Азаматтық қоғамның
бастауы ежелгі грек саяси
философиясында жатыр. «Өтпелі
кезең», Ренессанс дәүірінде. Антикалық
саяси теория қоғам-мемлекет барлығын
қамтиды. Бұл бірінен-бір ажырамас
ұғымдар. Жаңа дәүірде мемлекет
біртұтас барлығын қамтитын және
де барлығына құқы мен жауапкершігіне
кепілдік береді. Христиандық әлеуметтік
– саяси доктрина бойынша да
қоғам мен мемлекеттің бөлінүіне
негіз болды. 13 ғасырда Фома Аквинскидін
ілімі бойынша мемлекет күнәнің
нәтижесі емес, адамның қоғамдық
негізінен туындайды. Мұндай көзқарас
орта ғасырдағы дәстүрлі идеяға
қарсы болды. Ол бойынша адамдар
өмірге келгенен күнәнің, зұлымдықтың
әлеміне жатқандықтан олардың іс-әрекетін
шектеп ұстау керек. Ал Фоманың көзқарасы
бойынша мемлекет қоғамға қызмет етүі
тиісті. Сондықтан ел басқарушы өзінің
зайырлы қағидаларын іске асыруға теориялық
негіз алды. Фома мемлекеттің адамдардың
рухани және жекеленген өміріне кірісүдін
шегін қойды. Ренессанс пен Реформация
кезеңінде мемлекеттің теократиялық және
полиархиялық тендециасынан біртұтас
ұлттық мемлекеттер құру басталды. ХІХ
ғасырда Германияда Руссо мен Француз
революциясы нәтижелерінде тарихшылар,
заңгерлер, философтар халықты идеализациялайды.
Халық ерекше дүниеге көзқарас пен рухтың
иесі дейді. Халық мемлекеттен тыс адамдардың
ужымы яғни қоғам. Олар өздерінің мақсат
пен игілігі үшін іс-әрекет етеді. Гегельдін
ойынша мемлекеттің ең дамыған кезеңінде
халықпен теңдеседі. Халықтың рухы мемлекет
түрінде ерекше мемлекеттің түрімен яғни
пруссиялық монархия мен бірігеді.
Король буржуазиялық мүдделерден жоғары
болғандықтан ұлттық бірлігін қамтымасыз
етеді. Батыс қоғамында 19-20 ғғ. адамзат
тарихында алғашқа рет жеке адамның жекеленген
тұлға ретінде көпшілік түрінде қалыптасуына
жағдай туды. Осыған байланысты азаматтық
қоғам турала екі концепция қалыптасты.
Біріншісі, гегельдік. Ол бойынша мемлекет
және мемлекеттік бақылау азаматтық қоғамның
өзгерүінің құралы ретінде қаралды: гегельдің
түсінігінше- әлеуметтік этика жүйесі
мен монархияның синтезі арқылы, ал маркстік
бойынша әлеуметтік революция мен пролетариат
диктатурасы арқылы мемлекетсіз коммунистік
қоғам қуру.
Екіншісі, Канттан
бастама алып, француз революциясының
қағидаларына, Гоббс пен Локктің
философияларын, 19ғ классикалық
либерализмді қамтиды. Бұл концепция
бойынша азаматтық қоғам өзін-өзі
қамтамасыз ететін әлеуметтік
кеңістік, ол жеке адамның құқымен
еркіндігінің ең жоғарғы кепілі.
Сондықтан олардың өміріне мемлекеттің
аралусына шек қойылуы кезек.
Қазіргі кездегі азаматтық қоғам
туралы концепция постмодернизмге
негізделеді. Ол бойынша әр
заманға және жағдайға байланысты
азаматтық қоғамның түрлері болады.
Азаматтық қоғаму идеясының иелері
авторитаризмді ыдырататын қандай
болмасын топ үлесіне жатады.
Бұрынға класикалық азаматтық
қоғам түсігінен қазіргілердің
ерекшеліктері: «Қатысушылар моделі»
негізінде қарастыру, яғни «позитивтік
құқық» талабын қоятың көпшілік
қозғалыстыры мен көпшілік іс-
әрекеттеріне шапшаңдық, жасампаздық,
өміршеңдік, нәтижелілік және т.б.
көрсеткіштер жатады.
