Курс лекций по "Менеджменту"

Оуэи еңбек  енімділігін арттыру үшін моральдық  ықпалды да пайдаланған; адамдардың басқалардан кем түскісі келмейтінін білетін ол, өндірісте жарыс ұйымдастырды: таңдаулы жұмысшылардың станоктарында қызыл лента, орташасында көк, нашарында сары лента пайда болды.

Басқарудың теориясы мен практикасының дамуын қарастыра  отырып, бірнеше тарихи кезеңдерді атап өтуге болады.

1.Етре кезең б.з.  д. 9-7 мың жылдан ХVIII ғ.

2.Индустриялық кезең  (1776-1890 ж.).

3. Жүйелеу кезеңі (1856-1960 ж.).

      4. Ақпараттық  кезең (1960ж.-қазіргі кезге дейін).

Басқару- өте ежелгі тәжірбие болып табылады. Адамдар топтар мен  ұйымдарға бірігіп өмір сүре бастаған кезден басқару қажеттігі пайда  болды. Дегенменен , басқару- қызмет пен  тәжірибе ретінде өте ежелгі сипатқа ие болғанымен, ғылым және зерттеу саласы түрінде салыстырмалы түрде алғанда жаңа болып табылады. 20 ғасырға дейінгі кезеңдерде жүйелі, жан-жақты түрде басқару ғылымы жайлы ешкім терең ойлана қоймады. Мәселен, 20 ғ-дың басындағы Нью-Ланардегі Роберт Оуэннің батыл да тамаша әлеуметтік сипаттағы тәжірбиесін ешбір басшы өз тәжірбиесінде қолданған емес.

Өндірісті шоғырландыру мен жаратылыстану-техникалық білімдер жетістіктері нәтижесінде басқаруға  ғылыми  жүйе ретінде қызығып  көңіл бөлу 20 ғ-дың  басынан орын алды. 1911 жылы жарияланған Фредерик У. Тейлордың «Ғылыми басқару қағидалары» атты еңбегі  осы үлкен ғылыми бастаманың ұйтқысы еді.

Қазіргі кездегі басқару  теориясының дамуы ғылыми басқару мектебінің өкілдері Ф. Тейлор және Х. Гилберт, Г. Гант, Г. Эмерсон және Г. Фордтың еңбектерімен тығыз байланыстырылады.

Ф.Тейлор ғылыми басқаруды көрсеткіштер уақыт пен міндетті зерттеу, ұдайы сұрыптау және баулу, ақшалай ынталандыру салаларында дамытты. Тейлордың ғылыми басқару жүйесіндегі қағидалары мынадай:

-қызметкерлерді ғылыми  түрде сұрыптау және баулу;

- еңбекке мамандандыру;

- еңбекақыда ынталандыру  жүйесін қолдану;

-жауапкершіліктің әділетті  арттырылуы. Л.Гилбреттер микрохрономерт ойлап тауып, еңбек өнімділігін арттыру мақсатында әрбір операцияға жұмсалған еңбек қозғалысы мен уақыт шығынын зерттеді.

Г. Эмерсон өз еңбегінде «Өнімділіктің 12 қағидасы» деп аталатын кәсіпорынды басқаруды төмендегідей белгіледі:

-әрбір басшы мен  қызметкер ұмтылатын дәл тұжырымдалған  мақсат;

-болашақ мақсатты  ескере отырып, әрбір жаңа процесті талдауға шынайы көңіл бөлу;

-білікті кеңе беру, арнайы білімділік беделінің  маңызы;

-нақты белгіленген  ереже мен тәртіпке бағыну;

- қызметкерлерге әділ  көңіл бөлу;

- дер кезінде әрі  сенімді есеп беру;

-ұйым қызметін мұқият  және жедел басқару;

- көрсеткіштер мен  жұмыс кестелері;

-уақыт, күш-қуат пен  шығындарды үйлесімді ұштастыра  білу;

-операциялар көрсеткішін  жасау;

-ереже мен жазбаша  нұсқауларды қолдану;

-еңбек өнімділігіне  арттыру үшін сыйақы төлеу.

Г. Эмерсон  алғашқы  болып өндіріс пен басқаруды ұйымдастырудағы күрделі міндеттерді шешуде әрекеттер қажеттілігін және рационалдау (ұтымды ету) ұғымын енгізді.

