Шарттың жалпы ережелері

Ақша кепілінде банкке қамтамасыз ету ретінде салынған ақша бойынша тиесілі сыйақы кепіл берушіге беріледі, ал бұл сыйақыға кепіл құқығы таралмайды. Мұндай сыйақының мөлшері мен төлеу тәртібі банкке ақша салу туралы шартта көрсетіледі.

Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шілдедегі "Қазақстан Республикасының банк қызметінің мәселелері жөніндегі кейбір заң акгілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңымен, АК-ның 301-бабының 4-тармағы сияқты, АК-ның 303-бабыньщ 5-тармағы да жаңа редакцияда баяндалды. АК-ның 303-бабының 5-тармағының жаңа редакциясында кепіл нысаны болып табылатын актыда, егер кепіл туралы шартта өзгедей белгіленбесе, банкке салынады деп көрсетілген. Бұл ретге АК-ның 303-бабы 5-тармағының жаңа диспозитивтік редакциясы АК-ның 301-бабы 4-тармағының кепіл нысаны ретінде ақша пайдаланылғанда ақшаны банкке салуды императивті ұсынған редакциясына қайшы келеді. Осыған байланысты, бұл біріне бірі қайшы келетін ережелерді сәйкестендіру керек екенін айта кеткен жөн. АК-ның 301-бабының 4-тармағы мен АК-ның 303-бабының 5-тармағы нормаларының бұл қиғаштығында басымдылық бірінші нормаға беріледі, себебі ол ақшаны тек банкке салғанда ғана оны кепіл нысаны ретінде пайдалану мүмкіндігін анықтайды[40].

Кепілдің заңнамада келтірілген әрқилы түрлері сонымен аяқталмайды, азаматтық заңнама нормаларының диспозитивтігі және шарт формаларының бостандығы нәтижесінде практикада кепілдің заңнамада көзделгендерінен басқа да түрлері кездесуі мүмкін. Айналымдағы тауарлар кепілінен басқа ипотеканың басқа түрлері де болуы мүмкін. Заң актілері негізінде кепілдің өзге түрлері, бұрын аталып өткендей, кепілдің шарттық түрлерінен өзгеше "заңды кепілдер" деп аталатын (заңнама белгілегендіктен міндетті болып табылатын) түрлері белгіленуі мүмкін.

Кепіл құқығының мазмұны және оны жүзеге асыру. Кепіл ұстаушының өз құқықтарын жүзеге асыруы қамтамасыз етілетін шарт бойынша талаптардың қанағатын алу үшін оның өндіріп алуды кепіл нысанына аударуын білдіреді. Бұл ретте ескеретін бір жағдай — кепіл негізгі шартты қанағаттандыру үшін керек, сондықтан кепіл ұстаушының кепіл нысанына өз құқығын жүзеге асыру мүмкіндігі, көбіне, негізгі шарттың тағдырына байланысты. Кепіл ұстаушы негізгі шартты борышкер орындамаған немесе тиісінше орындамағанда ғана өндіріп алуды кепіл нысанына аударуға құқылы.

Борышкер мен кепіл беруші бір адам болып үйлескенде міндеттеменің мәні мен кепіл берушінің жауапкершілігінің маңызы болмайды. Кепіл беруші де, борышкер сияқты, негізгі шартты орындауы тиіс. Негізгі шартты орындамаса ондай борышкер өзінің барлық мүлкімен жауап береді, ал кепіл несие беруші үшін оған борышкердің белгілі бір мүлкін өндіріп алуға аударуға ерекше құқық, өз талаптарын кепіл нысаны есебінен қанағаттандырғанда ол борышкердің басқа несие берушілері алдында артықшылық алады. Борышкер мен кепіл беруші екі басқа адам болып келетін заттық кепіл болушылықта қамтамасыз ету, яғни несие берушінің негізгі шарттың орындалуына сенімі міндетті адамдар қатарына борышкерден басқа үшінші жақтың — заттық кепіл болушыны тарту есебінен қосымша артады. Несие беруші бұл жағдайда өз талаптарын борышкердің емес, үшінші жақтық-заттық кепіл болушының кепілге салған мүлкінің есебінен қанағаттандырып, басқа несие берушілер алдында артықшылыққа ие болады. Бұл жерде негізгі шарт бойынша борышкер кепіл құқық қатынастарына қатыспайды, бірақ шарттың орындалмағаны үшін өзінің барлық мүлкімен жалпы азаматтық-құқықтық принциптер бойынша жауап береді, және несие беруші өндіріп алуды борышкердің мүлкіне жалпы негіздерде, яғни борышкердің басқа несие берушілері алдында кепіл берген артықшылығынсыз, аударуға құқылы.

