Курс лекций по "Менеджменту"

КАСПИЙ ҚОҒАМДЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

Экономика және менеджмент кафедрасы

 

 

КАРИМОВА М.Д.

МЕНЕДЖМЕНТ

 

ДӘРІС  КУРСЫ

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2009

 

Экономика және менджмент  кафедрасының отырысында талқыланды

 

 

Ғылыми-әдістемелік  кеңеспен басылымға ұсынылған

 

 

 

 

 

Каримова М.Д. Менеджмент:  Дәріс курсы (магистрантарға арналған). Алматы: НИЦ КОУ, 2009г., 88 бет

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            ©  Каримова М.Д.

                                

            © Каспий қоғамдық                                               

                университеті,  2009             

 

            © Оформление 

   НИЦ КОУ

 

 

ДӘРІС САБАҚТАРЫНЫҢ КОНСПЕКТІСІ

 

1-Тақырып  :  Менеджменттің теориялық негіздері  

«Менеджмент» (басқару) ағылшынның сөзі, оның түп төркіні гректің  «манус», яғни «қол күші» деген сөзінен шығып, алғашында мал бағу саласында дәлірек айтқанда ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл атау адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.

Ағылшын тіліндегі Оксфорд сөздігінде бұл ұғымға мынадай түсінік беріледі:

1. адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
2. билік және басқару өнері;
3. шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
4. басқару органы, әкімшілік бөлігі.

Менеджмент ұғымына  Э. Петерсон мен Э.Плоумен кеңірек түсінік береді. Олардың айтуынша: кең мағынада алғанда, әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән тенденцияда топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе тәсіл.

Көрнекті американ экономисі В.В. Леонтьевтің анықтамасы бойынша : «Менеджмент-бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің, тәсілдері мен формаларының жиынтығы».

Менеджменттегі басты нәрсе-өзіне  кәсіпорын мүддесіне жауап беретін  мақсаттар қою. Ескі стильдегі кәсіпорын  басшыларынан менеджерлердің түбегейлі  өзгешелігі де осында.

Менеджменттің тағы бір анықтамасына сәйкес оның жұмыс істеу міндетіне жататыны- қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру.

Кәсіпорын- ең алдымен адамдар. Осыдан келіп бұл терминннің үшінші анықтамасы шығады: менеджмент- бұл адамдардың, қызметкерлердің жұмысын ұйымдастыру.

Сонымен менеджменттің екі ұғымы бар.

Бірінші ұғым. Менеджмент- бұл басқару, басшылық ету органы.екінші ұғым, Менеджмент-бұл  адамдарды басқару әрекеті.

Менеджер дегеніміз кім? Менеджер деген сөздің өзі ағылшын тілінен  келген: бір нәрсені реттеу, бір  нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз.

Менеджер –ең кең тараған  кәсіптің бірі. Бұл – басқарумен, экономикамен шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін  кез келген адам.

Әр елде менеджерлерге  түрліше анықтама береді. Мәселен, американдықтардың  түсінігінше, мұндай адамдардың міндетіне өзіне бағынатын белгілі бір қызметкерлердің нақтылы жұмыстарын ұйымдастыру жатады.

Европалықтардың түсінігінше- менеджер қазіргі тәсілдерді басшылықққа  ала отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адамдар.

«Менеджер- бұл жауынгер, оның үрейленуге және қателесуге қақысы жоқ, өзінің жеке мүддесін фирма мүддесіне бағындыра білуге , өзінің жанұясы-фирманың гүлденуі үшін күресуге әзір болуы тиіс». Жапониядағы менеджерлер мектебінің- негізігі жапон корпорацияларының болашақ басшыларын даярлайтын арнайы оқу органдарының жүздеген тыңдаушылары осы өсиетті күн сайын қайталайды.

Барлық менеджерлер  үшін, олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ қызмет міндеті болады.

Біріншіден, менеджер іскер  кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол  мақсатына орындау үшін не істеу керектігін ойластырады, адмдарға нақты міндеттер жүктей отырып, оны жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Екіншіден, менеджер ұйымдастырушы. Ол жұмыстарды жүйелеп бөледі, қажетті  ұйымдық құрылымды құрады, басшы  жұмыскерлердің тиісті құрамын іріктейді  т.б.

