Қазақстан Республикасында Патент негізінде жұмыс жасайтын кәсіпкерлік қызметке салық салуды жетілдіру жолдары

      Нарықтық экономикада  қандай да бір кәсіпкердің  алдында тұратын мәселе – тауарларының  бәсекегеқабілетті болуы. Кәсіпкердің  қазіргі таңда «ұлттық өндірушіні  қорғау және қолдау - өндірушінің өз қолымен» деген ұранды ұстауы – маңызды. Кәсіпкерлер үшін осындай қорғанудың бір жолы болып кәсіпкерлердің өз кәсіпорындарында инновациялық қызметті дамытуы табылады.

      1992 жылы 24 шілдеде  Қазақстан Республикасының алғашқы  Патент Заңы қабылданды.

       Өнертабыстар  мен өндірістік үлгілерді патенттік  қорғаудың жаңа нысанына көшкеннен  кейін Қазақстан Республикасындағы  патент иеленушілер осы объектілерді  пайдалануға монополиялық құқықты  мемлекеттің берген құқықтық  кепілдігі ретінде алды. Монополиялық құқықты иеленуші тұлғаларда үшінші тұлғалардың құқықтарын және нормаларын бұзбай патенттік құқық объектілеріне билік ету мүмкіндігі пайда болды.

      Құқықтық реформаларды  жүргізу барысында мемлекетіміз 1994 жылы экономикалық құқықтық  қатынастарды реттеудің негізі  болып табылатын Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексін бекітті. Азаматтық заңнамадағы «интеллектуалдық меншікті» құқықтың жеке объектісі ретінде қарастыру, теориялық жағынан осы саланың жетілуін қажет етті. Кодекс арқылы интеллектуалдық меншік объектілерінің иелеріне «ерекше құқық» бекітілді.

      Қазақстан Республикасының  үкіметі арыз берушіге  ыңғайлы, тұтынушыға қолайлы, жаңалықты дамытатындай, яғни мағынасы жағынан жай, рәсімдеу  төлемі арзан, сараптамалық және  мәліметтерді іздестіру қызметінің сапалы, патенттік құқықты қорғаудың жеңіл жолдары бар, халықаралық патенттік жүйенің талаптарына сәйкес келетін ұлттық патенттік жүйесін қалыптастыруға мемлекетіміздің құрылуының алғңашқы күндерінен – ақ жағдай жасауда.

       Қазіргі таңда жоғарыда көрсетілген жағдайлардың тек кейбіреуі ғана көрініс алуда. Ал, патенттік органға түсіп жатқан арыздардың саны жылдан – жылға көбеюде. Мысалы, 1992 – 2001 жылдар аралығында өндірістік меншік объектілеріне патент алу үшін 17388 арыз берілген. Қазіргі кезде ұлттық және шетелдік патент иеленушілердің қолында 12014 өндірістік меншік объектілеріне алдын ала патент бар.

1. Патенттердің саны көбейген сайын тпайда табуға талпынған патент иеленушілердің де саны көбеюде. Кеңес социалистік республикалар одағы кезінде өндірістік меншік объектілерінің иесі болып көбінесе мемлекет болып табылғандықтан авторлар мен патент иеленушілердің құқықтарын жетілдіруге еш шаралар қолданылмаған.

    Ендеше санаткерлік меншік  дегеніміз не? Бұл сауалға халықаралық  сонымен қатар, еліміздің заңнамаларынан да толық қамтылған жауап алуға болады. Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын Бүкілдүниежүзілік интеллектуалдық меншікті қорғау ұйымы (БИМҰ) Конвенцисының 2 – бабында «Интеллектуалдық меншіктің» әдеби, көркем және ғылыми шығармаларға, әртістердің орындаушылық қызметіне, дыбыс жазу, радио және теледидар хабарлапрына, адами қызметтің барлық саласындағы өнертабыстар мен ғылыми жаңалықтарға, өнеркәсіптік үлгілер,

тауар таңбалары, қызмет көрсету белгілері, фирмалық атаулар мен коммерциялық көрсеткіштерге , қара ниетті бәсеклкстікке қарсы қорғану, сондай – ақ өндірістік, ғылыми, әдеби және көркемөнер салаларындағы интеллектуалдық қызметке қатысты өзге де барлық құқықтарды қамтитыны атап көрсетілген. ҚР АҚ – нің 961 – бабында жүйелендірілген тізілім берілген.