Кепілмен қамтамасыз етілетін мерзімді шартты белгіленген мерзімге орындамау фактысының өзі өндіріп алуды кепіл нысанына аударуға негіз болады, себебі бұл жерден борышкердің шартты орындамауын көреміз. Мерзімсіз шартта немесе талап ету кезімен анықталған міндеттемеде несие берушінің өндіріп алуды кепіл нысанына аудару құқығы негізгі шартты орындау жөнінде талап қойғанда ғана және мерзімсіз шартты орындау үшін көзделген жеңілдік мерзімі (әдетте, бұл - шартты орындау үшін қажетті ақылға қонымды мерзім және одан кейін жеті күндік мерзім) не, орындалуы талап ету кезімен анықталған шартты орындаудың жеңілдік мерзімі (әдетте, талап ету кезінен бастап жеті күндік жеңілдік мерзім) өткеннен кейін ғана туындайды[41].

Кепіл нысанын өндіріп алуға аудару, жалпы ереже бойынша, сот тәртібінде, яғни кепіл берушіге талап қою жолымен және негізгі міндеттеме бойынша талаптарды қанағатгандыру үшін кепіл нысанын өндіріп алуға аудару жөніңдегі сот шешімі бойынша жүзеге асырылады. Мүлікті сатуды және түскен ақшаны бөлуді, бұл жағдайда, сот орындаушысы Азаматтық-іс жүргізу кодексінің ережелері бойынша жүргізеді.

Шартта, соңдай-ақ АК мен заң актілерінде көзделген жағдайларда кепіл ұстаушы кепілдегі мүлікті сауда еткізу (аукцион) жолымен жөне сауданы даярлаудың жөне жүргізудің айрықша процедураларын сақтай отырып мәжбүрлі сотган тыс тәртіпге өз бетімен сатуға қүқылы. Мысалы, жалпы ереже бойынша, ақша қарызын қамтамасыз ететін кепіл нысанын сату жөніндегі кепіл ұстаушы - банк кепіл мүлкін мәжбүрлі сотган тыс тәртіпте сатуға құқылы.

Мәжбүрлі соттан тыс тәртіпті қолдану мүмкіндігі кепіл туралы кез келген шартта көзделуі мүмкін. Сонымен қатар, заң актілерінде, өндіріп алуды кепіл нысанына аударуды мүліктің кейбір түрлері үшін соттан тыс тәріпте қолдануға, шарт жағдайларына немесе заң актілерінің соттан тыс тәртіпті көздейтін ережелеріне қарамастан шек қою көзделуі мүмкін. Мысалы, жылжымайтын мүліктің ипотекасында қоғам үшін едәуір тарихи, көркемдік немесе өзгедей мәдени құндылығы бар, жылжымайтын мүлік түріндегі кепіл нысанын сатқанда мәжбүрлі  тыс тәртіпке жол берілмейді. Жылжымайтын мүліктің ипотекасы үшін басқа адамның немесе органның келісімі керек болған жағдайда да мәжбүрлі соттан тыс тәртіпте кепіл нысанын сатуға жол берілмейді. Өндіріп алуды кепіл нысанына аудару оны ашық саудада сату арқылы жүзеге асырылады. Кепілге салынған мүлікті сот тәртібінде сату процедурасы жылжымайтын мүлікті сот шешімдерін қанағаттандыру үшін сату ережесіне сай жүзеге асырылады.

