Қазақтың әдет-ғұрып құқығының қайнар көздері мен дамуының тарихи-құқықтық мәселелері

Құқықтық мазмұндағы көзқарастар мен түсініктердің пайда болуы сәйкесінше реттеуші күші бар қағидаттардың пайда болуын туғызатын. Ал ол, өз кезегінде, әралуан ситуацияларды, өмірдегі көптеген қайшылықтар мен дауларды шешуге бағытталған жаңа нормалардың туындауын пайда eтеді. Қағидаттар құқықтық ұғымдармен қатар әрекет етті, олар бiрiн-бiрi толықтырып, жаңа құқықтық ұғымдармен түсініктердің пайда болуы мен дамуын ынталандырды. Көшпелi қоғамдағы құқықтық қағидаттар құқықтық түciнiктepгe қарағанда құқықтық шынайылыққа, тәжiрибеге, даулар саласына анағұрлым жақын болатын.

Көшпелiлердiң идеялары болып табылатын құқықтық (немесе заң жағынан маңызды саналатын) қағидаттарды шартты түрде бiрнеше топтарға ажыратуға болады: басты (негiзгi) қағидат, аралық (жалпы) қағидат және жеке қағидаттар. Бұл қағидаттар өзара байланысқан болатын, құқықтық жүйенiң жалпы құрылымын анықтап, оның iшкi тұтастылығын камтамасыз eттi.

Көшпелiлердiң құқықтық өмipiнің басты қағидаты, негiзгi талабы: «малым - жанымның сaдaғacы, жаным - арымның садағасы». Бұл қағидат құқықтық өмiрдiң барша салаларына жетекшi бастама болды. Аралық (жалпы) қағидаттар, жеке қағидаттар мен құқықтық жүйенiң нормалары осы басты қағидаттың шектерiнде әpeкeт еттi және оның бақылауында болды. Жалпы қағидаттарға мыналар жатады: «кешiрiмдi болу», «сөзге тоқтау». Жалпы қaғидаттардың ерекшелiгi - олар басты және жеке қағидаттар арасындағы байланыстырушы дәнeкep буын болды. Жеке қағидаттар өз саласының шектерінде әpeкeт етті, осы саланың құқықтың iргелес салаларымен байланыстарын нығайта отырып, жалпы өмip негiздерiнің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсаттарына қол жеткізген. Атап айтсақ неке және отбасы қатынастарында жетi aтaғa дейiн қыз алыспау қағидаты басты роль атқарып келдi. Сот үрдiсiнiң негiзiнде дау мұраты - бітім қағидаты жатыр. Әралуан тарихи кезеңдердегi қылмыстық құқықтық қатынастарда келесi қағидаттардың бipi мойындалып келді: қaнғa-қан, жанға-жан; құлаққа-құлақ, тұяққа-тұяқ; құн төлеу[4,28].

Әдет-ғұрып нормалары қaғидаттары мен олардың негізінде жатқан көзқарастардың құқықтық нормалар мен институттармен тұтастылығы соңғысыларының адамдардың мiнез-құлықтарына айрықша әcep eтeтiндiгiн қамтамасыз eттi. Осының арқасында әдет-ғұрып нормалары мен институттары тұтастай құбылыс дәрежесiне дейiн көтерiлiп, адам интеллектіне әcep ету мүмкіндігіне ғaнa емес, сонымен бірге оның эмоционалдық аясына да - сезiмдерi, жүрегіне және тұтастай бейнесiне әcep ету мүмкiндiгiне иемдендi. Мiне, қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары мен институттарының құпиялығы осында болатын.

Қазақ әдет-ғұрып нормалары мен институттарының басты мақсаты қоғамдағы даулар мен қақтығыстарды шешу болғанын атап өту керек. Олар осындай қажеттiлiктен туындап, оған қызмет еткен болатын. Сондықтан қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары мен институттары әуел-бастан-ақ көшпелi қоғамның тұлғааралық, әлеуметтiк қатынастарын жүйелi реттеу макқсаттарын көздеген деген тұжырым шындыққа жатпайды. Тарихи тұрғыдан, олардың бастапқы және басты объектiсi - даулар мен қактығыстардың алдын алу, оларды болдырмауға шаралар колдану, ал қақтығыстар мен даулар туындаған жағдайда - әдiлдiлiк пен теңдiлiк жайлы қоғамда қалыптасқан көзқарастар негізінде оларды дер кезінде жедел шешу.