Үшіншіден, менеджер көтермелеу шараларын қамтамасыз етіп, адамдармен тығыз байланыс орнатады.

Төртіншіден, менеджер ұйымның  іс-әрекетін талдайды, нормалауды белгілейді, кәсіпорында жұмыс істейтін барлық адамдардың жұмысын бағалайды.

Бесіншіден, менеджер адамдардың қызмет жағынан кемелденіп, жоғарылауын қамтамасыз етеді.

Менеджерлерге қойылатын  талаптар:

Менеджемент «философиясының» бірыңғай түсінігі жоқ, оған манадар  түрліше түсінік береді. Көп жағдайларды  ірі корпорациялар өз менеджерлеріне талаптар қоюға тырысады.

Мәселен, кәсіпорынды  басқарудың көп жылғы тәжірбиесі негізінде, американдық менеджер Ли Якока менеджерлер жұмысын ұйымдастырудың мынадай принциптерін ұсынады.

• төңірегіңе  жақсы жандарды топтастыр, интелегенттерге және қабілетті адамдарға сүйен;
• өзіңнің бірінші кезектегі  мүддеңді айқында, күнделікті іс-әрекеттіңнің жазбасын жүргіз, ең күрделі проблеммаларды текстің бірінші бетіне жазып қой;
• нақты іс жөнінде айт, қалай айтсаң солай жаза біл, жүргізілген талдаулар мен қорытындылар материалдарға негізделсін, әрі нақты әрі қысқа, кімге арналғаны белгілі; ал ұсынылатын шешімдер варианты-шағын болсын;
• басшы штаб пен өндірістік сала аралығындағы кикілжің қымбат уақыт пен күш-жігерді бос жіберу екендігін ұмытпа;
• әркімнің билік аясын нақты айқында, адамдардың дербес жұмыс істеуіне мүмкіндік бер;
• сын-ескертпелерді, әр түрлі көзқарастарды ескер, оларды дұрыс пайдалан;
• пайда болған өзгерістерге көңіл аудар, әрбір күннің түйінді мақсаты- барынша пайда табуға қамқорлық жсау екендігін есте сақта;
• өз жұмыс стиліңді тап, әрі соны қолдан.

Европалық менеджерлер  қазіргі кезде қатал талаптарды, өзгерістерді және қауіп-қатерді бастан өткізуде. Басқару жөніндегі ағылшын  кеңесшілері М. Вудкок епн Д. Френсистің «Басыбайлықтан босанған менеджер»  кітабында алдағы онжылдықта басқару үшін менеджерлерге мынадай дағдылар мен қабілеттер болуы тиіс деп есептейді:

• өзін-өзі меңгере білу;
• жеке басының бағалы қасиеттері;
• жеке өзінің айқын жоспарлары;
• жеке басын үнемі жетілдіріп лтыру;
• проблеммаларды шешуге дағдылану;
• өнертапқыштық және иннновацияға қабілеттілік;
• маңайдағы адамдарға ерекше ықпал ете білетін қабілет;
• қазіргі басқару әдіс-тәсілдерін білу;
• басшылық ету қабілетін;
• қол астындағы адамдарды баулып, жетілдіре білу;
• тиімді жұмысшы топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті.

Менеджерде осы аталған дағдылар мен қабілеттердің кейбіреуі жетіспеген жағдайда, оларда мынадай шектеулер пайда болады:

• өзін меңгере білмеу;
• жеке басының бағалы қасиеттерінің болмауы;
• жеке басында көмескі мақсаттың болмауы;
• жеке басын жетілдірудің тоқырауы;
• проблемаларны шешу дағдысының жеткіліксіздігі;
• шығармашылық ықпалдың жеткіліксіздігі;;
• адамдарға ықпал ете алмаушылық;
• басқару еңбегінің ерекшеліктерін жете түсінбеушілік;
• басшылық дағдасының осалдылығы;
• баули білмеушілік;
• ұжымды қалыптастыру қабілетінің төмендігі.