Өндіріп алуды кепіл нысанына мәжбүрлі соттан тыс тәртіпте аудару процедурасы үшінші жақтың — сенім білдірілген тұлғаның болуын көздейді, ол кепіл мүлкін сатуға дайындайды және ашық сауда жүргізеді. Жалпы ереже бойынша, сенім білдірілген тұлғаны кепіл ұстаушы тағайындайды. Сенім білдірілген тұлға жеке немесе заңды тұлға болуы мүмкін. Сенім білдірілген тұлға кепіл ұстаушының өкілі болып табылады және сауда өткізуге қатысты өз функцияларын жүзеге асыру үшін оның сенімхатын алады. Сенім білдірілген тұлға сауданы, әдетте, аукцион түрінде, алдын ала хабарлаған ереже бойынша өткізеді, ақшаны кепіл ұстаушының негізгі міндеттеме бойынша талаптарын қанағаттандыруға жіберу және қалғанын кепіл берушіге қайтару арқылы түскен ақшаны бөледі[35].

Кепілді қайталап салу. Кәсіпорындарда айналымдық қаражаттың тапшылығы, несиелердің қайтарылымын қамтамасыз етуге банктердің көтеріңкі талаптары жағдайында, сондай-ақ құқық қолдануда кепілді қайта салумен байланысты белгілі бір қиындықтар болғанда кепілді қайталап салу мәселесі айрықша көтеріледі.

Жалпы ереже бойынша кепіл берушінің кепілдегі мүлікті келесі кепілге беруіне жол берілген. Кепіл берушінің кепілді қайталап салу мүмкіндігін шектеу кепіл туралы шаргга белгіленуі мүмкін. Кепіл туралы шартта кепілді қайталап салуға тыйым болмаса кепіл беруші кепілдегі мүлікті басқа шартты қамтамасыз етуге пайдалану мәселесін өзі шешуге құқылы, бірақ алдыңғы кепіл ұстаушылардың құқықтары туралы кейінгілердің барлығын ескертеді.

Әртүрлі несие берушілер алдындағы шартты қамтамасыз ету үшін кепілге салынған мүлікке өндіріп алуды аударған жағдайда (кепілге қайталап салу), талаптарды қанағаттандыру "үлкендік принципі" — кепіл құқығының туындау кезектілігі бойынша жүргізіледі. Ескеретін бір жағдай — тіптен қайталап салынған кепіл нысанына өндіріп алуды бір-ақ рет аударуға болады, және кепіл мүлкін ашық саудада сату, сондай-ақ оны сатудың мүмкін еместігі осы кепіл нысанының барлық кепіл ұстаушыларының кепіл құқығының тоқтауына алып келеді. Алдыңғы кепіл ұстаушыда тұрған кепіл мүлкін кепілге қабылдағанда, кейінгі кепіл ұстаушылар: біріншіден, осы мүліктен алдыңғы кепіл ұстаушылар қанағат алғаннан кейін ғана және ондай қанағат алудан қалған құн шегінде өз талаптарын қанағаттандыруға құқық алады; екіншіден, осы мүліктің келесі кепіл ұстаушылары мен кепіл берушінің талаптары осы мүліктің кепілімен қамтамасыз етілмеген несие берушілеріне қатысты ғана өз талаптарын мұндай мүлік есебінен қанағаттандыруға айрықша артық құқық алады.

Мүлік кепілге қайталап салынғанда кепіл беруші әрбір келесі кепіл ұстаушыға осы мүліктің барлық кепілдері жайындағы деректерді хабарлап отыруға міндетті. Бұл міндет борышкер негізгі қамтамасыз етілетін шарт бойынша талаптарды орындамаған жағдайда кепіл мүлкін иеліктен шығару мүмкіндігінен, барлық кепіл ұстаушылардың — несие берушілердің талаптарын кепіл нысанын сатудан түскен ақша есебінен "үлкендік" тәртібінде қанағаттандыру жөне барлық кепіл ұстаушылардың сатылған кепіл мүлкіне қатысты кепіл құқығын тоқтату қажеттілігінен туындайды[30].

