Шарттың жалпы ережелері

Шектеулі айналым қабілеті бар мүлік, олардың мүліктік айналымын құқықтық реттеудің ерекшелікгері ескеріліп, кепіл нысаны бола алады, атап айтқанда, кепіл нысанына өндіргіп алуды аударғанда ондай мүлікті иеленушіге не оны мамандандырылған сауда ұйымдары арқылы сату процедурасына қойылатын талаптар ескеріледі.

Кепіл туралы және кепіл нысаны туралы заңнамада мүліктің кейбір түрлерінің кепіліне заң актілері арқылы тыйым салу немесе шек қою мүмкіндігі туралы ереже бар. Бұл ереже заң актісі бойынша кез келген нәрсенің кепіліне тыйым сала алады, себебі мүлікті кепіл нысаны ретінде пайдалануға тыйым салудың немесе шек қоюдың негізге алынатын критерийлері белгіленбеген. Мұндай тыйым салу немесе шек қою тек заң актілерімен ғана белгіленеді.

Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар: өмір, денсаулық, ар-ождан, жақсы атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұғылмайтындық, жеке және отбасы құпиясы, есімге құқық, авторлыққа құқық, шығармаға қол сұғуды болдырмайтын құқық және басқа материалдық емес құқықтар мүлікке жатпайды және кепіл нысаны бола алмайды.

Кепіл қатынастарының тараптары. Кепіл қатынастарына кемінде екі адам — кепіл ұстаушы және кепіл беруші қатысады.

Кепіл ұстаушы, әдетте, негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша несие беруші болады. Негізгі шарт бойынша несие берушінің ауысуы, егер алғашқы және жаңа несие берушілер арасында құқық ауысқанда басқадай айтылмаса немесе заң актілерінде өзгедей белгіленбеген болса, әрқашанда кепіл ұстаушының құқықтарының жаңа несие берушіге ауысуына әкеп соғады.

Кепіл беруші негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша борышкер де, заттық кепіл болушы ретіндегі үшінші жақ та бола алады.

Кепіл ұстаушыға қойылатын басты талаптардың бірі — ол кепілге берілген нысанның меншік иесі болуы тиіс немесе ол нысанды кепілге беруге мүмкіндік беретіндей онда өзгедей заттық құқық болуы тиіс, не, мүліктік құқықты кепілге салғанда (мысалы, интеллекгуалдық меншікке жататын не тауарлар беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету жөніндегі шарттық қатынастардан туындайтын және т.б.) сол мүліктік құқықтың иесі болуы керек.

Жалпы ереже бойынша, затты кепілге беруші оның меншік иесі болуы, ал мүліктік құқықты кепілге беруші оның қүқық иеленушісі болуы тиіс, сонда ғана бөтен мүліктің кепілге берілуіне мүмкіндік болмайды. Кей жағдайларда меншік иесі не құқық иеленуші үшінші жаққа өз мүлкін, сол мүлікті басқаруға сенімхат беру арқылы, затты немесе басқадай мүлікті кепілге салуға құқық береді, нәтижесінде өкілдік қатынас туындайды, бұл ретте де кепіл нысанының меншік иесі немесе құқық иеленушісі бәрі бір кепіл беруші болып қалады[47].

Мемлекеттік кәсіпорынның негізгі қорына жататын мүлікті кепілге беру меншік иесі болып табылатын мемлекеттің келісімімен уәкілетті мемлекеттік органның келісімі түрінде болады.

Кепілдің туындауының негіздері. Жалпы ереже бойынша, кепілдің туындауының негізі шарт болып табылады. Кепілдің өзіндік ерекше құқықтық реттеумен туындауының айрықша жағдайына оның оқиға немесе өзге заңдық факты болғанда туындауын жатқызуға болады, бұл ретте несие берушінің кепіл құқығының туындауы да солармен байланысты. Заң актілерінің негізінде туындаған кепілді құқықтық реттеудің ерекшелігі екі аспектіде көрініс табады.

Біріншіден, кепіл заң актісінің негізінде туындауы үшін заң актісі кепіл құқығының туындауына негіз болатын оқиғадан басқа, онда, қандай мүлік қандай міндеттемені қанағаттандыру үшін кепілге берілетіндігі көзделуі тиіс. Екіншіден, шарт негізінде туындайтын кепіл туралы ереже, егер заң актілерінде өзгедей белгіленбеген болса, заң актілері негізінде туындайтын кепілге де қолданылады. Яғни заң актісінде кез келген өзге ереже және Азаматтық кодекске немесе Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы Жарлыққа сәйкес кепілді құқықтық реттеуден өзгеше кез келген мәселе көзделуі мүмкін.