Ұсынылатын  әдебиетер:

Нег.:1, 2, 3, 4.

Қос.: 1, 3, 4.

Бақылау сұрақтары:

1.Басқару мен менеджменттің арасында айырмашылық бар ма?

2. Менеджмент қызмет түрі ретінде нені білдіреді  ?

3.  Процесс ретінде менеджмент нені білдіреді ?

4 .Басқару аппараты ретінде менеджмент нені білдіреді ?

5. Ғылым және өнер ретінде менеджмент нені білдіреді ?

 

2-Тақырып : Менеджмент эволюциясы

Менеджмент  — дәстүрлерді, тарихты, концепцияларды, институттарды, теория мен практиканы қамтитын бүкіл адам мәдениетінің элементі. Бұлталассыз дәлелденген қағида. Өйткені, тиімді басқару проблемасы адамдарды ұйымдастыру (тайпалар, рулар, қауымдар т. б.) басталған мезетте пайда   болды.

Басқару практиқасы, ұйымдастыру секілді өте көне. Басқару ісіне жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек, оны тиімді ұйымдастыру қажет болды, бұған өз уағында ең озық ақыл-ой жетістіктері жұмсалды. Біздің заманымызға дейінгі үшінші мың жылдықта сазбалшықтан істелген табличкаларда көне жүйелердің коммерциялық келісімдері мен заңдары туралы деректер жазылған. Мұның өзі оларда басқару практикасыныд болғандығын дәлелдейді.

Үлкен Клод пен  кіші Джордтың «Басқару ақыл-ойының тарихы»  кітабында біздің заманымыздан 5000 мың  жыл бұрын, шумерлер сына жазуды (клинописьті) ойлап шығарған кезден бастап менеджменттің дами бастағандығы айтылады.

Көне египеттіктер (мысырлықтар) бізге жазбаша ескерт-кіштер қалдырадьь Онда әңгіме басқару туралы болады- Осы-дан 4 мың жылдай бұрын жазылған «Птаххотепа үйретуі» кі-табында қазіргі басқарушылар үшін әлі күнге мәнін жоғалтпа-ған мынадай ойлар айтылады: «Егер сец басшыболсанбайсал-ды бол. Өтініш айта келген адам саған ойындағысын айтып біткенше сезін бөлме. Бақытсыздыққа тап болған адам, өз мә-селесін дүрыс шешкеннен гөрі, ақтарыла сөйлеп, іштсті шерін тарқатқанды жөн санайды».

Еңбекті басқару  проблемасына көне гректер де көңіл  белді. Платон еңбек бөлінісінің, жұмыс түрлеріне қарай маманданды, рудың қажеттілігі туралы пікір айтты. Сократ басқаруды іс-әре-кеттің (мемлекетті, еңбекті, сауданы, әскерлерді басқару) ерекше саласы ретінде қарастырып, ол да осындай пікірді қажетті адамды өз орнына қоюды, сөйтіп оларға берілген тапсырманың орындалуын талап етуді жақтайды.

Жүмыскерлер арасындағы бірлесіп әрекет етуге қол  жеткізу, сейлеу мәдениеті жөніндегі ғылыми қағидалар Марка Тулия Цицеронның «Шешендік өнер жөніндегі уш трактатында» қамтылады,

Көне римдіктерде  мемлекеттік басқару жунесіндегі  қызмет сатысында темеи шелділердің жоғарғы шеиділерге бағыну тәр-тібі енгізілген. Үлкен Қатбн басқару міндетін әділ атқару тура-лы пікірлер айтқан. Жер қожасы өзінің басқарушысыңа бір жылдық жазбаша жұмыс жоспарын (калспдарлык жоспарлау) беріп, міндетті айқын қоюы, белгілеген жоспарды нәтижесімен үиемі салыстырып отыруы, талдауы және корытынды жасауы тиіс. Әсіресе, жедел түрде басқаруға ерекше көңіл бөлген. Бас-қарушыдан; «Жұмысшының біразы ауру, басқаларын қаладағы жұмысқа алып кетті, ауа райы бөгет жасады....» деген секілді баяндаманы алғаннан кейш, қожайыны жағдайды айқындап, қажет болған жағдайда тиісті шешім қабылдайды: тапсырмаға түзету енгізеді, жұмыс істейтіндерді қайтадан бөледі, оларды жабық ғимаратқа ауыстырады т. б.