Посткеңестік елдердегі
азаматтық қоғам қалыптастыру
мәселелері. Кеңістік тоталитарлық
жүйе азаматтық қоғамның барлық
элементтерін жоюыға тырысты.
Ендігі ерекшелігі осындай қоғамға
батыстың либералдық азаматтық
қоғамның қағидарын енгізүге
байланысты кемшіліктер: озық
үлгідегі азаматтық, рухани, дәстүрлі
жағдайы жоқ жерге ендіргеннен
ешқандай пайда келмейді. Керісінше,
табиғи өзі бүкіл ерекшеліктері
бойына сіңірген азматтық қоғамның
орнына негізі жоқ азаматтық
қоғам үлтілерін еңгізгендіктен
не біріншісі, не екіншісі
де жарып үйлесе алмайды. Сондықтан,
осындай жағдайда өмірге келген
азаматтық қоғам бір құбыжық
феномен құбылысын өмірге алып
келеді. Бұрынан қалыптасқан дәстүрлі
азаматтық қоғамның элементтері
жоқ, ал қондырғы батыстың дамыған
қоғамына тән азаматтық қоғам
жүйесіне сай келетін экономикалық,
технологиялық, құқықтық, психологиялық,
діни, мәдени жағдай жоқтығанан
ондай қоғам да өзінің нақты
мәнін аша алмайды. Сондықтан,
азаматтық қоғам мұндай жағдай
да мүлдем басқа болмасты өмірге
алып келеді. Ол шын мәніндегі
азаматтық қоғам емес. Тағы бір
еске салатын жәй ол осы
азаматтық қоғам элементерін
енгізүшілердің ішінде өздері
батыс гранттын иеленіп ақша
табумен айналысқадар да аз
емес. Ресей саясаттанушылары ондағы
азаматтық қоғам құру процессін
«постмодернистік бет пішіні
бар феодализм» деген ат қойғаны
шындықты көрсетеді. Қазіргі Ресейде
билік пен меншік біріккендігі
сонша ма оларды ажырату қиын,
ал мұндай жағдайда азаматтық
қоғам орнату үлкен мәселелерді
тудырып отыр. Біздегі жағдай
да Ресейден аса алыстап кете
қойған жоқ. Азаматтық қоғамның
әлеуметтік иесі орта тап,
ал оның Қазақстан қоғамындағы
үлесі мен ахуалы сын көтермейді.
Сондықтан экономикада осы орта
таптың қалаптаыуна мемлекеттік
қолдау, бағдарлама іске асырылуы қажет.
Осыған сай заңдар қабылданып, олар бұлжытпай
орындалған кезде ғана азаматтық қоғам
қалыптасады. Ол дегеніміз қуқықтық мемлекеттің
негізгі қағидалары. Міне сондықтан орта
тапсыз азаматтық қоғам қуруға болмайды,
ал құқықтық мемлекет те осы азаматтық
қоғамсыз орнауы мүмкін емес.
7. Тақырып. Саяси
партиялар мен қоғамдық қозғалыстар
«Партия» деген сөз
латын тілінен шыққан, бөлу, бөлшек
деген мағнаны білдіреді. Алғашқы
саяси көпшілік партия Англияда ХІХ
ғ. екінші жартысында өмірге келді. Американдық
саясаттанушы Дж. Ла Паломбары мен
М. Вейнердің анықтамасы бойынша
партияның 4 сипаты бар: 1) партия көп
уақыт өмір сүреді. Ол өзін құрған адаммен
ғана бірге жасамайды. Оның өмірі
ұзақ болады; 2) ұлттық, аумақтық, жергілікті
масштабта басқарушы бөлімі болады;
3) міндетті түрде, саналы билікті қолына
алуға тырысады; 4) сайлау арқыла немесе
басқа түрде болсын сайлаушылардың
қолдауына жетуге тарысады. Міне осы
4 сипаттамының жиынтығы партия ұғымына
сай келеді. Саяси партиялар үлкен
әлеүметтік топтардың мүдделерін қорғайды.
Француз саяси социологиясынын
белгілі өкілі М. Дюверже партияның
құралымына қарай: кадрлық және көпшіліктік
деп бөлды. Кадрлық партия төменгі
сайлау комитеттерінің қатардағы сайлаушылары
мен жоғарыдаға парламент тобының
біріге жумыс істеүімен сипатталады.