Мысалы, кепіл берушіге орнына басқа мүлік беріп кепіл нысанын мемлекет қажеттілігі үшін алып қою, ол нысанды реквизициялау немесе ұлт меншігіне алу заң актісі негізінде кепілдің туындауының мысалы бола алады. Бұл ретте орнына берілген мүлікке кепіл құқығы АК-ның 324-бабына сәйкес туындайды. Занды кепілдің тағы бір мысалы ретінде, жоғарыда аталып өткендей, кеме (түрғызыльш жатқан кеме) кепілін алуға болады, оның құқықтық реттелуі "Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы" Заңда көзделген.

Кепіл туралы шарт. Кепіл туралы шарттың мазмұны үшін қажетті елеулі жағдайларға, жалпы ереже бойынша, кепіл нысаны туралы талап, оны бағалау, кепілмен қамтамасыз етілетін шарттың мәні, мөлшері, және орындалу мерзімі, сондай-ақ кепілге салынған мүліктің тараптардың қайсысында екенін көрсету және оны кепіл туралы шарт күшінде болған кезде пайдалануға болатындығы жатады (АК-ның 307-бабы).

Кепіл нысаны туралы талапта нақты мүлікті кепіл нысанына жатқызу үшін қажетті ақпараттар болуға тиіс. Мысалы, кепіл нысаны ретінде жеке — белгілі бір нәрсені пайдаланғанда қандай нақты заттың кепілде екендігін анықтауға мүмкіндік беретіндей барлық ерекше белгілер керсетілуі тиіс.

Тектік белгілерімен анықталатын нәрселерді кепілге өткізгенде тектік белгілер, сондай-ақ кепіл заттың қай жерде тұрғандығын біддіретін қажетгі мәліметтер немесе нақты мүлікті кепіл нысаны ретінде анықтауға мүмкіндік беретін өзге мәліметтер көрсетіледі, мысалы астықты  кепілге бергенде — оның сорты, астық қоймасының тұрған жері мен реквизиттері, астықты қоймада сақтау шартының елеулі талаптары көрсетіледі. Мүліктік құқықты кепілге салғанда — міндетті адам, мүліктік құқықтың туындау негіздері туралы қажетті деректер, атап айтқанда — реквизиттер, шарттың елеулі талаптары немесе заңдық факты жайындағы қажетті деректер — кепілге өткізілген мүліктік құқықтың туындау негіздері көрсетіледі[72].

Айта кететін бір жағдай — кепіл нысанын бағалау оның нақты құнының жорамалы ғана, ол уақыт өткен сайын өзгеруі мүмкін (кейбір себеіптермен ұлғаюы немесе кемуі мүмкін). Сондықтан, өндіріп алуды кепіл нысанына аударғанда тараптар алғашқы бағаға жүгінбейді, себебі кепіл нысанының нақты құны мүліктің сондай түрлерінің өндіріп алу кезіндегі құнынан тұрады. Сондықтан да, кепіл мүлкіне өндіріп алуды қолданған тараптардың әрқайсысы оның құнына дау айта алады.

Жылжымайтын мүлік кепілін құқықтық реттеудің ерекшелігі сонда, тараптардың келісімімен жылжымайтын мүліктің кепілі туралы шартта бағалауды елеулі деп қарау көзделгенмен, ондай бағалаудан бас тарту жағы да қарастырылған. Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы заңнама жылжымайтын мүлікте әрқашанда белгілі бір құн және құндылық бар, сондықтан да жылжымайтын мүлік кепілі туралы шарт үшін бағалау туралы талаптың қажеті жоқ екендігіне сүйенеді.

Кепіл туралы шарттың кепілге салынған мүліктің тараптардың қайсысында екендігін көрсететін жағдайы кепіл түрін — ипотеканы, кепілақыны, мүлік құқығының кепілін анықтау үшін керек. Кепіл түрін анықтаудың маңыздылығы бар, себебі кепілдің әрбір түрінде кепіл ұстаушының құқықтарының шегін, кепіл мүлкін сақтаудағы тараптардың міндеттемелерін, сондай-ақ тараптардың сол мүлік жойылған, жоғалған немесе бүлінген жағдайда жауапкершілігі мен қауіптерін анықтауда ерекшелікгер бар.