Кейінгі кепіл ұстаушылардың алдыңғы кепіл ұстаушылардың құқықтары туралы білмеуі кейінгілердің кепіл құқығына ықпал етеді. Кейінгі кепіл ұстаушылардың алдыңғылардың құқықтары туралы білмеуінің бұл адамдардың несие берушімен ара қатынастары үшін ғана маңызы бар, себебі, несие берушінің кейінгі несие ұстаушьшарға кепілге салынатын мүліктің барлық бар кепілі жайында хабарлау міндетін орындамауы осындай бұзушылық салдарынан кейінгі кепіл ұстаушы келтірген залалды өтеудегі оның жауапкершілігіне негіз болады.

Кепіл берушінің кейінгі кепіл туралы ережені әйтеуір бұзуы кепіл ұстаушыға кепілмен қамтамасыз етілген шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге, ал талабы ақылға қонымды мерзімде қанағаттандырылмаса — өндіріп алуды кепіл затына аударуға құқық береді.

Мүлікті кепілге қайта салуға кепіл туралы шартта тыйым салынса, онда ол заңсыз деп танылады, ол заң талаптарына, атап айтқанда АК-ның 311-бабының 2-тармағына қайшы келеді. Мүлікті кепілге қайталап салу туралы шарт, егер оған бұрынғы шартта тыйым салынған болса, тек бұрынғы несие ұстаушының ғана емес, сонымен қатар мәмілені заңсыз деп тану туралы жалпы ереже бойынша кез келген мүдделі адамның да талабы бойынша заңсыз деп танылуы мүмкін.

Кепіл құқығының тоқтауы. Несие берушінің кепіл құқығының негізгі шартқа қосымша екендігі негізгі шарттың зандылығына байланысты екендігінен басқа, кепілмен қамтамасыз етілетін шарттың орындалуы арқылы немесе шарттың тоқтауын қарастыратын өзге де негіздер бойынша, мысалы, борышты кешіру, орындаудың мүмкін еместігі, заңды тұлғаның тарауы, т.б. себепті тоқтауының нәтижесінде кепілдің тоқтауынан да көрініс табады. Бұл кепілдің қосымша ретінде негізгі шартқа тәуелді екендігінен туындайды, ал акцессуорлық сипат оның негізгі міндеттемесіз болуы мүмкіндігін жоққа шығарады. Қамтамасыз етілетін шарт тоқтағанда оны қамтамасыз ету қажеттілігі де қалады.

Бірақ, мұнымен қатар, кепіл құқығы кепіл нысаны ретінде пайдаланылатын заттың тағдырына да, және кепіл берушінің кепіл нысанына меншік құқығына да байланысты. Атап айтқанда, кепіл нысанының жойылуы немесе кепіл нысанына меншік құқығының заң актілерінде көзделген негіздермен және тәртіпте (алып қою немесе мемлекет пайдасына сатып алу, реквизиция, ұлт меншігіне айналдыру жөне т.б.) тоқтауы негізгі шарт тоқтамай-ақ кепіл құқығының тоқтауына әкеп соғады.

Кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда кепіл құқығы тоқтайды, себебі жоқ затқа кепіл құқығы болуы тиіс емес. Кепіл ұстаушы жауапты емес мән-жайлар бойынша кепіл нысанының жойылуы немесе басқадай шығыны, егер кепіл беруші ақылға қонымды мерзімде кепіл нысанын қалпына келтірмесе немесе оны құндылығы сондай басқа мүлікпен алмастырмаса, кепіл ұстаушының кепілмен қамтамасыз етілетін шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуіне құқығы бар.

Кепілге салынған мүлікті заң актілерінде көзделген негіздер бойынша алып қоюдың кез келген жағдайында осы мүлікке қатысты кепіл құқығы тоқтайды. Кепіл ұстаушы, заңнамада көзделген өзге құқықтармен қатар, қамтамасыз етілетін шарттың мерзімінен бұрын орындалуын сөзсіз талап ету құқығын алады. Ескеретін бір жағдай — кепіл ұстаушының негізгі шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуі оның міндеті болып табылмайды. Кепіл ұстаушының негізгі шарттың мерзімінен бұрын орындалуына өз құқығын пайдаланбау фактысы кейін несие беруші — кепіл ұстаушының негізгі міндеттеме бойынша шығындарды өтеу жөніндегі талаптардан бас тартуына немесе оларды азайтуына негіз бола алмайды[49].