Ал көпшіліктік партия жалпы сайлаушылардың
қуқығы негізінде құралады. Партияның
құрылымының негізін белсенді, функционерлер,
онан соң мүшелік төлемақы төлейтіндер,
онан кейін көмекші ұжымдар арқылы
қолдаушылар, ең соңында сайлау кезінде
ғана дауыс берү арқылы партиямен
қатынаста болушылар. Партия жүйесі:
бір партиялық (СССР, Куба), партия-гегемон
(ГДР), басымдыққа ие партия )Жапония), екі
партиялық (АҚШ), көппартиялық жүйе. Саяси
идеологиясына қарай партиялар:
1) коммунистік партиялар мен солшыл
радикалдық бағыттағы партиялар; 2)
социал-демократиялық; 3) буржуазиялык-демократиялық;
4) консервативтік; 5) фашистік партиялар.
Қазақстандағы партия құрылысының
жағдайы. «Алаш» партиясы, большивиктер
партиясы, үлттық-демократиялық «Желтоқсан»,
«Азат», «Қазақстанның социал-демократиялық»,
«Қазақстанның социалистік», «Қазақстанның
Халық конгресі», «Ақ жол», «Әділет»
және т.б.б партиялар. Қоғамдық ұйымдар
мен қозғалыстар. Олардың партиядан
ерекшеліктері. Аз уақыт өмір сүрүі,
жүйеленген, мүшелік негізінде еместігі,
билікке ұмтылмауы. Мысалы, экологиялық,
кәсіби, түтынымдық және т.б. негізінде
құрылуы.
8. Тақырып. Саяси
элита және саяси топ бастаушылық
Италияндық ғалымдар В. Парето,
Роберто Михельс, Г. Моска. В. Паретаның
элиталардың ауысу туралы теориясы.
Таланты тап өкілдерінің ең үздіктерін
өз қатарларына кіргізіп отыруы. Мұндай
процесс тоқталса қоғамның жағдайы
күйзеліске ұшырайды. Революциялық жағдай-туындайды.
Жоғарғы басқарушы таптың өз басқарушы
қасиеттерінен айыурылады. Р.Михельстің
тұжырымынша демократия өзін сақтау
үшін арнайы ұйым құрады. Ол ұйым арқылы
көпшілік өзін басқарудың тізгінің аз
ғана басқарушы топқа береді. Ал
мұндай жағдай олигархияға жалғысады.
Г.Москаның ойынша басқарушы элитаны
құрастырудың негізгі іріктеп алатын
көрсеткіштері материалдық, моралдық
және интеллектуалдық басымшылықтар.
Саяси тап қалыптастыруында екі
тенденция көрініс табады: аристократиялық
және демократиялық.біріншісі мұрагерлік
екіншісі- ерекше дарындылық. Саяси
элитаның ішінде бөліну процесі бар.
Олар мемлекеттік басқарушы және
оппозициялық; ең жоғарғы, мемлекеттік
шешім қабылдаушы (жиырма мың адамға
бір адам) орта деңгейдегі (халықтың
5 %); бюрократия. Элиталық даму қоғамның
заңдылығы. Элитаның бөлінүі: заңшығарушы,
атқарушы және сот. Сонымен қатар
адамдардың кәсіби мамандығына байланысты:
ғылыми, творчестволық, искусство, техникалық
және т.б. Элитаның құндылықтары, мақсаттары
мен идеядары. М. Вебердің: дәстүрлік,
харизматикалық және рационалдық болып
биліктің легитімдігінің типтерге бөлінүі.
Басқару элитасы мен интеллектуалды
элита арақатынасы кеңестік жүйе
кезіндегі басқарушы элитаны
қалыптастырудың тәжірибесі: партиялық,
таптық, ұлттық. Кәзіргі кезеңде Ресейдің
саяси элитасының 75% кешегі партия-кеңестік
номенклатура өкілдері. Біздегі жағдай
да солай. Егеменді алғалы болған позитивті
(жағымды) тенденциялар:
- Ұлттық шектеүден айрылдық;
- Билікке гуманитарлық білікті мамандардың келүі;
- Сайлау арқылы;
- Жастардың келүі.
