Каржылық менеджменті

Инвестициялау объектілеріне қатысты барлық инвестициялар  үлкен үш топқа бөлінеді:

- материалдық инвестициялар (нақты және ақша қаражатын құрастырушы);

- қаржылық инвестициялар;

- материалдық емес инвестициялар.

Нақты инвестициялар өзімен тікелей өндіріс құралдарына немесе тұтыну заттарына ұзақ мерзімді қаражаттарды салуды ұсынады. Әдетте бұл нақты активтерін сатып алумен байланысты, нақты ұзақ мерзімді жобаға қаржылық салымдар. Материалдық инвестицияларды жүзеге асыру үшін несие капиталы қолданылуы мүмкін. Осы жағдайда банк инвестор болып шығады. Нақты инвестицияларды жие тура деп атайды.

Тура инвестициялар  өзімен берілген шаруашылық етуші субъектінің  басқаруындағы құқық алу және табысты шығару мақсатымен шаруашылық етуші субъектінің жарғылы капиталына салуларды ұсынады.

Қаржылық (портфельдік) инвестициялар өзімен құнды қағаздар және басқа құндылықтар портфелін  сатып алуымен және қалыптасыумен  байланысты, жобаларға капитал салуын ұсынады.

Материалдық емес инвестициялар өзімен инвесторға табыс әкелетін, әртүрлі мүліктік құқықтарына, интеллектуалдық және өнеркәсіптік әрекетінің объектілерінің шартты бағасына жататын инвестицияларды ұсынады. Дүниежүзілік тәжірибеде материалдық емес инвестицияларға «гудвилл», «франшиза» деген ұғымдарды жатқызады.

Қауіпті инвестицияларды  жие үлкен қауіппен байланысты, әрекеттің  жаңа сферасындағы жаңа акцияларды шығару түріндегі инвестициялармен ұсынады.

Аннуитет –  салушыға уақыттың жүйелі аралықтары арқылы белгілі табысты әкелетін инвестициялар. Көбінесе бұл сақтандыру және зейнетақы қорларына қаражаттарды салу.

Инвестициялық шешімдерді ұзақ мерзімді болашаққа  қабылдау көбінесе инвестициялық жобаларда  жүзеге асырылады.

Табысты алу  мақсатымен капиталды ұзақ мерзімге салу ретіндегі инвестициялау күтілетін нәтижеге жету мүмкіндігінше жағдайлардың даму жоспарын құрастыруды және бағалауды ұсынады. Осындай жоспар инвестициялау туралы шешімдерді қабылдау негізінде жатады және инвестициялық жоба деп аталады.

Инвестициялық жоба – өндірістік мүмкіншіліктерін көбейту және өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымын жасау мақсатымен капиталды бюджетпен бекітілген берілген уақыт ішінде белгілі міндеттерге жету үшін арналған, өзара байланысқан шаралар кешені. Сөйтіп, инвестициялық жоба – табысты алу мақсатындағы капиталды салу жоспары.

«Инвестициялық  жоба» ұғымы әдебиетте екі  көз қарас жағынан қолданылады:

- алдағы әрекеттің мақсатының қалыптастыруы және оған жетуге бағытталған, қимылдар кешенінің анықтамасы бар, құжаттар комплекті ретінде;

- қалыптастырылған мақсаттарға жету үшін бағытталған осы әрекеттер (жұмыстар, қызметтер, сатып алулар, басқару операциялар және шешімдер) кешенінің өзі ретінде.

Жобалық талдау – бұл ең алдымен инвестициялық  жобаларды және олжаларды жүзеге асыру үшін шығындарды салыстыру, қайсысылары оның пайдаға асыруынан алынады. Талдау жобаны жете зерттеудің барлық кезеңдерінде және әсіресе техникалық-экономикалық негіздеуінемесе инвестициялық жобаның бизнес-жоспарын құрастырған кезде орындалады.

Инвестициялық жобаны таңдау үшін ақшаның уақытша бағасының есебі ұсынылады.

Инвестициялық әрекетті талдау кезінде қолданылатын белгілер, уақытша параметр есептеле әлде жоқ па, соған тәуелді екі  топқа бөлінеді:

- дисконтті бағаларда негізделген;

- тіркелу бағаларында негізделген.

Бірінші топқа  келесі белгілер жатады: таза келтірілген әсері, инвестиция рентабельдігінің индексі, табыстың ішкі нормасы, инвестициялар өтімділігінің дисконтталған мерзімі.

Екінші топқа  белгілер жатады: инвестициялардың өтімділік  мерзімі. инвестициялар нәтижелілігінің  коэффициенті.

Таза келтірілген  әсерін есептеу әдісінің негізінде  бастапқы инвестиция шамасының болжамдайтын мерзім ішінде онымен шайқалатын дисконтталған  ақша салымдарының жалпы соммасымен салыстыру салынған

 

NPV= ,                        (3.1)

 

мұндағы  NPV –  таза келтірілген әсері,

                 IC – инвестиция шамасы.