Г. Форд өндірісті ұйымдастырудағы «Тейлор жүйесін» жетілдіре отырып, төмендегідей басқару қағидаларын атап өтті:

- өндіріс процессі мен оның сатыларын байланыстыра отырып дәл есептеу мен жоспарлау;

- қажетті жұмыс пен  басқа да ресурстарды әзірлеу;

- стандартты технология  мен механизмдерді қолдану;

-өндірісті жетілдіру  жолдарын үнемі іздестіру.

Аталған ғылыми- практиктер және басқаларджың еңбектері нәтижесінде басқарудағы «ғылыми қағидалар» тұжырымдамасы осылайша қалыптасып дамыды.

Басқарудың  классикалық немесе әкімшілік мектебі.

Ғылыми басқару мектебінің өкілдері көп жағдайда төменгі буындағы қызметтерді атқаруы себепті, олар еңбек өнімділігін арттырумен ғана шұғылданды. әкімшілік мектептері пайда болғаннан кейін мамандар басқаруды ұдайы жетілдірумен, әкімшілік қызметті ұйымдастыру қағидасымен айналысты. Бұл мектеп өкілдерінің ұйғарымы бойынша, басқару- белгілі бір мақсатқа жетуге орын алатын қатаң әкімшілік қағида әдістерінің жиынтығы. Мәселен, осы бағыттың көрнекті өкілі А. Файольдің пікірінше, әкімшілік ету- жан-жақты ауқымын белгілейтін басқарудың бір бөлігі және де техникалық, қорғаныстық, бухгалтерлік, әкімшілік салаларын қамтиды. Осы қызметтер арасында әкімшілік әрекет ең маңызды есептелініп, оның элементтері: жоспарлау, басшылық ету, үйлестіру және бақылау анықталған. Сонымен қатар, А. Файоль тәжірбиесінде кең қолдану тапқан басқарудың 14 қағидасын жасап шығарды. Оларға енетіндер: жауапкершілік, жеке дара басшылық, иерархиялық басқару, жеке және жалпы мүдделер үйлесімділігі, мамандандыру, тәртіп,, әділеттілік,, ынта-ықылас, лауазымға сәйкестілік, қызметкерлер тұрақтылығы, орталықтандыру және т.б.

Классикалық мектептің  өкілі Л. Урвик Файольдің негізгі қағидаларын одан әрі дамыта отырып, әкімшілік қызметтің негізі элементтері ретінде: жоспарлау мен ұйымдастыруды, басшылық пен үйлестіруді, есеп беруді және бюджет жасауды атап көрсетті. Аталған элементтер күні бүгінге дейін бірқатар ғылыми зерттеулердің түп қазығы ретінде пайдаланып келеді. Сонымен қатар, Л. Урвик өз еңбектерінде ресми ұйым құрудың қағидаларын жасауға ерекше көңіл бөліп оларды тереңірек тұжырымдады. Оның пайымдауынша, ұйым қызметінің тиімділігіне қол жеткізуде бақылау өрісі мен құрылымының сәйкестілігі,  мамандандыру мен қызмет айқындылығы, құрылымды мұқият  ойластыру мен жауапкершілік шегін белгілеулің маңыздылығы өте зор.

Ұйымдағы басшылық, билік  және құрылым құру проблеммаларына  көңіл бөліп зеттеуде әкімшілік  мектептің келесі өкілі М. Вебер ерекше орын алады. Ол әр түрлі ұйымдарды талдай отырып, басшы ие болатын билік сипатына қарай ұйымдастырудың негізгі үш кезеңін, яғни харизматикалық, дәстүрлі, идеялды кезеңдерді ажыратып берді. М. Вебер ұйымдастырудың аталған түрлерін зертей келе, үшінші кезеңге үлкен көңіл бөле отырып, «бюрократтық жүйе қағидаларын» жасап шығарды. Оларға:

1. нақтылы кңбек бөлінісі;
2. басқару деңгейлерінің жіктелуі (иерархиясы);
3. міндеттер бірыңғайлылығымен үйлестіріле қажетті ресми ережелер және стандарттар жүйесін жасау;
4. «әлеуметтік аралық» пен әділеттілік;
5. жұмысқа қабылдауда қатаң талаптардың орын алуы жатқызылады.