      Қазақстанның социалистік  жүйеден нарықтық экономикаға  ауысуы санаткерлік еңбек нәтижелерін  қорғау және құқықтық қатынастарды  реформалауды талап етті. Осы  кезеңнен бастап, заңнама мен  күнделікті тұрмысқа «интеллектуалдық меншік»,  «өнеркәсіптік меншік», «патент», «патент иеленуші», «айрықша құқық» ұғымдары енді.

        Егер өзгерістердің  мәніне қысқаша тоқталар болсақ, Кеңестік кезеңдегі авторлық  куәлік орнына өнеркәсіп меншігі  объектілерін қорғау жөніндегі  бүкіл әлем таныған патент жүйесі келді. Кеңестік өнертабыс құқығының негізгі ерекшелігі - өнертабушы автор өз құқығын, көбінесе, авторлық куәлікпен рәсімдейтін, кейбіреулері Мәскеуде, бүкіл Кеңес Одағы бойынша жалғыз Мемкомөнертабыс паент ведомствосында жарияланатын, сонан кейін кез келген адам аз сыйақы төлеу арқылы өнертабысты өз иелігіне жаратып жататын.

        Енді құқық  иеленушінің келісімінсіз ешбір  жан өнертабысты, пайдалы модельді  немесе тауар таңбасын пайдалана  алмайды. Құқық иекленушінің рұқсаты, көбінесе, сыйақы төлеу және лицензиялық шарт жасау жолымен ғана пайдалану жолға қойылған. Бұл құқық «айрықша құқық» деп аталады. Және ол ҚР АК – нің 125, 964 – баптарымен бекітілген.

         Сөйтіп, өнеркәсіптік  меншік  объектілерін құқықтық  қорғау принциптерітүбірімен өзгерген, демек, жаңа қатынастар бүтіндей өзгеше құқықтық базаны қалыптастыруды талап етті.

         1992 жылы  Ұлттық Патенттік ведомство патенттеудің  бірегей жүйесін қалыптастырды (явочно  – поверочную) және оның құқықтық  реттелуін Қазақстан Республоикасының Патент Заңында бекітті. Бұл жүйені кейіннен Орталық Азия, Закавказьенің көптеген тәуелсіз мемлекеттері  және Украина да қолдады.

       Бұл патенттеу  жүйесі бойынша қарапайым тіркеу  мен сараптама элементтері бірігеді. Біздің жүйенің келімдік және тіркелімдік сипаты патенттің формалды сараптама жүргізгеннен кейін берілетіндігінде көрінеді. Қазақстан республикасы Патент Заңының 22 – бабы формалды сараптама кезінде қажетті дәлелдемелердің болуы, оларға қойылатын негізгі талаптардың сақталуы және өтінім берілген ұсыныстың құқықтық  қорғау берілетін объектілерге жататындығы тексерілетіндігін бекітеді.

    Патент мәні бойынша  сараптама жүргізілгеннен кейін  беріледі. Оның жүргізілу барысында  өтінім берілген шешімнің патентке  қабілеттігі талаптарына сәйкестігі анықталады.

    Өнертабыс пен өнеркәсіптік  үлгіге алдын ала патент пен  пайдалы модельге патент «қорғау  құжаты» түсінігімен бірігеді.

    Қазақстан бір өнертабысқа  екі қорғау құжаты – заңды  сарап қорытындысы бойынша алдын  ала патент пен  өнертабыс немесе өнеркәсіптік үлгі сараптамасы қорытындысы бойынша патент берілуі мүмкін екені жөнінде соны жүйе жасайды.

      Бұл екі қорғау  құжатының аумақтық (тек Қазақстан  Республикасы ) және уақытша әрекет  ету шегі бар. Өнертабысқа алдын  ала өтімнің патент ведомствосына берілген күннен бастап  Қазақстан Республикасы аумағында бес жыл бойы, ал патент жиырма жыл бойы қолданылады.

      Пайдалы модельге  патент бес жыл бойы, патент  иесінің өтініші бойынша бұл  мерзімді патент органы ұзартуы  мүмкін, бірақ үш жылдан аспауы керек.

      Өнеркәсіптік үлгіге  алдын ала берілетін патентөнімінің  патент ведомствосына берілген  каүннен бастап бес жыл әрекет  етеді. Өнеркәсіптік үлгіге патент  – он жыл бойы күшін сақтайды, патент иесінің өтініші бойынша  бұл мерзімді патент органы ұзартуы мүмкін, бірақ бес жылдан аспауы керек.