Саяси жетекші.
Саяси топ бастаушылық
туралы қәзіргі кездегі концепциялеар
- Жағдайлық концепция. Т. Хилтон, А. Голднер. Әлеуметтік жағдаймен байланыстырады
- КонститУЕнттер теориясы. Топ бастаушыларады қолдайтын белсенділер, сайлаушылар, солармен жақын араласатындар. Топ бастаушыны насихаттайтындар, имидж жасайттындар.
Топ басқарушылардың
типтері
Дәстүрлік, рационалдық, харизматикалық.
Қазақстандағы саяси топ басқарушылық
мәселелері.
9. Тақырып. Адам
және саясат
Саясатты адами турғыдан
қарастарғанда оның табиғатын, соның
ішінде психологиялық касиеттерін
қарастырған жөн. Мұндай көзқарас саясатқа
ынтазарлық тудырады, саяси белсенді
тұлғалықты қалыптастырады. Саяси адамның
ең қарапайым мәні саяси рольдерді
атқару арқылы, алдына қойған мақсатына
жететін белсенді тҰлға. Шындап
келгенде тек қана адам саясаттың
негізгі субъектісі, акторы. Қоғамдық
өмірде адамдар түрлі қауымдастықтарды,
топтарды құрайды. Олардын кейбірі
уақытша, дараланған. Міне осы соңғылары
утымдық субъектілерді құрайды,
саяси қатынастарда осы топ жеке
индивидтін орнына қызмет атқара алса
(«біз ол үшін боламыз»), индивидке ұжым
үшін іс-әркет жасайды («мен олар үшін
жауап беремін»). Бірақта, әрине қанша
дегенмен де ҰжЫмдық сектор мен жекенің
саяси іс-әрекетін толық бірЫҢғай
деу де дҰрыс емес.
ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында
адамның іс әрекетінін саясатпен
БІРГЕзерттеүге бихевиоризм бағЫты
кірісті. Бұл бағыттың негізгі мақсаты
тек қана тіркеУге боЛАтын фактілерДі
мен бақылауға болатын сАяСИ
іс-әрекеттерді зерттеу. Жеке адамның
тәжірибесі мен әлеУметтік қоршағаН
орТАның біртҰтастығы маңызды мәселе
болЫп қаралды. Саяси іс-әрекеттің
психологиялық негізгі: инстинкт, дағды
және ақылмен жасалатын әрекет.
Адамның саяси
іс-әрекетіне әсер ететін факторлар:
1) сыртқЫ қоршаған орта; 2) жеке
адамның немесе субъектің бастаПҚЫ
ұстаған мотиві; 3) субъектің мақсаты,
ұстанымы, құндылықтары; 4) жекелік ерешіліктері;
5) нақты іс-әрекеттері; 6) іс-әрекет
пен жағдай арасындағы кері
қатынас. Бұл кеЛТірілген схеманың
негізгі элементтері: сыртқЫ орта,
тҰтынымдар мен мотивтер. Американдық
гылым А. Маслоу ҰутынымДАрды
топтастырып олардың арасындағы
иерархияны кӨрСетуге тЫрысты: 1)
материалды күн көру тутынымы;
2) қауіПсіздік тҰтынымЫ; махабБатқа
(сүйіснендікшілікке) тҰТыну; 4) озіңнін
мүмкіндегіңді ашуға тутыну; 5) өзіҢді
актуалды жасауға тҰтыну. ТҰтынулар
тӨмЕннен яғни «1»-ден жоғары
қарай жыЛЖыйды.
Ұйымдағтырылған және ұйымдастырыЛМАҒАН
ТОПТАРДАҒЫ саяси іс-әрекеттер. Ұйымдастырылған
саяси топтарда әр адамның өз алатын
орнына қарай іс-әрекеттер ережесі
белгіленеді. Топтың жетекшілері мен
қараПайым мүшелерінің арақагЫнастары
мҰқият орындаЛуға тиіс. Негізгі мәселе
адамдардың өздеріН топтың мүшесі ретінде
сезінүі. Топтық сезім оларға өздеріне
деген сенімдерін артырады.
Уйымдастарылмаған топтардағы
іс-әрекетке басқа сипаттар тән болады.