Кепіл туралы шарттың күшінде болу кезеңінде кепілге салынған мүлікті пайдалануға жол беру туралы жағдай, әрине, елеулілер қатарына жатпайды, себебі заңнамада кепіл нысанын ипотека және кепілақы үшін пайдалану тәртібін реттейтін нормалар бар. Сонымен қатар, мүліктік құқықтың кепілі үшін, сондай-ақ, шарт талаптарынан оның кепілақы немесе ипотека екенін дәл анықтау мүмкін емес жағдайларда, кепілдің күші бар кезеңде кепіл мүлкін пайдалануға жол беру туралы жағдай кепіл туралы шарттың елеулі жағдайларына жатады, және осы шарт негізінде кепіл құқығының табысқа және кепіл мүлкін пайдаланудан түскен өзге есімге таралу шегі, тараптардың кепіл мүлкінің жойылуы, жоғалуы немесе бүлінуі үшін жауапкершілігі, сондай-ақ тараптардың өзге құқықтары мен міндеттері анықталады.

Кепіл туралы келісімнің формасы. Кепіл туралы шарт жазбаша формада жасалуға тиіс. Жазбаша формада жасалмаған кепіл шартты заңсыз деп танылады.

Қазіргі кезде кепіл туралы шартты нотариалдық куәландыру қажет емес. Бірақ кепіл туралы шарттың тараптары өзара келісіп кепіл туралы шарттың жай жазбаша формасын емес, нотариалдық формасын тандауы мүмкін, бұл, көбіне, азаматгар қатысқан кепілді ресімдегенде қолданылады. Тараптар кепіл туралы шарттың нотариалдық формасына келісіп, бірақ оны сақтамаса, шарт заңсыз болып танылады[41].

Ортақ меншіктің, әсіресе мемлекеттік тіркеуге жататын меншіктің қатысушыларының келісімін ресімдеудің бірқатар ерекшеліктері бар. АК-ның 304-бабына сәйкес, ортақ (үлесті немесе бірлескен) меншік болып табылатын мүлікті кепілге салу барлық меншік иелерінің келісімін керек етеді, ал АК-ның 220-бабының 3-тармағына сәйкес, кепіл заты болып табылатын және мемлекетгік тіркеуге жататын (әуе, теңіз кемелері және т.б.) бірлескен меншікке қатысушылардың келісімі нотариалдық куәландыруды талап етеді. Ал, кепіл туралы шартгың өзі, АК-ның 307-бабының 2-тармағына сәйкес, міндетті нотариалдық куәландыруды керек етпейді. Ал, практикада ортақ меншік болып табылатын мүлікті (көбіне, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін) кепілге салғанда шарт нотариалдық формада жасалады (мүлік мемлекеттік тіркеуге жатпаса да), бұл ретте ортақ меншік иелерінің кепілге келісімін куәландыру ондай шарттың талаптарының бірі болып табылады.

Кепілді тіркеу. Жалпы ереже бойынша мемлекеттік тіркеуге жататын мүліктің кепілі мұндай мүлікті тіркеуді жүзеге асыратын органда тіркелуі тиіс. Атап айтқанда, кепілге салынғандығы жылжымайтын мүлікті тіркеуді жүзеге асыратын органдарда тіркелуге жататын жылжымайтын мүлікті және олармен мәмілені тіркеу заңнамада көзделген. Ондай кепілді тіркеудің оның заңды болуы үшін құқықтық маңызы бар. Жылжымайын мүліктің кепілін тіркеу жөніндегі талаптарды орындамау кепіл туралы шарттың заңсыз деп танылуына әкеп соғады, ол тікелей заңнамадан туындайды[64].