 

Егер жоба бір  реттік емес инвестицияны, ал m жылдар ішіндегі қаражаттық қорлардың тізбекті инвестициялауын ұсынса, онда NPV есептеу  үшін формула келесі түрде болады

 

NPV = ,                              (3.2)

 

мұндағы i –  инвляцияның болжамдалатын орта деңгейі.

 

Егер NPV > 0 болса, онда жобаны қабылдау керек; NPV <0 болса, онда жобаны қабылдамау керек; NPV = 0 онда жоба табысты да емес, табыссыз да емес екені айқын.

Инвестиция  рентабельдігінің индексін есептеу  әдісі мәні бойынша, алдыңғы әдістің  салдары болып келеді. Рентабельдігінің индексі (PI) төменгі формула бойынша  есептеледі

 

PI = ,              (3.3)

 

Инвестицияның ішкі нормасы деп дисконттау коэффициентін r ұғынады, осы кезде жобаның таза келтірілген әсері нолге тең

 

IRR = r, қайсысында  NPV = f(r) = 0,

 

IRR = r₁ + (fr₁ – fr₂)/(r₁–r₂)                               (3.4)

 

IRR белгісі капитал  бағасының көрсеткішімен салыстырылады. 

Егер: IRR > СС, онда жобаны қабылдау керек;

IRR < СС, онда жобадан аулақ болу керек;

IRR = СС, онда жоба табысты да емес, табыссыз да емес.

Инвестиция өтімділігінің  мерзімін аныұтау әдісі дүниежүзілік тәжірибеде қарапайым және кең таралғандардың бірі болып келеді. Өтімділік мерзімін (РР) есептеудің жалпы формуласы келесі түрінде болады:

 

РР = min n, қайсысы  кезінде            (3.5)

 

Кейбір мамандар РР көрсеткішін есептеу кезінде уақытша аспектісін есепке алуды ұсынады. Осы жағдайда есепке дисконтталған ақша ағымдары алынады, ал (DРР) өтімділіктің дисконтталған мерзімін есептеу үшін қатысты формула төменгі түрде болады

 

DРР = min n, қайсысы  кезінде              (3.6)

 

Инвестициялық жобаларды бағалау кезінде РР және DРР белгілері екі түрлі жолмен қолданылуы мүмкін:

- жоба қабылданады, егер өтімділік орынды болса;

- егер өтімділік мерзімі бекітілген шектен аспаған жағдайда ғана жоба қабылданады.

Инвестициялар нәтижелілігінің коэффициентін  есептеу тәсілі табыстың көрсеткіштерін дисконттауды болжамдамайды. Инвестициялар  нәтижелілігінің коэффициенті (ARR) орта жылдық табысты инвестиция шамасына қатынасымен есептеледі.

 

4 Дивидендтік саясат және капитал құрылымы

 

Дивидендтік саясат – бұл ұйымның меншікті капиталын  және пайдасын басқарудың жалпы саясатының құрамды бөлігі.

Дивидендтік саясаттың  мақсаты – меншік иегерлермен  пайданы тұтыну мен оны ұйымның  нарықтық құнын жоғарылату критерийі  бойынша ұйым активтеріне реинвестициялау арасындағы оңтайлы пропорцияны жасау.

Пайданың реинвестицияланған бөлігі ұйымның өсуін қаржыландырудың  ішкі көзі болып табылады, қаржыландырудың  сыртқы көздерін тартудың құнымен салыстырғанда  арзанырақ болып табылады.

Дививдендтер – ұйымның меншікті капиталының жалпы сомасына салынған салымның үлесіне сәйкес алынатын акционердің ақшалай табысы.

Дивидендтік саясатты жүзеге асыру келесі кезеңдерді орындауды  қарастырады:

- дивидендтік саясатты қалыптастырудың алғышарттарын анықтайтын фаторлардың талдауы. Оларға ұйымның инвестициялық мүмкіндіктерін, баламалы көздерден қаржылық ресурстарды тартудың нақтылығын, дивидендтік саясаттың объективті шектеулерін сипаттайтын факторлар жатады;

- акционерлік қоғамның қаржылық стратаегиясына сай дивидендтік аясатын типін таңдау;

- таңдалған дивидендтік саясаттың типіне сәйкес пайданы бөлу механизмін жасау;

- дивидендтті төлеудің деңгейін және нысанын анықтау. Негізгі факторлар: қолма-қол ақшамен, акциямен төлеу, қосымша акцияларға реинвестициялау.

Дивидендтік саясатты қалыптастырудың алашқы кезеңі болып  осы саясатты айқындайтын факторларды  зерттеу мен бағалау табылады. Қаржылық менеджменттің тәжірибесінде  бұл факторларды төрт топқа бөлу қолданылады.

