Шарттың жалпы ережелері

Тіркеуге жататын мүлікті кепіл нысаны ретінде пайдаланғанда, жалпы ереже бойынша, мүндай мүлікінің кепілі туралы шарт тіркелген кезден бастап кепіл құқығы туындайды, кепіл ақыда — мүлікті кепіл ұстаушыға берген кезден, ипотекада жөне мүлік кепіл ұстаушыға берілмейтін кепілдің басқа түрлерінде — кепіл туралы шарт жасалған кезден бастап туындайды. Кепіл туралы шартта кепіл құқығы туындауының өзге де тәртібі көзделуі мүмкін, мысалы, тараптар кепіл ұстаушыға берілетін мүлікке кепіл құқығының шарт жасалған кезден бастап таралуы туралы келісуі мүмкін. Сонымен қатар, жалпы ережелердің императивтігіне байланысты, кепіл туралы мәміле тіркелген кезден бастап кепілдің пайда болуына қатысты кейбір мәселелер шартта өзгеше шешімін табуы мүмкін емес, мысалы, мүліктің кейбір түрлерін немесе олармен мәмілелерді міндетті мемлекеттік тіркеу туралы жалпы императивтік ереже болса, онда кепіл құқығы шарт тіркелген кезден бастап ғана туындай алады.

Кепіл құқығының туындауы туралы ережені қолданғанда кепілмен тек заңды талаптардың ғана қамтамасыз етілетіндігін ескеру керек. Сондықтан, борышкердің кепілмен қамтамасыз етілетін міндеттемесі (несие беруші талабы) әлі туындамаған болса, онда кепіл туралы шарттың жасалғанына, тіптен оның тіркелгеніне немесе кепіл нысанының кепіл ұстаушыға беріліп қойғанына қарамастан, кепіл құқығы да туындай алмайды. Несие берушінің қамтамасыз етілетін талаптары туындағанша және занды болғанша кепіл туралы шартта алдын ала шарт сипаты болады, одан өзінше тиісті салдарлар туындайды.

Кепіл құқығының туындау ережесін қолдануды шектейтін басқа да мән-жайлар бар — кепіл нысанының заттай болмауы немесе жалпы ереже бойынша кепіл құқығының туындауымен байланыстырылған кезге кепіл ұстаушыда кепіл нысанына меншік (шаруашылық жүргізу) құқығының болмауы. Мұндай жағдай кепіл туралы шартта кепіл құқығы меншікке немесе шаруашылық жүргізуге келешекте келіп түсетін мүлікке таралғанда мүмкін болады. Кепіл нысаны зат түрінде пайда болғанша немесе ол кепіл ұстаушының меншігіне немесе шаруашылық жүргізуіне келіп түскенше кепіл құқығы тараптар кепіл туралы шарт жасасқан жағдайда да туындамайды. Кепіл туралы шартқа алдын ала шарт белгілері тән болады. Мысалы, үй салуға тұтыну несиесін алып, несие қаражатына тұрғызылып жатқан үйге тараптар кепіл құқығын таратса, кепіл құқығы құрылыс аяқталған, үй жылжымайтын мүлік объектісі ретінде тіркелген және жылжымайтын мүлік ипотекасы тіркелген кезден бастап ғана туындайды.

Бұл көрсетілген жағдай үшін ең қолайлы кепіл түрі — кепіл құқығы келешекте алынатын құрылыс материалдарына таралатын айналымдағы тауарлар кепілі (дәлірек айтқанда — өңдеудегі тауарлар кепілі). Тараптар несие жасасқан кезден бастап қарыз ақшаға алынатын құрылыс материалдарына кепіл құқығы таралады, оларды алған кезден бастап өндеудегі тауарларға кепіл құқығы туындайды, себебі құрылыс материалдары үйдің құрылысына пайдаланылатын болады, ал үй тұрғызылып және жылжымайтын мүлік ретінде тіркелген кезден бастап кепіл құқығы үйге де таралады[60].