      Патент – patent –  мына мән – жайларды:

1) Аталған техникалық шешімнің  өнертабыс екендігін;

2) Авторы болып белгілі бір  тұлға екендігін;

3) Аталған тұлға немесе оның  мұрагері осы өнертабысқа айрықша құқық иеленетіндігін куәландыратын құжат. Патент оны берген ведомство мемлекеті аумағында әрекет етеді. Шетел құқығы бойынша, лицензия немесе патент алу туралы келісімге қол жеткізілген кезде, иесіне сыйақы төлей отырып, патентті мемлекет немесе оның еркі бойынша белгілі бір ұйымның қолданылуына мәжбүрлеп сатып алынуы мүмкін. Көптеген елдерде көзделген патентиесінің құқықтарын қорғау шараларының бірі ұқсас өнертабыс көрінетін бұйымдарды енгізуге жаза қолдану болып табылады (өтемақы, келтірілген зиянды жою туралы талап арыз қою т.б). Патенти беру әр елде оның патент құқығы нормаларына сәйкес жүргізіледі. Өнертабысқа келесі талаптар қойылады: «өнертапқыштық деңгей», «прогрессивтілігі», «қолданылуға жарамдылығы» және міндетті түрде жаңалығы. Кейбір  елдерде жаңалығын бұл жағдайлардың қайда болғанына байланыссыз мемлекет ішінде немесе шетелдерде жариялануы мен қолданылуы бұзады, тежейді. Екінші рет басқа мемлекеттерде өнертабыс жаңалығын өз мемлекетінде де, шетел елінде де жариялау мен қолдану бұзады. Ал өзге мемлекеттерде өз мемлекетінің аумақтық сипаты ғана болмау үшін халықаралық келісімдер жасасу қолданылады.

      Патенттеу мақсаты -  сәйкес  саладағы маман патент мазмұнын оқып, ондағы техникалық шешімді жүзеге асыра алатындай деңгейге жеткізіп ашу.

      Патенттің негізгі қызметі – жаңалықты енгізетінтұлғаға монополияны қамтамасыз ету болып табылады.

      Патенттік қорғау келесі аспектілермен сипатталады:

• қорғалатын объектілердің шектеулі шеңбері;
• патенттік құқықтар пайда болуының ерекше тәртібі,патент иесіне құқықтар кешенінің және объектіні пайдалануға айрықша құқықтың берілуі;
• айрықша құқық (қорғау құжаты) әрекетінің мерзімдік және аумақтық  сипаты;
• айрықша құқықтардың заңды шектелу мүмкіндігі.

       Аталған объектілердің  барлығы біздің мемлекетімізде  қолданылады.

       Патентке негізделген  құқықтар мемлекеттің берген  құқықтары болып есептеледі. Бұндай  қатынастар өзаралықпен анықталады. Мемлекет беріп отырған құқықтарға  жауап ретінде патент иесімемлекет  пен қоғамға танылмай қалуы  мүмкін болған өнертабыс ашады.Осындай өзаралық патентті шарт ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.Оның талаптары қорғау құжатында емес, патент заңнамасында сипатталғандай болады.

         Патенттің  монополия және өнеркәсіп меншігінің  объектісі ретінде түсінігі аса  кең тараған.Патент иеленуші өзінің өнертабысын пайдалануына айрықша құқықты иеленеді, аталған монополиялық ұқсастық меншік иесінің өз құқықтарымен сипатталады. Құқығы жоқ тұлғаның бұл объектіні пайдалануы заңсыз деп есептеледі. 

ІІ бөлім. Патент негізінде жұмыс жасайтын кәсіпкерлік қызметте салық салуды есептеу және талдау.

2.1. Патент негізінде жұмыс жасайтын кәсіпкерлік қызметтің негізгі объектілері.

Өнертабыстар

Өнертабыс түсінігі мен объектілері:

Белгілі бір өнертабыс негізі болған шығармашылықтың деңгейін бағалау қажет болғандықтан, өнертабыс түсінігінің объективтік анықтамасын беру мүмкін емес. Сондықтан, Қазақстан Республикасының Патент Заңында бұл түсініктің анықтамасы берілмеген, тек оған қойылатын талаптар көрсетілген:

      ~~  жаңалығы;

      ~~ өнертапқыштық деңгейдің болуы;

      ~~  өнеркәсіпте  қолдануға болатын техникалық  шешімнің болуы.

