлі жағдайларға байланысты болған сәттерге арналып шығарылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Президентінің бір адамды орденмен марапаттау туралы шығарған жарлығы, министрдің төменгі сатыда тұрған бөлім, басқарма бастықтарын тағайындау туралы шығарған бұйрықтары, облыс әкімінің аппараттағы бөлім басшысын тағайындау туралы шығарған бұйрықтары және т.б. бұл жерде лауазымды тұлғалардың шығарған кесімдері өздерінің құзырларына байланысты, бір гана жағдайларға байланысты бір ғана жағдайларға қатысы бар, басқа адамдарға ешқандай қатысы жок. Судьяның заң негізінде шығарған шешімдері мен үкімдері де дара кесімдер қатарына жатады. Дара кесімдер кұқық нормалар сияқты нормативтік сипатқа ие бола алмайды, бір ғана жағдайларға қолданылады, сонымен өзінің күшін жояды.[ Ағдарбеков Т. - 320 б.]

Құқықтық  нормалардың өздеріне тән арнайы құрылымы болады. Құқықтық нормалардың құрылымы танудың теорияға және тәжірибеге мәні өте зор. Оны меңгеру, білу арқылы заңгерлер құқықты қолдану процесі қызметінде кеңінен пайдаланады.

    Құқықтық  норманың құрылымы  дегеніміз - қисынды мағынамен оның  ішкі мазмұныны ңэлементтерін  айқындап көрсету. Құқықтық нормалардың  құрылымы мынандай элементтерден  тұрады:

Гипотеза (шарт, жағдай)

Диспозиция (мінез-құлык)

Санкция (жаза)

    Гипотеза  — өмірде  болатын нақтылы жағдайларда  құқықтық норманың қолданылуы. Негізінде  «Егер» деген мағынамен қамтылады. Гипотеза құрамдық мағынасына  байланысты мынандай түрлерге  бөлінеді:

Жай (жұпыны) гипотеза бір ғана жағдай болғанда құқықтық норманың дипозициясы іс жүзіне асырылады, немесе қолданылады.

Күрделі гипотеза скі немесе бірнеше жағдайлар арқылы диспозиция қолданылады. Мысалы, «Қазақстан Республикасының сайлау туралы» заңының 3-мынандай күрделі гипотезаны бекітеді: «Республика Президентін, Парламснт Мәжілісінің және мәслихаттарының дспутаттарын жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелері сайлау жалпыға бірдей,тең және төте сайлау құқығы негізіндс жасырын дауыс беру жағдайында өткізеді». Бапта көрсетілгендей сайлаудың өтуі үшін бірнеше жағдайлар, шарттар бекітілген.

    Дәрежелі  кесімділік  сипаты бойыиша болжамдар абсолюттік-кесімді  және салыстырмалы кесімді болып  бөлінеді.

Абсолюттік-кесімді гипотеза өзінің мәтінінде құқықтық норманы қолданудың және іс жүзіне асырылуының нақтылы жағдайлары мен шарттарын көрсетеді. Мысалы, «Қазақстан Республикасы неке және отбасы заңының» 11-бабы абсолюттік-кесімді гипотезаға жатады:

    Некеге  тұруға;

біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған адамдардың;

тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-аналар мен балалардың, атасының, әжссінің және немересінің), ата-анасы бір және ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-сіңілілердің (аға-қарындастарының);

асырап алушылар мен асырап алынғандардың;

біреуін болса да психикалық ауруының немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан сот әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың арасында жол берілмейді».

    Немесе, Қазақстан Республикасының  Азаматтык  іс жүргізу кодексінің 249-бабы абсолюттік кесімді нормалар санатына жатады: «сот егер :

талап қоюшы осы санаттағы істер үшін занда белгіленген дауды алдын ала сотқа дейін шешудің міндетті тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті қолданудың мүмкіндігі жоғалмаса;

арызды әрекетке қабілетсіз адам берсе;

арызға қол қойған және оны берген адамның арызға қол қоюға және оны беруге өкілеттігі жоқ болса;

осы немесе басқа соттын іс жүргізуінде осы тараптар арасындағы, сол мәселе туралы дау бойынша және сол негіздер бойынша бұрын козғалған іс бар болса;