Айналымдағы тауарларға кепіл құқығы, біздің ойымызша, кепіл ұстаушының кепілдерді жазу кітабы бойынша да, кепіл мүлкінің нақты бар екендігін, мөлшерін, күйін және сақтау жағдайын былайша да тексеру құқығын, сондай-ақ кепіл ұстаушының кепіл заттарын көптеген заңгерлер сын айтқанмен, мұндай пікірлер заң әдебиетінде айтылды. Мысалы, Г.Ф. Шершеневич алдын ала шарт деп болашақ шартты қамтамасыз етудегі кепіл болушылықты, ақша қаражаты берілгенге дейін несие ашу шартын және т.б. қарастырды.

Айналымдағы тауарлар кепілінде кепіл құқығының құрамына, сонымен қатар, кепіл беруші айналымдағы тауар кепілін бұзған жағдайда кепіл ұстаушының айналымдағы тауарлармен операцияларды тауарларға өз белгілері мен мөрлерін салу (айналымдағы кепіл тауарын "қатты кепілге" айналдыру) арқылы тоқтата тұру құқығы, сондай-ақ борышкер кепілмен қамтамасыз етілген шартты орындамаған жағдайда, жалпы ереже бойынша, айналымдағы тауарлармен операцияларды тоқтатуы және кепілге салынған мүлікті өндіртіп алуға аударуы кіреді[50].

Айналымдағы тауарларға кепіл құқығы кепіл нысанына шарт жасалған кезден бастап туындайды, ал кепіл нысанын белгіленген тәртіпте ауыстырған жағдайда — кепіл берушіде ауыстырылған нысанға менішгін немесе шаруашылық жүргізу құқығы туындаған кезден пайда болады.

Кепіл нысанын жоғалту немесе оның толық бүлінуі кепіл құқығын тоқтатады, себебі жоқ нәрсеге кепіл болмойды, және бұл мән-жай негізгі міндеттеменің зандылығына еш әсер етпейді. Мұндай ереже мүліктік құқыққа қатысты да бар — мүліктік құқықтың мерзімнің өтуіне байланысты тоқтауы, мысалы, кепілдің тоқтауына әкеп соғады, себебі күшін жоғалтқан мүліктік құқыққа да кепіл болуы мүмкін емес.

Егер кепілге салынған мүлік сақтандырылған болса, кепіл құқығы басқа құқыққа алмастырылады — кепіл ұстаушы мұндай жағдайда, заң актілерінде белгіленгеннен алып тасталатындарды қоспағанда, кепіл мүлкінің жоғалғаны немесе бүлінгені үшін сол мүліктің (кепіл берушінің) сақтандыру өтемі есебінен қанағат алуға құқылы.

Кепіл ұстаушының және өзге де адамдардың кепіл нысанына құқықтарының қиғаштығы. Кепіл борышкер шартты орындамаған жағдайда өндіртіп алуды аударуға болатын арнайы мүлік бөлу жолымен несие берушіде, басқа несие берушілерге қарағанда белгілі бір артықшылық туғызып шарттың орындалуын қамтамасыз етеді. "Басқа несие берушілер" деп кепіл берушінің несие берушілерін түсіну керек. Кепілді борышкердің өзі емес, үшінші жақ белгілеген жағдайда, борышкердің басқа несие берушілері кепіл мүлкін өңдіртіп алуға аудара алмайды.

Кепіл ұстаушының өзге несие берушілер алдындағы артықшылық кұқығы кепіл ұстаушының және кепіл берушінің өзге несие берушілерінің құқықтарының қиғаштығында кепіл ұстаушының құқықтарының басымдылығын білдіреді. Қазіргі кезде кепіл ұстаушының (кепілге несие берушінің) құқығының артықшылығы бар екендігі даусыз, бірақ АК-да кепіл ұстаушы кепілге салынған мүліктің құнынан, белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда, басқа несие берушілер алдында артықшылықпен қанағат алады деп көрсетілген.

