Курс лекций по "Менеджменту"

Ұйымдар түсінігі

Әрбір топтың ұйым болып  есептелінуіне төмендегідей талаптар қойылады;

1. осы топтың мүшесі болатын кем дегенде екі адамның бар болуы;
2. барлығының алдына қойылған ортақ мақсат немесе нәтижесінің болуы;
3. топтың мақсатына жету үшін топ мүшелерінің бірегей арнай еңбектенуі;

ұйым- алға қойылған мақсатқа жету барысында адамдар тобы еңбегінің  саналы үйлестірілуі.

Ұйымның негізгі  түрлері.

Мақсатты орындауда  қол жеткізуде ұйымдар құрылады және олар ресми, бейресми, күрделі  болып жіктелінеді.

Ресми ұйымдар дегеніміз- мақсатты орындауда басқару процесін жүйелі үйлестіретін нақтылы құрылымға ие болатын басшылық еркімен құрылған адамдар тобы.

Бейресми ұйымдар қызмет барысындағы әлеуметтік қатынастарға, ішкі себептерге байланысты ойламаған жерден құрылады. Оларда ресми ұйымдар сияқты ұйымдастырылған иерархия (саты), жетекшілер мен мәселелерге ие болады.

Күрделі ұйымдар құрылымы мен мақсаттарының жан-жақты кешенді  сипаты жағдайында пайда болады. Ресурстар  мен мүмкіндіктер, мақсаттар басымдылығына қарай тиімді үйлестіруді талап етеді.

Ұйымдардың  жалпы сипаты

Ұйымдар міндеттерді  орындау барысында өздеріне тән  бірқатар сипаттмаға ие болады. Оларға ресурстардың орын алуы, сыртқы ортадан  тәуелділігі, көлденең және тік еңбек  бөлінісі және басқарудың қажеттілігі енгізіледі.

1. Ресурстар. Жалпы алғанда кез-келген қызметі- нәтижеге, мақсатқа қол жеткізуде ресурстарды тиімді пайдалану. Ұйымдағы ресурстар: адамдық, қаржылық, материалдық, технологиялық және ақпараттық болып жіктелінеді.
2. Сыртқы ортадан тәуелділігі. Ұйымның қызметі және нәтижесі көп жағдайда оның қоршаған ортасындағы экономикалық, саяси, нарықтық, технологиялық, халықаралық, әлеуметтік, мәдени факторларға байланысты болады.
3. Көлденең және тік еңбек бөлінісі.

Көлденең еңбек  бөлінісі дегеніміз- басқару процессіндегі әртүрлі қызметтерді икемді орындау мақсатында компоненттерге жіктелінуі, яғни ұйым ішіндегі өндірістік және функционалдық қызметтердің орын алуы.

Тік еңбек бөлінісі- басқару ісінің күрделі жүйелік сипатта болуынан туындайтын әрекет.

Ұйым ішінде басқару деңгейлері жоғары, орта, төменгі болып бөлінеді.

Жоғары буын ұйымның жалпы стратегиясын, бағыт- бағдарламасын уақыт пен  кеңістік бойынша қалыптастырып  жасауда және жалпы ұйымдық дамуды бағалауда қызмет атқаратын жоғары басшыларды (президент, вице-президент, директор, басқарма) өз құрамына енгізеді.

Орта буын- жоғарғы буын анықтаған  ұйымның жалпы мақсатын жүзеге асыруда  үйлестіру қызметтерін орындайтын өндірістік және функционалдық бөлім  басшылары.

Төменгі буын- тікелей орындаушылар және де төменгі ішінара қызметтерді орындайтын басшы буындар.

4. Басқарудың қажеттілігі. Басқарудың  мақсаты- кәсіпорын мүмкіндіктерін  тиімді пайдалана отырып, алға  қойылған нәтижеге қол жеткізу.  Көрнекті американ экономисі  В.В. Леонтьевтің анықтамасы бойынша, басқару- бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау мақсатында жүзеге асырылатын қағидалар, тәсілдер мен әдістердің жиынтығы.  

  Ұйымдардағы тиімді басқарудың  сипатты белгілеріне экономикалық, әлеуметтік –психологиялық, құықтық және ұйымдастырушылық-техникалық тұрғылар (аспектілер) жатады.

Экономикалық тұрғы өз құрамында өндірістік процесті басқаруды, көздеген мақсатқа тиімді қол жеткізуді материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын үйлестіруді қамтиды.

Әлеуметтік- психологиялық  тұрғы ұйым алдында қойылған мақсатқа жетуде сол ұйымның барлық қызметкерлерін ұйымдастыру мен басқаруда орын алатын ерекше  топтық қызметін белгілейді.

Құқықтық тұрғы басқарудағы мемлекеттік , саяси, экономикалық институттар құрылымын, олардың жүргізетін бағытын, анықтаған заңдылықтарын көрсетеді. Ұйымдардың құрылуы, келісім жасау, меншік және кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу шаралары басқаруда маңызды орын алады.