Алынған мүліктің орнына өзге мүлік қойылған жағдайда алынған мүлікке қатысты кепіл құқығы тоқтайды, кепіл ұстаушы негізгі шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап етуге қүқылы. Бірақ, мұнымен қатар, кепіл ұстаушыда алмастырылып қойылған мүлікке де кепіл құқығы туындайды. Бұл ретте алғашқы кепіл нысанына кепіл берушінің меншік құқығы тоқтаған кезден бастап қандай мүліктің қандай шартты қамтамасыз етуге кепілге берілгендігін тағайындайтын заң актісінің негізінде кепілдің жаңа міндеттемесі туындайды (заң актісі негізінде туындайтын "заңды" кепілдің бір түрі). Бір шарттың (алғашқы кепілдің) екінші шартқа (алынған алғашқы кепіл нысанының орнына қойылған мүлікке) алмасуы болады.

Кепіл нысаны болып табылатын мүлік алынып, оның құны өтелген жағдайда кепіл құқығы тоқтайды, кепіл ұстаушыға негізгі шарттың мерзімінен бұрын орындалуын талап ету құқығы беріледі, сонымен қатар, кепіл ұстаушыға өз талабын кепіл берушіге тиесілі сомадан қанағаттандыруға, кепіл құқығындағы сияқты, артықшылық құқық беріледі. Бір шартты (кепіл құқығын) басқаға (алынған мүліктің құнын өтеуден қанағат алуға артықшылық кұқық) алмастырудың негізі, сақтандырылған мүлік жойылғанда сақтандыру төлемінен қанағат алуға құқық туындағандағы сияқты, тараптардың келісімі емес, заңнамадағы нұсқау болып табылады.

Кепілге салынған мүлікті заң актілерінде белгіленген негіздерде және алынған мүлікті алмастыруға не алынған мүліктің құнын өтеуге ешқандай мүлік берілмейтін тәртіпте алып қойған жағдайда кепіл құқығы тоқтайды, бірақ бұл негізгі шартқа еш әсерін тигізбейді, себебі қамтамасыз етуші мәміленің заңсыздығы негізгі міндеттеменің заңдылығына ықпалын тигізбейді.

Кепіл берушінің кепіл құқығын мерзімінен бұрын тоқтату жөніндегі талаптарын кепіл мүлкі берілген кепіл ұстаушы кепіл нысанының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі шартты кепіл нысанын жоғалтатын немесе бүлдіретіндей өрескел қанағатгандырған жағдайда да негізгі шарт тоқтамай-ақ кепіл туралы шарт күшін жояды. Бұл ереже кепілге салынған мүліктің меншік иесінің құқықтарын кепіл ұстаушының кепіл нысанын жоғалтуға немесе бүлдіруге алып келетін сондай құқыққа қарсы әрекеттерінен қорғайтын шара болып табылады.

Кепіл ұстаушы кепіл шарты бойынша өз құқықтарын жүзеге асырып негізгі шартты орындалса да кепіл құқығы тоқтайды. Борышкер шартты орындамағандықтан немесе тиісінше орындамағандықтан несие берушінің қамтамасыз етілетін негізгі шарт бойынша талаптары кепіл мүлкінің құнынан, оны сату жолымен қанағаттандырылғанда осындай болады. Бұл ретте, жалпы ереже бойынша, борышкердің негізгі шарт бойынша міндеті, мүлік құны несие берушінің талаптарын толық қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болған жағдайда, тоқтамайды, ал кепіл берушінің міндеті өндіруді кепіл нысанына аударған несие берушіге қатысты ғана емес, осы мүліктің өзге келесі кепіл ұстаушыларына қатысты да тоқтайды, себебі келесі кепіл ұстаушылар осы мүліктен, ол сатылған жағдайда, алдыңы кепіл ұстаушылар қанағат алғаннан кейін қанағат алуға құқылы[75].