ҚР АК-ның 299-бабының 1-тармағының алғашқы редакциясында кепіл ұстаушы "заң актілерінде белгіленген алып тасталынатындарды қоспағанда" басқа несие берушілер алдында артықшылыққа ие делінген. Осыған сәйкес алып тасталынатындарды заң актілері белгіледі. (Орындаушылық іс жүргізу туралы заң, Банкроттық туралы заң және т.б.). 1998 жылғы 2 наурыздағы заңмен бұл бапқа өзгертулер енгізілді, оған сәйкес кепіл ұстаушы құқығының өзге несие берушілер алдындағы артықшылығынан алып тасталынатындарды тек АК белгілейді. Дегенмен бұл норма өзге заң актілерімен қайшылықта болады, ол қайшылық кодекстер бір деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің құқық нормалары арасындағы қайшылықтарды шешу тәртібін реттейтін нормативтік құқықтық акгілер туралы Заңның 6-бабының нормаларына сәйкес басқа заң актілерімен иерархияның бір деңгейінде болған жағдайында туындаған. АК нормалары мен басқа заң актілерінің, мысалы, Банкроттық туралы заң, Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы заң нормалары арасында қайшылық болса, онда кейінірек қабылданған акт нормаларының басымдылығы болады, ол кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатынды тек АК-ның белгілеуі мүмкін екендігі туралы норманы жоққа шығарады[35].

Кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тастау мәселесі бойынша елеулі өзгерістер Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17 қазандағы "Қазақстан Республикасының "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заңына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы" Заңына сәйкес нормативтік құқықтық актілер иерархиясында АК-ның орнының өзгеруіне байланысты болды, онда кодекстерге нормативтік құқықтық актілер иерархиясында жоғарырақ деңгей берілді. Бұл ретте, кодекске қарағанда басымдылық тек Конституцияға, сондай-ақ конституциялық заңдар мен Қазақстан Республикасы Президентіінің конституциялық заң күші бар Жарлықтарына өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдарға ғана берілген. АК нормалары мен заң актілері иерархиясында төмен тұрған өзге нормалар (мысалы, Банкроттық туралы заң, Орындаушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы заң, Акционерлік қоғам туралы заң) қиғаштығында АК-ның нормативтік құқықтық актілер иерархиясындағы орнының өзгеруіне байланысты Нормативтік құқықтық актілер туралы заңның 6-бабының 1-тармағына сәйкес жоғарырақ деңгейдегі нормативтік құқықтық актіде, яғни АК-да басымдылық болады. Сондықтан, АК-ға жоғарылау деңгейі берілгендіктен кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатындарды тек АК ғана белгілейді, ал басқа заң актілері бойынша алып тасталынғандардың барлығы заңсыз және күшінде емес, себебі оңдай алып тасталыну АК-да көзделмеген[31].

Кепіл ұстаушының құқығының сөзсіз артықшылығы АК-да ол үшін алып тасталынатындардың заңды тұлғаның өз еркімен тарауына және белгілі бір несие берушілердің талаптарын АК-ның 1080-бабына сәйкес мұрадан қанағаттандырумен байланысты толық тізімі көзделгендіктен туындайды.

Кепіл ұстаушының артықшылық құқығынан алып тасталынатындардан кепіл шартының жеке кәсіпкердің банкрот болуымен немесе кепіл берушінің — заңды тұлғаның банкрот болуымен байланысты тоқтауын ажырату керек, соңғы жағдайда кепіл құқығы тоқтайды және кепіл ұстаушының өзге несие берушілермен құқықтарының қиғаштығы болмайды, несие берушілердің банкротқа талаптарын қанағаттандырғанда белгілі бір кезектіліктегі несие берушілерінің құқықтарының қиғаштығы болады.