Қазақтың әдет-ғұрып құқығының негізгі белгілері:

1. Патриархалдық  туыстық ереже, яғни туыстардың  бір-біріне өзара көмегі.

2. Ескіден  келе жатқан көптеген ережелер  мен институттар, яғни қағидасы  қанға-қан алу, әмеңгерлік т.б.

3. Қылмыстық  іс пен азаматтық құқық бұзушылықтың  арасын айырып көрсетпеуі.

4. Саяси  қылмыс институты түсінігіде  қалыптасты, яғни Отанды сату, майдан  шебінен қашу және әскер басшылығына  бағынбау[17,164].

 

 

2. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының институттары

 

 

Адат заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары қазақ қоғамындағы негізгі реттеуші  нормалар ретінде 1971ж. дейін өмір сүрді. Қазақ әдет – ғұрып құқығы барымта, қанға-қан, жанға-жан, әмеңгерлік, өз бетімен сот ұйымдастыру және т.б. өтпелі институттардың сақталуын қамтамасыз етті. Бұл институттар қазақ қоғамында және оның құқықтық жүйесінде ерекше орын алды. Қоғамдық пікір бұл институттарды айыптамады.

Әдет-ғұрып құқығы мынадай негізігі институтарды қамтиды:

Меншік құқығы институты. Қазақ қоғамында ұзақ тарихи кезең бойында малға деген ұжымдық құқық болған емес. Мал әлеуметтік жағдайына байланыссыз әр отбасының жеке меншігінде болды.

Қазақ қоғамында малға жеке меншік адат нормаларымен реттеліп отырды. Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға қалдыра алатын мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табылды[21,48].

Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жер адат бойынша қауымның меншігі деп есептелді. Қауым ретінде негізінен рулық бірлестік танылды. Шын мәнінде қауымның немесе рудың атынан жерге, жайылымдарға билікті қауым басшысы, ру басшылары сұлтандар, билер жүргізді. Жерге жеке меншіктің болмау себебі де көшпелі мал шаруашылығына негізделген экономикалық қатынастарда жатса керек. Орасан зор көлемдегі жайылымдарды меншік иелеріне бөлудің ешқандай мәні болуы мүмкін емес еді. Оның үстіне жайылымдар үнемі ауысып отыратын болған.

Тек қыстаулар ғана XVIII ғасырда феодалдардың жеке меншігіне көше бастады. Қыстау – аумағы шамалы қыс кезінде тұратын елді мекен. Қыстың күні жайылым негізінен пайдаланылмады. Қазақтардың қыстаулары тұрақты болған. Адат бойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға қалдыру туралы құқықтар ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептелді. Жер мен қатар жолдар, өзендер, таулар, аң және балық аулайтын мекендер де қоғамдық меншік болып есептелінді. Жерден табылған қазына-байлық оны кім тапса, соның меншігі болып есептелді.

Міндеткерлік құқық институты. Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша көбіне шарттар және деликтік міндеттемелер ру мүшелерінің немесе ауылдық қауымдардың бір-бірінің алдындағы міндеттемелерімен тығыз байланысты болды. Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт жсаудың мынадай шарттары болды: уәде беру, ант беру, куәлердің алдында келісім жасау, т.б.

Қарызға алу. Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол үшін кепілдік береді. Қарызға алушы қарызын өтей алмағанда кепіл болған адам өтейді. Қарыздың мерзімі өзара келісім арқылы анықталады. Ол көбінесе осы күзден келер күзге немесе осы көктемнен келер көктемге дейін жасалатын болған. Мұндай келісімдер екі не одан көп куәлар алдында жасалды.

Келісім-шарттың ерекше түрі – айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында өлшем бірлігі ретінде мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланылмады[22,56].

Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына сүтін сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Алғашында сауын беру руластардың бір-біріне өзара көмегі ретінде есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшелерін ауқатты адамдарға тәуелді етудің әдісі ретінде қолданылды. Сауын алған адам оны берген бай адамға жұмыс істеп беруі тиіс болды. Сауын малын беру қоғамның тұрмысы төменгі мүшелерін экономикалық жағынан тәуелділікке түсірудің негізгі амалы болды.