Ұйымның инвестициялық  мүмкіндіктерін сипаттайтын факторлар:

- ұйымның өмірлік циклі сатысы (өмірлік циклдың бастапқы сатысында акционерлік қоғам дивидендтерді төлеуді шектей отырып, өзінің дамуына көбірек құралдарды инвестициялауға мәжбүр);

- акционерлік қоғамның өзінің инвестициялық бағдарламаларын кеңейту қажеттілігі (негізгі құралдар ме материалды емес активтерді кеңейтілген ұдайы өндіруге бағытталған инвестициялық қызметін белсендендіру кезеңінде пайданы капитализациялауға деген қажеттілік ұлғаяды);

- жоғары тиімділігі бар жекелегне инвестициялық жобалардың дайын болу деңгейі (жекелеп дайындалған жобалар нарықтың жағымды конъюктурасы кезінде оларды тиімді қолдануын қамтамаыз ету мақсатында жедел жүзеге асыруды талап етеді, ал бұл болса осы кезеңдерде меншікті қаржылық ресурстардың шоғырлану қажеттілігін шарттайды).

Баламалы көздерден  қаржылық ресурстарды қалыптастыру мүмкіндіктерін сипататйтын факторлар:

- алдыңғы кезеңде қалыптастырылған меншікті капитал резервтерінің жеткіліктігі;

- қосымша акционерлік капиталды тартудың құны;

- қосымша несиелік капиталды тартудың құны;

- қаржылық нарықта несиелердің жеткіліктігі;

- акицонерлік қоғамның ағымдағы қаржылық жағдайымен анықталатын несие қабілеттілігінің деңгейі.

Объективті  шектеулермен байланысты факторлар:

- дивидендтерге салық салу деңгейі;

- ұйымның мүлкіне салық салу деңгейі;

- қолданылатын меншікті жәнен қарыз капиталының арақатынасымен шартталған қаржылық тетіктің қол жеткізілген әсері;

- алынатын пайданың нақты көлемі және меншікті капиталдың рентабельділік коэффициенті.

Басқа да факторлар:

- тауарлық нарықтың конъюктуралық циклі (конъюктураның жоғарылауы кезінде пайданың капитализациялану тиімділігі елеулі өзгереді);

- бәсекелес компаниялардың дивидендтерді төеу деңгейі;

- бұрын алынған несиелер бойынша төлемдердің шұғылдылығы (төлем қабілеттілікті ұстап тұру дивидендтік төлемдерді өсурімен салыстырғанда приоритетті тапсырма болып саналады);

- ұйымды басқаруда бақылауды жоғалту ықтималдығы (дивидендтік төлемдердің төмен деңгейі ұйымның акцияларының нарықтық құнының төмендеуіне және акционерлердің оларды «тастауына» алып келуі мүмкін, бұл бәсекелестермен акционерлік қоғамды қаржылық басып алудың қаупін өсіреді).

Аталған факторларды  бағалау таяу перспективалық кезеңге  дивидендтік саясаттың қандай да бір типін анықтауға мүмкіндік  береді. Келесі кезеңде дивидендтік саясаттың таңдауы жүзеге асырылады.

Осыдан бұрын  қарасытырлған теорияларды тәжірибелік  қолдану ұйымның дивидендтік  саясатының типін таңдауға үш көзқарасты қалыптастырды (2 кесте).

 

2-кесте –  Дивидендтік саясаттың негізгі  типтері

 

Дивидендтік саясатты қалыптастырудың анықтаушы көзқарасы	Дивидендтік саясаттың  қолданылатын типтерінің нұсқалары
Консервативті көзқарас	Дивидендтік төлемдердің  қалдық саясаты  Дивидендтік төлемдердің  тұрақты мөлшері саясаты
Бірқалыпты(компромистік) көзқарас	Дивидендтік төлемдердің минималды тұрақты мөлшері саясаты жекелеген кезеңдерде қосып берумен ( «экстра-дивиденд» саясаты).
Агрессивті көзқарас	Дивидендтердің  тұрақты деңгейі саясаты Дивидендтер мөлшерінің бірқалыпты өсу саясаты.

 

Бір жай акцияға  дивидендтік төлемдердің деңгейін анықтау мына формула бойынша анықталады

 

,                                  (4.1)

 

мұндағы ДТД_жа – бір акцияға дивидендтік төлемдердің деңгейі;

ДТК – Дивидендтік  саясаттың таңдалған типіне сәйкес қалыптастырылған дивидендтік төлемдердің қоры;

АТ – артықшылықты акциялардың  иелеріне дивидендтерді төлеу қоры (олардың қарастырылған деңгейі  бойынша);

С_жа – акционерлік қоғаммен шығарылған жай акциялардың саны.

 

Дивидендтік саясатты жүзеге асырудың аяқтаушы кезеңі болып дивидендтерді төлеу нысанын таңдау табылады, олардың негізгілері келесілер:

- дивидендтерді қолма-қол ақшамен (чектермен) төлеу. Бұл дивидендтік төлемдерді жүзеге асырудың қең таралған және қарапайым нысаны;