Көне Үнді ғалымдары «Артхамастра» трактатында (IV— III гасыр) шаруашылық және басқару туралы біркатар. қызғылық-ты ой-пікірлер айтады. Басқаруга қатысты дұрыс және дұрыс емес, заңды және заңсыз, пайда және зияи ұғымдары зерттеле-ді. Шығыс ғалымдары басқаруды күш қолданумен байланысты-рады: санекритте (ежедаі жоне орта ғаеырдағы үнділердің әде-би тілі) «басқару өнері» «данданити» ден аталады, мұны дәл-ме-дәл аударғанда «таяқпен (данда) төпелеп басқару» болады.

Дегенмен,   шығыс   ойшылдары  бағыныштыларды   көтермелеуге де зор кб)н,іл бөледі («Сиасет-намэ» кітабы).

Ресейде елді және өндірісті басқарудың бірқатар маңызды идеясы Б Петр заманына байланысты. Ол мемлекеттік биліктің және терең экономикалық өзгерістің біркатар реформасын жү-зеге асырды. Петр самодержавиелік басқарудың бас идеясын усынды. «Государь өз ісі туралы жарық дүниеде ешкімге жа-уап беруге тиіс емес». Төрешілдікті қальштасыруда Габелидін, рангтар туралы пікірі ерекше орын алады. Бірақ сол кездіқ өз-інде де күштеп, әміршіл-ектем әдіс қана қолданылып қойған жоқ. Сол кездегі өндірісті басқару туралы Сібір мен Уралдың бас заводтарының бастығы В. И- Гениннің «Урал және Сібір заводтарының жазбасы» атты кітабында қызғылыкты матери^л келтірілген. Онда былай деп жазылған: «Басқарушы мейірімді, қамқоршы, еңбекқор, салауатты болуы, істі жан-жақты білуі, қарамағындағы мастерлерге Қольшан келетін істі тапсыруы, әрі оның айтылған сағатта орындалуын қадағалауы тиіс». Атал-ған кітапта осы уақытқа сәйкес келетін ой-пікірлерде бар: «Бас-шы нақты істен гөрі бұйрыктың алынғандығы және орындал-ғандығы, жауабы мен. түсіиіктемесі туралы    бірыңғай    рапорт қабылдаумен шүғылданса — бүдан келер ешқандай пайда жоқ... Мұның барлығы қағаз жүзінде қалады».

Өндірісті басқаруды  дамытуға XVIII ғасырдағы ірі кәсіп-орынға ауысқан өнеркәсіптік революцйя күшті қозғау салды. қолөнершінің бармағынан бал тамған шеберлердін, орнына. көбінесе жөнді мамандығы жоқ жалдамалы жүмысшылар келді.

Саяси экоиомияныц басты кезіиің бірі — А. Смит ітен Д. Рикардо бастаған ағылшын саяси экономикасы — жаңа жағ-дайда (фабрикалық еңбек бөлісу, өндірістік бақылауды үйым-дастыру т. б.) басқару мәселесіне ерекше көқіл бөлді.

Қапиталистік  фабрикада адамдар еңбегін басқаруға  социа-листутопистер, мәселен, Роберт Оуэн ерекше көңіл бөлді. Ол әсіресе қазіргі кезде біз айтып жүрген «адам факторына» ерек-ше көңіл бөлді. Оуэн таза теориямен шектеліп қоймады. XIX ғасырдың басында ол өз тоқыма фабрикасында батыл экспери-мент жасады: кәсіпорында жұмысшылардың тамақтануы үйым-дастырылып, ал завод поселкасында жаңа мектеп салынды, херриториясы жөнге келтіріліп, көгалдандырылды- Демек, біз-дің казіргі кушті әлеуметтік саясатқа үмтылуымыздың көне тарихы, лайықты ізашарлары болған-