МҰндай тоПТАадамдар өздеріні жеке даралық
қасиеттерінен айырыЛыП, топттық, анығырақ
айтсаң тобырлық қасиеттерге ие болады.
Олар сол тобырдың іс-әрекеттеріне
бағЫнып, өздерін анонимді сезінү негізінде
қандайдА болмасын қылмыстарға барА
береді. Тарихта осы заңдылықтар
Ылғи да қайталанЫп отырады. Соның бір
кӨрінісі 2010 жылғы шілдеде Ош пен
Желалабадта Кыргызстанда болған оқиғилар.
Соның салдарын 2000 жУық адамдар өліП
жүздеген, мыңдаған адамдар қАиғы
қасіретке Душар болды.
Г. Алмонд пен С. Верба
адамдардың саяси іс-әрекет терін
үш типке бөледі: 1) парокиалды, яғни
қаранайым тек өздерінің мүдделерімен
бАйлаНысты әрЕкеттер; 2) поддАнический;
3) партициПаторлық. Бұл үш түрде
бір бірілеп бөлек болмай бірігіП
өтүіде кездеседі. Ондай КӨРІНІСТЕР
өтпелі типтерден анықталады.
Жеке адамның саясАтқа
Қадамы оның құқЫ мен еркіндігінің
жағдайымен байланысТы. Адам құҚЫн
табиғи-тарихи, заңдық-позитивтік және
марксистік тұрғыдан қарастырАдЫ. Адам
құқын жіктеудің нЕгативтік және
позитивтік ДЕП ажырытады. Адамдардың
құқықтары мен бОстандықтарыН іске
асырыуЫНА қарай азаматтық, саяси,
экономикалық, әлеуметтік, мәдени болып
жіктеЙді. Адам құқығы мен бостандылағының
іс жүзіндегі орЫНдалуы елдің
даму өрісін, парАсАттылағын кӨрсетеді.
1995 жылға Қазақстан Республикасының
Конституциясында адам құқы мен бостануығы
ең жоғарғы қундылықтарға жатқызылған.
2010 Қазақстан ЕОЫФ төрағалық еТУі
арқылы да осы қағидалар едәУір дамЫды
.
10 тақырып. Әлеуметтік
топтар мен этникалық бірлестіктер
Қоғамды әр тұрғыдан қарастыуға
болады: меншікке, байлыққа, билікке, ұлтына,
кәсібіне, жынысына, турған жеріне және
т.б. Біз қарыстыратын мәселе әлеуметтік
және этникалық топты анықтау. Маркстік-лениндік
анықтама. Еңбектің бөлінүі, ондағы әлеүметтік
топтың алатын орны, атқаратын рөлі,
меншікке қатынасы. Стратификациялық
көзқарас: байлық, билік, білім, лауазым,
дәреже. Әлеуметтік топтардың қазіргі
кезеңдегі бағыты. Қазақстандағы
кеңестік әлеүметтік құрылымнан нарықтық
әлеүметтік құрылымға өтУ мәселелері.
Этникалық қүрылым. Оның ерекшелігі.
Қазақстандағы этникалық құрылымға
сипаттама. Этнос, ұлт. Саяси қөзқарас.
Этникалық көзқарас. Ұлттық саясат.
Ұлт пен әлеУметтік құрылым қатынастар
байлынысы. Мәселелер. Қазақ ұлтының
кеңестік жағдайдағы әлеүметтік құрылымы.
Қазақстан халықтарының Ассамблеясы,
оның этникакарылық қатыНасқа титізер
әсері. Мәселелер. Қырғызызстандағы 2010
жылғы сәУір мен шІлдеДЕгі
Бішкек, Ош оқиғалары. ӘлеУметтік этникалық
құрылым мен саясат, саяси билік
мәселелері. Тіл, қоғамдық еңбектің бөлінУіндегі
этностардың орны, егеменді мемлекет
болу жағдайындағы күрделеніп шешілмей
қалған мәселелерді шешу жолдары. Этниқалық
мәселелер мен саяси партиялар
бұқара халықтың этникалық мәселелерге
көзқарасы, үлестері, мәселелер. Қазақстандағы
қазақтар мен басқа этностар арасындағы
мәселелер (қазақтар мен ұйғырлар, қазақтар
мен өзбектер, қазақтар мен орыстар
және т.б.).