Ұйымдастырушылық-техникалық тұрғы өз құрамына орын алған жағдайды дұрыс бағалау, міндеттерді тұрақты белгілеу, оған жетудегі стратегияны қабылдау және қажетті ресурстарды реттеу, тиімді жобалау менұйымдастыру, бақылау мен ынталандыруды енгізеді.

Басқару шешімдерін ойластыруда  қолда бар ресурстар мен қоғамдық қажеттілікке негізделген мақсат ерекше маңызды орын алады және төмендегідей сипатқа ие болады.

1. Мақсат- нақтылы және өлшемді болуы тиіс, яғни оның орындалу барысын бағалаудың мүмкіндігі.
2. Мақсат- белгілі мерзіммен шектелуі тиіс, осыған орай мақсаттың:ұзақ, орта және қысқа мерзімде болуы;
3. Ұйым мақсатының сыртқы ортаның әсері мен ішкі мүмкіндіктерге қарай айқын және оған қол жеткізуге болатындай етіп қабылдануы.

Ұйымның заңды тұлға  болып есептелінуне меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару  құқығындағы оқшау мүлкінің болуы және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беруі қажетті шарт болып табылады.

Өз қызметінің негізгі  мақсаты пайда табу болып табылатын  ұйым коммерциялық ұйым деп аталып, мұндай заңды тұлғалар мемлекеттік кәсіпорындар, шаруашылық серіктестік, өндірістік кооператив нысандарында құрылады.

Ал мұндай мақсатты көздемейтін  және алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін ұйым коммерциялық емес ұйым деп танылып, мұндай заңды тұлға: мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативті қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында құрылуы мүмкін.

Борышқордың өз несие  берушілерінің талаптарын қанағаттандыруға және борышқордың (ұйымның) мүлкінен  міндеттемелерінің асып кетуі салдарынан салықты және басқа да міндетті төлемдерді тікелей алмайтын тұрақты қабілетсіздігі сот шешімімен банкроттық деп танылып, мұндай заңды тұлға таратылып, қызметі тоқтатылады.

Басқарудың негізгі  мақсаты қолда бар: адамдық , қаржылық, материалдық ресурстарды тиімді пайдалану арқылы игілікті табысқа  жеткізу. Менджердің міндетіне ұйымдағы бірауыздылықты, күш-жігерді жұмылдыруды және ұйым мұқтажын өтеуді қамтамасыз ету жатқызылады.

Қазіргі кездегі менеджерлерге  төмендегідей бірқатар талаптар қойылады:

• өзіне деген сенімділік және өзін-өзі меңгере білу;
• жеке басының бағалы қасиеттері мен өзін үнемі жетілдіру;
• бастамаларды іздестіру мен өнертапқыштық;
• қызметкерлерді баулу мен байланыс орнатуға қабілеттілілік;
• басқару әдіс-тәсілдерін білу мен басшылық қабілет;
• мақсаттылық пен тұрақты жоспарлау және бақылау;
• тығырықтан шығу мен тиімді шешім қабылдауға дағдылану т.б.

Сонымен менеджер басқару  саласындағы нақтылы бір міндеттерді  орындайтын жоғарғы қабілетті кәсіби маман.

Басқарушы үлгілері.

Басқарушылық үлгі дегеніміз- қажетті іс-қимылды жүргізуде  басшылар бойындағы арнаулы білім, мінез-құлық белгілері; мақсатқа жету ережелері, адамдармен қарым-қатынас жасау әдәсә, билік пен басқару шеберлігіне байланысты жіктелінуі. Басқару теориясы мен тәжірбиесінде осындай төрт үлгі бар:

1. Басқарушы жетекші (лидер) шешімді қабылдауда және жүзеге асыруда кәсіби біліктілігі, қызметкерлермен тығыз қарым-қатынас жасауы, жұмыс аймағында еркін әрекет етуі, ықыластылығы мен әркімнің мүмкіндігін толық ұғына және бағалай білуі арқылы маңызды орын алады.
2. Басқарушы-әкім ұйымның табысқа жетуіне қатаң бақылау және жарлық ету арқылы ұйымдастырудағы міндеттер мен жауапкершіліктің тығыз арақатынасын орнатып, басшылық пен өкілеттілікті бір органға шоғырландырады.
3. Басқарушы-жоспарлаушы нақтылы жағдайды зерттей отырып ұйымдағы ресурстар мен мүмкіндіктерді мақсатты орындауға бағыштайды. Жоспарлаушы қабылдаған шешімдер көлемді деректерге, осыған дейінгі орын алған стратегияға және ұйым болашағын дамытуға сүйене отырып орнықтырылады.
4. Басқарушы –кәсіпкер ұйым болашағын  жаңа бағытта, тәуекелге бел буа отырып, стандартсыз шешімдер арқылы белгілейді. Кәсіпкерлік басқару дегеніміз- субъектінің шараушылық  әрекет түрін, оны жоспарлау, қаржыландыру көздері мен ресурстарды табуда ұйымдастыру мен басқару, өнімді өткізуде олардың жиынтық бостандығы және толық құқығының болу шарты.

Қолданылған әдебиеттер:

Нег.: 1, 2, 4, 6.

Қос.: 1, 2, 3.