   Егер өнертабыс осы аталған  талаптарға сай болса, онда оған  Қазақстан Республикасы Патент  Заңының 6-бабына сәйкес қорғау  қамтамасыз етіледі. Алайда, өнертабысты  мәселенің шығармашылық-техникалық шешімі ретінде анықталатын құбылыс ретінде қарастыру заңды. «Техникалық шешім» термині техниканың әр түрлі салаларындағы қажеттіліктерді қамтамасыз ету құралыретінде, сонымен қатар, мысалы, жаңа музыкалық аспап жасау арқылы өнер; спорт көмекші құралдарын жасау арқылы спорт; жаңа емдеу әдістерін, дәрі-дәрмектерді жасау арқылы медицина және т.б. салаларда кең мағынада қолданылады. Осылай ауруды емдеу әдістері техниканың жалпы түсінігіне жатпайды. Бұған қарамастан, емдеудің терапиялық әдістері емдеу құралдарын нақты белгілеген мөлшерде,белгілі бір уақыт ішінде, белгілі бір кезектілікпен және т.б. қолдануды меңзейтіндіктен, бұл арқылы емдеу техникасы анықталады. Бұл мағынада емдеу тәсілдері техникалық шешімретінде қарастырылады. Осылай, өнертабыс арқылы техника, ауыл шаруашылық, мәдениет, білім беру салаларындағы әр түрлі мәселелер  өз шешімін табады, бірақ бұл жерде өзге (экғономикалық, әкімшілік, ұйымдастырушылық т.б.) техникалық әдістер мен құралдар қолданылмауы тиіс.

     Әрбір өнертабыс белгілі бір объектіні, яғни қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыра алатын техникалық құралды сипаттайды. Өнертабыс объектілерінің түрлері қойылған мақсатқа жету үшін техникалық шешімдерде көрсетілген құралдарға тәуелді екендігі анықталады.

     Құрылғы, әдіс, зат, микроорганизмдердің, өсімдіктер мен хайуанаттар клеткаларының тегі, сондай-ақ бұрыннан белгілі құрылғы, әдісті, затты текті жаңа мақсатта қолдану өнертабыс объектілері бола алады.

     Өнертабыс объектілерін  нақтылау патент иесінің құқықтар  көлемін анықтау заңмен қорғалатын өнертабыстың пайдаланылуын бақылау мүмкіндігі үшін құқықтық маңызы зор.

     Құрылғы - өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектілері ретінде құрылғыларға конструкторлар мен бұйымдар жатады. Кеңістікте орналасқан бір-бірімен тығыз байланыстағы элементтер жүйесі құрылғы болып танылады. Бұл машиналар – мысалы, «Қар жинаушы машина»; құрылғылар – «Магнит өрісі датчигі»; механизмдер – «Шарниро – рыжачный механизм».

      Жетілдірілген инструмент, мысалы, «Геологиялық балға», «Қозғалмалы пышақ» немесе қандай болмасын құрал, мысалы, «Тормозное устройство для железнодорожного вагона», «Гидравилическое устройство для удержания руля относительно рамы мотоцикла» объект – құрылғы категориясында жатқызылуы мүмкін.

     Құрылғы болып көлік құралдары, жабдық, құрылыстар , сонымен қатар, әр түрлі бұйымдар танылады – мысалы, «Әмбебап оқу партасы». Электр схемалары да құрылғының бір түрі болып табылады.

     Патенттік қорғалуға  құрылғының өзі ғана емес, олардың  бөлек элементтері де : түйіндері, бөлшектері  т.б. жатады.

      Құрылғы өнертабыс  объектісі ретінде келесі конструкторлық  белгілермен 

сипатталады:

• конструкторлық элементтердің болуы;
• элементтер арасында байланыстың болуы;
• құрылғының немесе оның  элементтерінің орындалу нысаны, геометриялық нысанда жасалуы;
• элементтер параметрлері мен өзге сипаттамалары және олардың өзара байланысы;
• құрылғы немесе оның элементтеріжасалған материал;
• құрылғы кез келген элементтердің қызметін орындайтындардың аясы.

Тәсіл    -   өнертабыс   объектісі   ретінде . Өнертабыс объектісі ретінде тәсілдерге  материалдық объектілер көмегімен материалдық  объектілерге әрекет ету процестері жатады. Тәсіл – белгілі бір тәртіппен немесе белгілі бір ережелерде сақтау арқылы орындалатын әдістер жиынтығы.

      Материалдық объектілерге әрекет ету процестері ретінде тәсілдерді былай бөлуге болады: