Қаржылық тәуекелді төмендету тәсілдері

Кәсіпорынның тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып статистикалық  әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс қаржылық тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану) болып табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді инвестиция объектісінің даму перспективаларының бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік деңгейі, тапсырыстар саны, келісілген шарттар саны бойынша, ал диверсификацияланбаған – несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары бойынша бағаланады.

Қаржылық тәуекелді бағалаудың басқа да аналитикалық әдістері кеңінен  қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коэффициенттері есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы  анықталады, жалпы қаржылық даму деңгейі талданады.

Тәуекел деңгейінің  түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып, рейтингтер анықталады.

Тәуекелді бағалаудың перспективалы  әдісі модельдеу болып табылады. Бұл әдістің негізгі қиындағы нақты жағдайларға байланысты модельді  дұрыс таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды болжамдауға мүмкіндік береді.

 Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогиялар әдісі қолданылады. Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу ықтималдылығын, қаржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.

Тәуекелді бағалаудың негізгі әдісі  кәсіпорынның қаржылық жағдайын кешенді  талдау, оның қаржылық тұрақтылығы  пен төлемқабілеттілігін талдау болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын экспресс-талдау кеңінен тараған. Оның мақсаты – кәсіпорынның балансы мен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына, олардың көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер) назар аударылады.

Қаржылық жағдай тұрақтылығының баланстық  моделі кеңінен танымал. Бұл модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:

                                         Ф + З + Дс = Ис + Кт + К + Р,

мұндағы Ф – негізгі  құралдар немесе басқа айналымнан тыс  активтер;

                З – запастар мен шығыстар;

               Дс – ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық қарыздар және басқа активтер;

                Ис – меншікті қаражаттар көздері;

                 Кт – орташа, ұзақ мерзімді несиелер және қарыздық қаражаттар;

                  К – қысқа мерзімді несиелер;

                  Р – кредиторлық қарыздыр.

Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын сипаттауға мүмкіндік беретін коэффициенттерді (мультипликаторлар) есептеуде негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі  көрсеткіштерді (коэффициенттерді) есептеу есеп берудің белгілі баптары арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді. [14, 123б]

Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін  компьютерлік имитациясы перспективалы  болып табылады. Қазіргі кезде  тәуекелді бағалау бойынша дайын  бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынның қаржылық  тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар.

Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын анықтауға, болашақта кәсіпорынның  даму перспективасын айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.

Қаржы тәуекелніің сыртқы белгілері келсесілер: міндеттемелерді орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімдерінің кешіктірілуі, өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері: өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі, қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, қаржыландыру көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.

Кәсіпорынның тәуекелін  бағалау үшін рейтингілік әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін кәсіпорынның эксперттік өлшем бойынша белгілі көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорындардың талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады.

Кәсіпорынның экономикалық қызметінің тәуекелін сапалы бағалау  төмендегілерді қарастырады:

- тәуекел факторларын анықтау;

- тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;

- тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау.

Әр кәсіпорында жіберілетін тәуекелдің облысын анықтау қажет. Тәуекел облысы – жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен аспайтын мүмкін болатын жоғалтулардың кейбір зонасы.

Тәуекел көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының құрылымдық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылыр диверсификациясы, әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.

Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі облыстары бар: 

- тәуекелсіз зона;

- минималды тәуекел облысы;

- жоғары тәуекел облысы;

- критикалық тәуекел облысы;

- жіберуге болмайтын тәуекел облысы.

Тәуекелдерді бағалауда  ең басты ықтималдылықты анықтау қажет. Ықтималдылық 2 әдіспен анықталады.

• Субьектілік;
• Объектілік.

Субьектілік - субьективтік критерийлерге негізделген, яғни ол бағалауының мамандандырылуы оның тәжірибесі (қаржылық эксперттердің бағалауы, қаржылық консултанттардың пікірі, т.б.). Бірақ ықтималдылықты субъективті түрде анықтаған кезде әр тұлға әр түрлі шешім қабылдайды, әр түрлі пікірге келуі мімкін. Оның ішінен ең кең тарағаны эксперттік бағалау (түрлі экспертиза жүргізіледі, логикалық, математика-статистикалық әдіс-тәсілдерді қолданады, т.б.).

Обьектілік - ықтималдылықтың математикалық мөлшерінің есебін анықтау арқылы анықталады. Мысалы: Белгілі бір салаға салымнан 250 мың тг. түсті. Ол 200 жағдайдың ішінен 120 жағдайында ғана орындалды, сонда бұндай пайда алу ықтималдығы 0,6 (120/200) болады.