Заңды тұлға өз еркімен тарағанда оның барлық несие берушілердің талаптарын қанағаттандыруға жететін ақшасы болса кепіл шарты күшін сақтайды, ал кепілге салынған мүлік басқа несие берушілердің талаптары бойынша өндіртіп алуға айналмайды. Ақша, таратылған заңды тұлғаның несие берушілерінің талаптарьш қанағаттандыруға жетпейтін болса, онда кепіл ұстаушы мен таратылатын заңды тұлғаның мүлкінің меншік иесінің функциясын жүзеге асырушы тарату комиссиясы құқықтарының қиғаштығы болуы мүмкін. АК-ның 50-бабының 5-, 6-тармақтарына сәйкес бұл ретте тарату комиссиясы занды тұлғаның кез келген мүлкін, оның ішінде кепілге салынғанын да ашық саудамен сатуға және таратылатын заңды тұлғаның несие берушілерінің талаптарын белгіленген кезекпен қанағаттандыруға құқылы. АК-ның 315-бабының кепіл ұстаушы мен кепіл беруші құқықтарының қиғаштығы мәселесін шешетін 2-тармағының диспозитивтігінен және АК-ның 50-бабы 5-тармағының императивтігінен соңғы нормада басымдылық болады, және құқықтардың бұл көрсетілген қиғаштығында кепіл ұстаушы құқығының басымдылық күші жойылады, ал тарату комиссиясы кепіл мүлкін сатуға және кепіл ұстаушының талаптарын белгіленген кезекте қанағаттандыруға құқылы. Тарату комиссиясы кепілдегі мүлікті ашық саудада сатқанда кепіл шарты, жалпы ереже бойынша, АК-ның 322-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес тоқтайды, ал кепіл ұстаушы таратылатын заңды тұлғаның барлық мүліктерінің есебінен өз талаптарын белгіленген кезекпен қанағаттандыруға құқық алады. Кепіл ұстаушы, сонымен қатар, кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайына сәйкес болмай шығып қалуына байланысты қамтамасыз етілген шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге құқылы.

Сонымен қатар, тарату комиссиясы өзге несие берушілердің  талаптарын қанағаттандыруға басқа мүлік жеткілікті болса өтеуді кепіл мүлкіне аудармауға құқылы, бұл ретте кепіл құқығы күшін сақтайды. Тарату комиссиясының шешімі бойынша және таратылатын заңды тұлғаның аралық немесе ақтық балансына сәйкес кепілге салынған мүлік тек кепіл ұстаушының талаптарын қанағаттандыру үшін сатылуы не кепілге салынған мүлік таратылатын заңды тұлғаның құқық мирасқорына берілуі немесе кепіл құқығын сақтап оны үшінші жақтың иеліктен шығаруы мүмкін. Соңғы жағдай кепіл мүлкін жеке тәртіпте, ашық сауда жүргізбей-ақ сатқан реттерде де болады. АК-ның 50-бабының 4-тармағы нормаларының сөзсіздігіне байланысты занды тұлға өз еркімен тарағанда кепіже салынған мүліктің тағдырын шешу тарату комиссиясының құзыретіне жатады, оның құқығы болып табылады.