Көшпелі өмірдің және рулық қатынастардың ерекшеліктеріне қарай туындаған аманат-мал, жылу жинау, жұртшылық, асар жасау, соғым беру және сыбаға тарту, түрлі сый-сыяпаттар жасау сияқты міндетті сипат алған әдет-ғұрыптар болды.

Аманат-малды бай мал иелері кедейленген туыстарына аманат ретінде пайдалануға берді.

Жылу жинау. Жұтқа ұшыраған немесе стихиялық сипатқа ұшыраған қоғам мүшелеріне руластарының, ауылдастарының мал немесе мүліктей беретін жәрдемі. Жылу мүлкі қарыз болып есептелмеген.

Жұртшылық қарызға батқан, қарызын төлей алмай қалған қоғам мүшесіне руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі. Мұндай жағдай әркімнің басына түсуі мүмкін болғандықтан көпшілік оған толықтай қатысатын.

Асар жасау әдет-ғұрып қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру мақсатында жасалған. Асар шөп жабу, құдық, арық қазу, жол салу, қыстау үйлерін тұрғызу сияқты үлкен жұмыстарды ұйымдастырғанда жасалады. Асарға қатысу ерікті болған. Асарды билігі барлар мен байлар көбірек жасаған. Асарға қатысушыларға еңбек ақы төленбеген, тек тамақ беріліп, кішігірім сый-сыяпат көрсетілген.

Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа қарай сұлтандарға, билер мен басқа да атқамінерлерге сойыс малын немесе мал етін беретін. Соғымды хан сұлтандарға беру міндетті болған. Соғым арқылы хан, сұлтандардың қысқы азығы даярланатын[23,183].

Сыбаға тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін тарту. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты басқа да жақын адамдарына беретін. Құрметке ие болған қазақтар үшін өздеріне сыйлаған сыйлықтан бас тарту жөнсіз әрекет болған.

Отбасы-неке құқығы институты. Қазақ қоғамының негізі ру болса, рудың негізі отбасы болды. Отбасының басшысы ер адам болды. Қазақтардың үлкен отбасы әкенің, балалардың, тәуелді жақын туыстардың, малшылар мен құлдардың отбасынан тұрды. Бай феодалдардың әр әйелі бір отау, кейде ауыл болып тұрды. Мұндай жағдайда бірнеше ауылдар отбасылық-ауылдық қауымды құрды.

Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сиатта болды. Экзогамиялық дәстүр бір рудың, топтың ішінен ерлер мен әйелдерге некеге тұруға рұқсат етпеді. Қазақтарда жеті атаға дейін некелесуге жол берілмеген.

Сондай-ақ қазақ некесі полигамиялық сипатта да болды. Полигамия бір ер адамға бірнеше әйелмен некеде тұруға немесе көп әйел алушылыққа рұқсат ету деген ұғым[24,49].

Отбасы патриархалдық сипатта болған соң некелесу мәелесін ата-аналар, негізінен әке шешетін. Олардың шешіміне қарсы болғандар қатаң жазаға ұшырайтын.

Неке құда түсу рәсімінен басталады. Ата-аналар балаларын үйлендіру үшін құда түседі. Құда түсу балалар жас күнінде, тіпті туылмай тұрып та жасала беретін. Құда түскен соң жігіт жағы қалың мал төлейтін. Қалың малы төленген қызды қалыңдық деп атайды. Қалың малы төленген қыз сол жігітке шығуға міндетті болған.

Хандар, сұлтандар, билер, байлар қалың малын төлеп үш-төрт, кейде одан да көп әйелдер ала берген. Қазақтар шариғат жолымен төрт әйел алумен шектелген. Бірақ 20-ға дейін әйел алған хандар да болған. Бұл ретте шариғат та, адат та олардың құқығын қорғаған. Қазақтар бірінші әйелді бәйбіше, қалған әйелдерді тоқал деп атаған. Бәйбіше артықшылық құқықпен пайдаланған.

Некені тоқтату адат бойынша тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға түрлі себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы, еріне дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлардың көрсетуімен дәлелденуі тиіс болды. Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады. Неке тоқтатылған жағдайда балалар әке жағында қалады. Тек емізулі бала анасында қалады. Ажырасқан жағдайда ері әйеліне киімі мен төсек орнын, ат және шапан ғана берді[25,193].