Адамдық қатынастар мектебі және тәртіптілік тәсілі

20-ғасырдың орта шеніне  қарай ғылыми басқару және  әкімшілік мектептердің адам  факторына жеткіліксіз көңіл бөлуіне жауап ретінде  жаңа бағыт- адамдық қатынастар мектебі пайда болды. Оның өзі классикалық көзқарастағы кемшілікті шешу мақсатында пайда болғандықтан адамдық қатынастар мектебін кейде неоклассикалық мектеп деп те атайды.

Адамдық қатынастар мектебінің көрнекті өкілдеріне: М. Фоллет, Э.Мэйо, Д. Макгрегор, Р. Блейк және т.б. жатқызылады. Бұл бағыттың негізгі қағидасы ұйымдағы бейресми таптардың рөлін анықтау, басқару тәжірбиесіндегі психологиялық және әлеуметтік тәсілдерді қолданудың жолдарын қарастыру болып табылады. М. Фоллет басқаруды «өзгелерді пайдаланып нәтишеге жету» деп анықтаған болса, ал Э.Мэйо еңбек тиімділіндегі психологиялық жағдай маңызын атай келе «бақытты жұмысшылар дегеніміз- тиімді жұмысшылар» деп тұжырымдады. Яғни осы мектеп өкілдерінің ұйғарымы бойынша басшылық қызметкерлерге көбірек көңіл бөліп қамқорлық жасаса, онда олардың қанағаттану сезімі де, еңбек өнімділігі де жоғары болады.

Тәртіптілк тәсіл, жалпы  алғанда, ұйымдастыру тиімділігін  арттыруда жеке адамдардың мүмкінділіктеріне ықпал ету, тиісті қатынастарды қалыптастыру мақсатын көздеді. Бастапқы өкілдері ретінде В. Герцберг, К. Арджерис, Л. Лайкерт. Олар өз зерттеулерінде мінез-құлық туралы ғылымды қолдануға әлеуметтік әрекеттестікті, басшылық пен билік, ынталандыру жүйелерін сипаттау бағыттарына баса назар аударды.

Басқару ғылымы мектебі Басқару теориясы мен тәжірбиесінің дамып жетілуінде қолданбалы және техникалық ғылым салаларының нәтижелері маңызды орын алады. Математика, статистика, кибернетика пәндері, сондай-ақ, операцияны зерттеу ғылымы басқару саласындағы міндеттер белгілеу және шешім қабылдауда тиімді әдіс-тәсілдер мен формаларды іздестіріп табуға және оларды кеңінен қолдануға жағдай тудырда. Қорыта айтқанда, басқару ғылымының қалыптасып дамуында маңызды орын алатын басқару ғылыми мектебінің қосқан үлесін мына сипатта атап өтуге болады:

1. жобаларды ойластыру мен қолдану арқылы күрделі  басқару проблемаларын түсінуді тереңдету.
2. күрделі жағдайда шешім қабылдайтын басшыларға  жәрдем ретінде сандық тәсілдерді дамыту.

Сандық, жүйелік, жағдайлық тәсілдер:

1 процестік тәсіл, яғни басқаруда өзара байланысты 4 түрлі функциялардың (жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация, бақылау) үздіксіз жиынтығы ретінде ұғыну.

2 жүйелік тәсіл- өзгермелі қоршаған орта жағдайында мақсатқа жетуде  ұйым қызметінің адамдар, құрылым, міндеттер және технология секілді элементтер жиынтығы беретін іс-әрекет түрінде қарастырылуы.

3 жағдайлық  тәсіл- ұқйымдастыру мен басқару шараларының жағдайға байланысты өзгешелік пен дербес сипатта орындалуы. Басқаша айтқанда, мақсатқа жету мен міндетті орындауда қолданылатын басқару әдіс-нысандары ұйымда орын алған мүмкіндіктер мен қиындықтар турасында айқындалып қолданылады.

Қолданылған  әдебиеттер:

Нег.:1, 2, 3, 4, 6.

Қос.: 1, 2, 4.