Бақылау сұрақтары:

1. Жүйе, басқару жүйелері дегеніміз не ?
2. Жүйені басқару шарттары?
3. Экономикалық жүйелердің ерекшелігі?
4. Ұйымдар дегеніміз не?
5. Ұйымдардың негізгі түрлері?

 

4-Тақырып : Ұйымның ішкі және сыртқы ортасы

Ұйымның ішкі ортасы - ішкі айнымалылар негізінде қарастырылады  яғни ұйым көлеміндегі бір бірімен  тәуелді байланысқан жағдайлық  факторлардың жиынтығы.

Ол факторлар:

1. Мақсат
2. Міндет
3. Құрылым
4. Технология
5. Адамдар немесе еңбек ресурстары

 

Ірі ұйымдарда әр түрлі  бағыттағы мақсаттарды көздегендіктен көп мақсаттар теориясын қолданады.

Ұйымның белгілі бір  қызмет түрімен айналысуына байланысты оның қажетті нәтижеге жету жолындағы  істелінетін жұмыс көлемі анықталады.

Мақсаттың сипаттамалары  төмендегідей:

• нақты және өлшеу мүмкіндігінің болуы
• уақыт мерзіміне бағытталуы
• мақсаттар орындалатын дәрежеде болуы қажет
• қол жеткен нәтижені тексеріп, бақылау мүмкіндіктерінің болуы

 

Ұйым міндеті –  алдын ала қаралып және белгілі  уақыт арасында орындалуға тиісті еңбек  немесе жұмыс көлемі. Ұйым міндеттері жеке тұлғаға емес, оның қызметіне беріледі.

Ұйым міндеттері үш категорияға  бөлінеді:

• адамдармен жұмыс жасау
• өндіріс заттарымен жұмыс жасау
• ақпараттармен жұмыс жасау

 

Құрылым – дегеніміз  басқару деңгейлерімен функционалдық  бөлімшелердің өзара логикалық қарым-қатынасының бірлігі.

Ұйым құрылымын екі  тұжырымдамаға байланысты қарастыруға  болады:

• мамандандырылған еңбек бөлінісі
• бақылау өрісі

Бақылау өрісі – дегеніміз  көп бағынышты адамдардың бір  басқарушыға бағынуы.

 

Технология – дегеніміз  шикізаттарды өңдеу құрылысы ретінде қарастырылады. Ол ұйым алдындағы міндеттерді жүзеге асыру үшін қажет.

Британ зерттеушісі  Джоан Вудворд өндірістік кәсіпорындарды зерттей отырып технологияларды  төмендегідей жіктеді:

• аз сериялы немесе жеке өндіріс
• жалпылама немесе көп сериялы өндіріс
• үзіліссіз өндіріс

Джеймс Томпсон технологияны жіктеудің тағы бір әдісін көрсеткен:

• көп бөлімді технология
• делдалдық технология
• интенсивті технология

 

Бұл фактордың маңызы зор. Себебі, технологияның жарамдығын оның тиімділігімен қажеттілігін анықтайтын әлеуметтік жүйе болып табылады.

Басқару теориясында  адам факторына жағдайлық көзқарастың  үш бағытын көрсетуге болады:

• жеке адамның тәртібі
• топ ішіндегі адамдардың тәртібі
• басқарушының мінез-құлық тәртібі және оның басқаларға әсері

 

Сыртқы орта – дегеніміз ұйымның белгілі бір деңгейдегі қоршаған факторлармен алмаса алатын өзара тәуелділік жиынтығы.

Сыртқы орта кез-келген ұйымға екі әдіс арқылы әсер етеді: тура және жанама. Тура әсер ету факторларына келесілер жатады:

• жабдықтаушылар
• кәсіподақ
• заң және мемлекеттік органдар
• тұтынушылар
• бәсекелестер

 

Жанама әсер ету факторлары:

• технология
• экономикалық жағдай
• әлеуметтік-мәдени факторлар
• саяси фактор
• халықаралық қоршаған орта

Қолданылған әдебиеттер:

Нег.: 1, 2, 3, 6.

Қос.: 2, 3, 4.

Бақылау сұрақтары:

1.Ұйымның ішкі  ортасы дегеніміз не?

2.Ішкі орта айнымалары?

3.Ұйымның сыртқы ортасы  дегеніміз не?

4.Тура әсер ететін  факторлар?

5.Жанама әсер ететін  факторлар

 

5-Тақырып : Ұйым мақсаттарын белгілеу

Кәсіпорынды басқару  алдымен қызметінің мақсатын қоюдан басталады. Мақсатты орнату және таңдау процедурасы мақсатты қою деген атқа ие. Мақсатты қою процессі бизнес философиясын түсінуден , яғни  фирма миссиясын анықтаудан басталады.

Миссия- бұл  ұйым өмір сүруінің нақты түйінделген мәні, оның не үшін жұмыс істеп жатқаны, бизнес философиясы. Миссия философиялық тұрғыдан ұйымның өзі жүргізетін қызметіне сәйкес құндылықтары , моралді-этикалық нормалары мен принциптерінен тұрады.