Әмеңгерлік. Әмеңгерлік- адатта ерекше  қалыптасқан институт. Әмеңгерлік бойынша  жесір әйел ері өлген соң  бір жылдан кейін  күйеуінің туыстарының біріне тұрмысқа шығуға тиіс. Жасы келген жесірлер әмеңгерлікке шықпай өз алдына үй болып отыра беретін. Әмеңгерлік тәртібі  қалыңмалы  төленіп қойған әлі де күйеуге тимеген қыздарға да тиісті болды. 

Әдет-ғұрып нормаларындағы кең тараған мәселелердің бірі, әмеңгерлік институты болды. Әмеңгерлік бойынша жесір әйел жұбайы өлген соң бір жылдан соң күйеуінің туыстарының  біріне тұрмысқа шығуы тиіс болды. Бірінші кезек өлген ерінің аға-інілеріне берілді. Әменгерлік жолымен ерге шыққан әйедер көбіне жаңа күйеуінің екінші не үшінші әйелі болатын. Тіпті кей жағдайда жесір әйелдердің өзінен жасы кіші әменгерге шығуы да кездесті. Мұндай жағдайда ол күйеуіне екінші жас әйел әперуге келісім береді. Жасы келген жесірлер әменгерге шықпай өз алдына үй болып қала берген.

 

 

1.3 Қазақ  қоғамындағы билер қызметі

 

 

Қазақ халқының да ертеден қалыптасқан өзіндік ел басқару жүйелері болған. Олар: ел басшысы-ханы, елдің тыныштығын ойлаған ерлері, сөзін сөйлеген шешен-билері.

Қазақ халқының тарихында билер институтының алар орны мен үлес салмағы айрықша. Себебі, мемлекеттің саяси және әлеуметтік қалпын тек қана ғұрыптық құқық емес, сол сияқты рухани-мәдени салт-дәстүр негізінде де ұштастыра әрі теңдестіре отырып қамтамасыз етуші бірден-бір құрылым ретінде дәстүрлі билер институты орасан зор рөл атқарды. Ол мемлекеттік басқару жүйесімен тығыз астасып жатыр, сондықтан халық пен билеуші топтардың белгілі бір әлеуметтік-саяси құндылықтар төңірегінде топтасуына тікелей ықпал еткені анық.

Қазіргі күні «би» сөзінің этимологиясы жайлы бірауызды келісіп-пішілген пікір жоқ. Бұл мәселеге алғаш көңіл аударған Г.Вамбери, В.Радлов тәрізді ғалымдар «би» сөзінің төркінін көне түркі тілінің билікті, жоғарылықты білдіретін мағынасынан іздесе, мұны Құрбанғали Халид «би-бектен», «бек-бүнектен», - деп көрсетеді (қысқарған атаулар). Қарастырылып өткен ғылыми болжамдардың айналып келгенде, бір ғана пікір төңірегінде тоқайласып жатқанын аңғару қиын емес. «Би» сөзі ежелгі түркінің «бек» сөзінен бас алады да, негізінен «басқару», «билеу», «билік ету» ұғымдарын білдіреді. Олай болса би терминінің пайда болу уақыты да ежелгі түркі заманына тірелетіні даусыз. Көшпелі тұрмыс-тіршілік үрдісіне сүйенген қоғам жағдайындағы билер институты дегеніміздің өзі, ең алдымен, мұрагерлік заңына негізделген дәстүрлі аристократиялық билік-хандық институтына қарағанда халықтың қайнаған ортасының өзі тарихи қалыптастырып шығарған демократиялық билік тұтқасы. ХVІІІ ғасырға дейін билер институты бірнеше сатыдан өтті[30,126]:

1. Сонау  түркілер заманынан ХІІ ғасырға  дейін. Қазіргі Қазақстан территориясында  қалыптасқан көшпелі қоғамдардың  кезеңіндегі ақсақалдар көшпелі  қоғамдардың алғашқы кезеңіндегі  ақсақалдар кеңесі, ру-тайпалық құрылымның  өзін-өзі басқару тәрізді қоғамдық  тетігі ретінде бек, би институттарының  пайда болуының негізгі алғы  шарты болып табылады.