Бақылау сұрақтары:

1. Басқару теориясы мен практикасы дамуының негізгі тарихи кезеңдерін атаңыз.
2. Ғылыми басқарудың қалыптасу кезеңдері.
3. Ф.Тейлордың басқару ғылымына қосқан үлесі
4. «Ғылыми басқару мектебінің» негізгі жеткен жетістіктері
5. А. Файольдің менеджментке қосан үлесі
6. «Әкімшілік мектептің» негізгін салушылар кімдер
7. «Басқару ғылымы мектебінің» негізігі сипаттары қандай

3-Тақырып  : Ұйым туралы түсінік және  оның түрлері

Қазіргі уақытта жүйелі көзқарас ғылым мен практиканың  барлық салаларында кеңінен пайдаланылады. Жалпы алғанда мейлінше, әр түрлі  объектілердің өзара байланысы жүйе деп саналады, яғни жүйе дегеніміздің өзі де бір-бірімен байланысты бөліктерден (компоненттерден) тұрады. Жүйеде компоненттердің екі түрі болады:

1. кіші жүйе- бұл жүйенің басқа бөліктерге ыдырау бөлігі;
2. элемент- бұл ендігі жерде құрамдас бөлікке ыдырау мүмкін емес бөлігі.

Элемент дербес болады. Сондықтан  кіші жүйе дегеніміз элементтердің  жиынтығы

өзара іс-қимыл жасаған  жағдайда жекелеген компонеттерге  тән емес компонеттердің белгілі  бір жиынтығы жүйе деп түсініледі.

Процесс дегеніміз- жүе  элементтері арасындаы өзара іс қимыл. Құрылым- жүйені тыныштық жағдайында сипаттайды.

Ұйым- жүйені қозғалыс үстінде  көрсетеді.

Жүйені басқару шарттары:

1-шарт жүйе элементтері  арасындағы және ең алдымен  басқарушы жүйе мен басқарылушы  жүйелер арасындағы себеп- салдарлы  байланыстардың болуы.

2-шарт- жүйенің серпінділігі. Жүйе бір сапалық жүйеден екіншісіне  көшуге қабілетті болып, бұл  орайда жүйе күйінде қала беруге  тиіс.

3-шарт-әсер еткен жағдайда  процесстің өтуінөзгертуге болатын  параметрінің болуы.

4-шарт-жүйенің басқарылушылық ықпалын күшейтуге, яғни басқару объектісінің субъектіге тікелей жасауды сезіну ғана емес, сонымен қатар, субъект жөнінде жасайтын ықпалын күшейте түсуге де қабілеттілігі.

5- шарт-ж-де басқару  хабарламасын беру, жинақтау ж-е  өзгерту мүмкіндігін қамтамасыз етуге тиіс.

6-шарт- жүйенің сындарлы  сипаты. Мұнсыз бақылау мен басқару  мүмкін емес.

Сонымен жүйе аталған  шарттарды  қанағаттандырған жағдайда ғана оны басқаруға болады.

Экономикалық жүйелердің ерекшелігі:

1-ден, эк-лық жүйелердің әлеуметтік  сипаты бар, адамға материалдық ж-е мәдени игіліктерді өндіруші мен тұтынушыға айқындаушы рөл беретін адам- машина жүйелері ретінде қаралады.

2-ерекшелігі- осы жүйе өзара  әрект ететін белгілі бір ортаның  болуы.

3-ерекшелігі- эк-лық жүйлер өте  күрделі, серпінді жүйелер.

Басқарудағы жүйелі көз қарас дегеніміз- қисынды ойлау жүйесі, ол бойынша  кез-келген шешімді әзірлеу мен  негіздеу процессі жүйенің жалпы  мақсатын анықтауды,  барлық кіші жүйелердің қызметін осы мақсатқа бағындыруды  негізге алады.

Басқару жүйесінің құрылысы екі қағидаға : иерархиялық және кері байланыс қағидаларына негізделеді.

Басқарудың иерархиялық  принципінің мәні басқару жүйесінің  көп сатылы болып құрылаттындығында, ,онда бастауыш өндіріс жүйелерін  басқару  келесі деңгейдегі органдар бақылап отыратын төменгі деңгейдегі органдар арқылы жүзеге асырылады.

Егер жүйеде байланыс болмас, онда бұл жүйе басқарылудан қалады. Эк-лық жүйелерде кері байланыстың  формалары алуан түрлі сипатта  болады. Бұлар- өндірістік қуаттар туралы, өндіріс ішінде бар резервтер  және т.б. туралы есеп деректері, қосымша мәліметтер.

Егер иерархиялық қағидасының  негізінде басқару жүйесінің  тұрақтылығына  қол жеткізетін болсақ, онда кері байланыс қағидасының арқасында  оның жұмыс істеу нәтижелеріне үнемі  бақылау жасап отыру мүмкіндігі қамтамасыз етіледі.