АК-ның 1080-бабына сәйкес, мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы науқасы туғызған қажетті шығындарды, мұра қалдырушыны жерлеуге кеткен шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, сондай-ақ өсиетті орындаушыға немесе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындарды өтеуге мұра жеткіліксіз болса, бұл шығындардың орнын толтыру үшін өндіру мұра құрамындағы кез келген мүлікке, оның ішінде, кепілдегі мүлікке түсуі мүмкін. Бұл норманы іске асырарда мұрагерлік мүлікті АК-ның 1080-бабында көзделген шығындардың орнын толтыру үшін сатуда кепіл ұстаушының құқығы мен мұраға билік етушінің (мұрагер, өсиетті орындаушы, сенімгерлікпен басқарушы және т.б.) құқығының қиғаштығы туындайды. Бұл ретте мұраға билік етуші іс жүзінде мүліктің меншік иесінің өкілеттігін атқарады, яғни, шын мәнінде мүліктің меншік иесінің құқықтары мен несие ұстаушының құқықтарының қиғаштығы болады. Кепіл берушінің құқықтары мен кепіл ұстаушы құқықтарының арасындағы қиғаштықты шешетін АК-ның 1080-бабы нормаларының императивтігі және АК-ның 315-бабының 2-тармағы нормаларының диспозитивтігі нәтижесіңде мұраға билік етушінің құқығында басымдылық болады, ол АК-ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды жабу үшін кепілге салынған мүлікті сату немесе өзге мүлікті сату туралы шешім қабылдауға құқылы. Қажетті шығындарды өтеу үшін жеткілікті өзге мүліктер болған жағдайда мұраға билік етуші не кепіл ауыртпалығымен мұрагерлерге өтетін кепіл мүлкін сатуға, не оны ұстаушының талаптарын қанағаттандыру үшін ғана пайдалануға не кепілге салынған мүлікті оған кепіл құқығын сақтай отырып сатуға құқылы. Мұраға билік етушінің шешімі бойынша немесе мұраға кіретін өзге мүлік жеткіліксіз болған жағдайда кепіл мүлкі АК-ның 1080-бабында көрсетілген шығындарды жабу үшін сатылуы мүмкін. Бұл ретте, кепіл мүлкі ашық саудамен сатылғанда, кепіл құқығы АК-ның 322-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес тоқтайды. Кепіл ұстаушы, сонымен қатар, кепіл нысанының кепіл туралы шарт жағдайына сәйкес болмай шығып қалуына байланысты қамтамасыз етілген шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге құқылы[45].

Кепіл мүлкін ашық сауда жүргізбей жеке тәртіпте сатқанда кепіл құқығы АК-ның 323-бабының 1-тармағының нормаларына сәйкес күшін сақтайды.

Жеке кәсіпкер банкрот болған жағдайда жеке кәсіпкер кепіл беруші болған кепіл міндеттемесі тоқтайды, себебі банкрот болған кезден бастап жеке кәсіпкердің тіркелгені күшін жояды, міндеттеме субъектісі жойылады, сондықтан жеке кәсіпкердің өмірге немесе денсаулыққа келген зияиды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жеке сипаттағы басқа талаптарды өтеу жөніндегі шарттан басқа барлық шарттар тоқтайды. Кепіл шартының тоқтауы кепіл ұстаушыға кепілмен қамтамасыз етілген шарттың кепіл нысанының кепіл туралы шарт талаптарына сәйкес болмай шығып қалуына байланысты мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге құқық береді. Бұл ретте АК-ның 21-бабына және банкротгық туралы заңнамаға сәйкес, жеке кәсіпкер банкрот болған кезден бастап банкроттың несие берушілерінде борышкердің конкурстық массасы есебінен, заңнамада белгіленген кезектілікпен өз талаптары бойынша қанағат алуға құқықтар туындайды. АК-ның 21-бабына сәйкес талаптары жеке кәсіпкер мүлкінің кепілімен қамтамасыз етілген несие берушілер банкрот мүлкінің есебінен талаптарды қанағаттандырудың екінші кезегінде болады. Кепілге несие берушінің талаптарын орындағанға дейін "кезектен тыс шығындар" деп аталатын шығындар — егер тағайындалған болса, сот шығындары, әкімгерге, конкурстық және ақтаулық басқарушыға сыйақы төлеу жөніндегі шығындар, сондай-ақ бірінші кезектегі несие берушілердің талаптары — алименттер өндіру жөніндегі талаптар, сондай-ақ өмірге немесе денсаулыққа келген зиянды өтеу жөніндегі талаптар қанағаттандырылады.