Кейбір жағдайларда ғана болмаса, жылжитын мүлік міндетті мемлекеттік тіркеуге жатпайды. Олардың ішіндегі тіркеуге жататындары — жылжымайтын мүлікке теңестірілгендер (ғарыш объектілері, әуе және теңіз кемелері, суларда жүзетін кемелер, "өзен-теңіз" жүзетін кемелер) және айналым қабілеті шектелген немесе қауіптілігі жоғары объектілерге жататын кейбір өзге жылжитын заттар. Міндетті мемлекеттік тіркеуге жататын жылжитын мүліктің кепілін тіркеу жөніндегі талапты сақтамаудың құқықтық маңызы жылжымайтын мүліктің кепілін тіркегендегі сияқты. ҚР Президентінің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының әуе кеңістігін пайдалану және авиация қызметі туралы" заң күші бар Жарлығына, Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 15 желтоқсандағы "Азаматтық авиацияны мемлекетгік реттеу туралы" Заңына және Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 17 қаңтардағы "Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы" Заңына сәйкес тек әуе, теңіз және езен кемелері ғана емес, оларға қатысты мәмілелер де мемлекеттік тіркеуге жатады. Сондықтан, АК-ның 155-бабының нормалары ескеріліп және көрсетілген арнайы заң актілерінде қандай да бір ерекшеліктер болмағандықтан, әуе және теңіз кемелерінің, ішкі суларда жүзу кемелерінің, "өзен-теңіз" жүзу кемелерінің кепілі кепіл туралы шарт тіркелген кезден бастап ғана жасалды деп саналады[30].

Мемлекеттік тіркеуге жататын өзге жылжитын мүліктің кепіліне қатысты, егер заң актілерінде өзгедей көзделмесе, кепіл туралы шартты тіркеген кезден бастап оларды жасау презумпциясы күшіне кіреді.

Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 маусымдағы Жылжымайтын мүлікті тіркеу жөніндегі Заңы қабылданғаннан бастап міндетті тіркеуге жататын жылжитын мүлік кепілін тараптардың келісімімен тіркеу тетігін құрылды. Мұндай тіркеудің құқықтық маңызы сонда, ол — белгілі бір адамның жылжитын мүлкінің кепілі туралы ақпараттың үшінші жақ үшін, оның ішінде мұндай адамның мүлкін кепілге қабылдау мүмкіндігі туралы мәселелерді шешу үшін жариялынында, алуға оңайлығында, бұрынғы жөне алдыдағы кепіл ұстаушылардың құқықтарының, кепілдегі мүлікті өндіріп алуға айналдыруға заңды құқығы бар кепіл ұстаушылар мен өзге адамдардың құқықтарының басымдылығын анықтауда көрініс табады. Жылжитын мүліктің кепілін бұлай тіркеу құқық коллизиясы туралы дауды шешкенде дәлелдемелік функция атқаруы мүмкін, себебі өндіріп алушы бұл мүліктің кепілі туралы білмеуі және кепіл ұстаушының мүдделері мен құқықтары ескерілмей өндіртіп алынғанда адал әрекет етуі мүмкін. Жылжитын мүліктің кепілін тіркегенде өндіріп алушының адал еместігін, әрине, болжамданады, себебі оның кепіл туралы білуіне, міндетті мемлекеттік тіркеуге жатпайтын жылжымалы мүлік кепілдерінің жария тізбесінен ақпарат алуына болады.

Егер тараптар мұндай жылжитын мүлік кепілін тіркеу туралы келісімге келсе, онда тіркеу туралы жағдай шарттың елеулі жағдайына айналады. Тіркеу жасамау, бұл жағдайда, кепіл туралы шарттың заңсыздығына әкеп соғады, бірақ ол тіркеу талаптарын бұзғандықтан емес, шарттың елеулі жағдайларын бұзу негізінде болады.

Бұл заң, сондай-ақ, жылжитын мүлікті кепілге қайта салуға тыйым салу туралы жағдайлар көзделген сол мүліктің кепілі туралы шарттың міндетті түрде тіркелуін қарастырады. Бұл шартты тіркеу туралы ережені бұзу тыйым салу туралы талаптарды заңсыз етеді, бірақ жалпы кепіл туралы шарттың заңсыз деп танылуына ықпал етпейді.

Кепілдің субъективтік құқығы. Кепіл құқығы кепіл құқық қатынастарында ең басты рөл атқарады. "Кепіл құқығы", біздің пікірімізге, кепіл ұстаушының, оған кепіл нысанының сақталуын қамтамасыз ету үшін берілген мүліктік құкықтарының жиынтығын құрайды. Сонымен қатар, кепіл құқығының құрамына кепіл ұстаушының борышкер кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамағанда өндіріп алуды кепіл мүлкіне аудару құқығы кіреді. Егер, кепіл туралы шартта кепіл ұстаушыға кепілдегі мүлікті өз бетімен сату құқығы берілсе, онда кепіл құқығы мүлікке шекгеулі билік ету құқығын — несие берушінің қамтамасыз етілетін негізгі міндеттеме бойьшша талаптарын борышкер орындамаған жағдайда кепіл мүлкін сату құқығын қамтиды[50].