тараптар арасында бұл дауды заңға сәйкес аралық соттың шешіміне беру туралы келісім жасалса және жауапкерден істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дауды сотта шешуге қарсылық білдірсе;

 

    6)өздерінің қатысуынсыз  істі қарауды өтінбеген талап 

 қоюшы екінші шақыру бойынша  сотқа келмесе;

өзінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап қоюшы екінші шақыру бойынша сотқа келмесе, ал жауапкер істі мәні бойынша қарауды талап етпесе;

өзінің мүддесіне сай іс қозғалған адам мәлімделген талапты қолдамаса;

талап арызды қайтарып алу туралы өтініш берілсе, ал жауапкер істі мәні бойынша қарауды талап етпесе;

    10)көрсетушіге арналған  күші жойылған бағалы қағаздар  және ордерлі бағалы қағаздар  бойынша құқықты қалпына кслтіру  туралы істер жөніндегі өтініш  жарияланымнан бастап үш ай мерізім аяқталғанға дейін берілсе, арызды қараусыз қалдырады». Осы көрсетілген шарттардың бірі анықталатын болса

 сот арызды қараусыз қалдырады, яғни диспозиция өзінің 

 құқықтық күшіне енеді.

    Салыстырмалы-кесімді  гипотеза  құқық нормаларын іс жүзіне асыратын субъектілерге арнайы шеңбер көлемінде шарттардың бірнеше мүмкіндіктерін беруді бекітеді. Мысалы, «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңның 90-бабы салыстырмалы-келісімді гипотезаға мысал бола алады, «Егер мемлекеттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үйде... тұрғын үй сақталатын уакытша болмаған жалға алушының отбасы мүшелері тұрмайтын болса, жалға алушы сақталған тұрғын үйге қосымша жалғау шарты бойынша тұрғындарды кіргізуге не тұрғын үйдің сақтау мерзімінде уақытша тұрғындарды тұрғызуға құқылы». Құқықтық норма жалға алушыға салыстырмалы кесімді гипотеза арқылы екі мүмкіндік шартын бекітіп отыр.

Баяндау тәсілі бойынша гипотезалар абстрактілі және казустік болып екі түрге бөлінеді. Абстрактілік гипотезада дара, жеке жағдайлар көрсетілмейді, жалпы мағынамен ғана беріледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 73-нормасында: «Қылмыс жасағаннан кейін оның өз іс әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық кауіптілігін ұғыну не оған ие болу мүмкіндігінен айыратын психикасы бұзылуы пайда болған адамды сот жазадан босады, ал жазасын өтеп жүрген адамды одан әрі өтеуден босатады». Нормада «психикасы бұзылуы» деген ұғым абстрактілік болжамдар сипатын дәлме-дәл беріп түр. Себебі, қандай аурулар екені нақтылы, жекеленіп көрсетілмеген: шезофрения ма, эпилепсия ма, депрессиялық психоз ба. Абстрактік гипотеза негізінде құқықтық нормалардың көлемін қысқарту мақсатын көздейді.[ Андабеков Ш]

    Казустық  гипотеза деп  құқық нормаларында нақтылы, жеке  жағдайлардың барлық сипаттамаларын айқындап белгілеуді айтады. Казустық гипотезаға, мысалы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 115-бабын жатқызуға болады. Бұл нормада жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар жеке жағдайлармен нақтылы берілген: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы. Бірақ, казустық нормаларды қалыптастыру барысында кейбір қатынастар немесе кейбір объектілер оның құрамына, тізіміне кірмей қалу қаупі бар. Бұл жағдайларда (казус) құқық қолдану барысында айтарлықтай қиындықтардың тууы мүмкін. Диспозиция  деп құқық нормасы бекіткен субъектілердің мінез-құлық ережелерін айтады.

 

    Диспозиция  құқықтық  әдебиетте негізінде екі  түрге  бөлінеді: баяндау тәсілі бойынша  және құрылымы бойынша. Баяндау  тәсілі бойынша диспозициялар  жай, суреттемелік, сілтеме, бланкеттік  болып бөлінеді.