P=n/En

 

P - ықтималдық.

En - жалпы карастырылатын жагдайлардың саны,

n - ол күтілетін нәтиже бойынша жағдай саны.

Тәуекел мөлшері (тәуекел  деңгейі) екі критерия арқылы анықталады:

1. орташа күтілетін мөлшер;
2. көрсеткіштің ауытқуы.

 

1) Орташа күтілетін мөлшер – барлық бола алатын көрсеткіштердің орташа деңгейін анықтайды. Мысалы: А саласына капиталды салған кезде 120 оқиғаның ішінен 48 оқиғадан 250 мың тг. (ықтималдық 0,4), 36 оқиғадан 200 мың тг. (ықтималдық 0,3), 36 оқиғадан 300 мың тг. (ықтималдық 0,3) түсім түсті. Сонда орташа күтілетін мөлшер (250 * 0,4 + 200 * 0,3 + 300 * 0,3) = 250 мың тг. болады.

Дәл осылай В саласына капиталды салудан түсетін орташа  түсім 

(400 * 0,3 + 300 *0,5 +150 *0,2) = 300 мың  тг.

А және В саласына капиталды  салған кездегі екі орташа күтілетін түсім сомасын салыстыра келе, осындай шешім шығаруға болады: А саласындағы түсетін түсім мөлшері 200 – 300 мың тг. аралығында, яғни орташа мөлшері 250 мың тг.; Ал В саласындағы түсетін түсім мөлшері 150 – 400 мың тг., орташа мөлшері 300 мың тг. құрайды.

 

2) Толық шешімін табу  үшін көрсеткіштердің ауытқуын  анықтау керек. Көрсеткіштердің  ауытқу дәрежесі күтілетін мөлшердің  орташа мөлшерден  ауытқу дәрежесін  қарастырады. Ол үшін практикада  бір-бірімен тығыз байланысты  екі критерия қолданылады: дисперсия және орташа квадраттық ауытқу.

Дисперсия квадратталған  орташа көрсеткіштердің орташа күтілетін  нәтижеден ауытқуын қарастырады. 

 

σ²=∑(х – х орт)² n / ∑n

 

σ² - дисперсия;

х - әр жағдайға (жиілік) байланысты күтілетін көрсеткіш;

х орт – орташа күтілетін көрсеткіш;

n – жиілік саны.

           Орташа квадраттық ауытқу келесі  формула арқылы анықталады:

 

σ=√∑(х – х орт)² n / ∑n

 

Дисперсия мен орташа квадраттық ауытқу абсолюттік ауытқу өлшемі болып табылады.

Анализ үшін вариация коэффициенті қолданылады. Вариация - бір жағдайдан (вариант) басқа жағдайға ауысқандағы белгінің саңдық бағасының өзгеруі (тербелмелігі). Вариация коэфициенті орташа күтілетін және орташа квадраттық ауытқу қатынасы.

 

V = ± σ / х орт * 100%

 

V - вариация коэфициенті, %;

σ - орташа квадраттық ауытқу;

Хорт – орташа күтілетін  көрсеткіш.

Вариация коэфициенті арқылы көрсеткіштердің ауытқуын салыстыруға болады. Вариация коэфициенті 0-ден 100 % -ға дейін өзгере алады. Коэффициент көп болған сайын ауытқуы да көп болады. Төменде вариация коэфициенті бойынша әр түрлі мәндерді бағалау көрсетілген:

10 %-ға дейін – төмен  ауытқу;

10-25 %-ға дейін –  орташа ауытқу;

25 %-дан артық – жоғары  ауытқу.

 

Кесте 2- А және В саласына капиталды салған кездегі дисперсия  есебі

№	Түскен түсім  мың тг. х	Оқиға саны n	(х – х  орт)	(х – х  орт)²	(х – х  орт)²*n
А саласы
1	250	48	-	-	-
2	200	36	-50	2500	90 000
3	300	36	+50	2500	90 000
Барлығы	Хорт = 250	120			180 000
В саласы
1	400	30	+100	10 000	300 000
2	300	50	-	-	-
3	150	20	-150	22 500	450 000
Барлығы	Хорт =300	100			750 000

 

 

А саласына капиталды  салғанда орташа квадраттық ауытқу:

 

σ= √180 000 / 120 =±38,7;

 

Ал В саласына:

 σ= √750 000 / 100 =±86,6;

 

Вариация коэффициенті (А саласы):

 

V=±38,7/250 * 100 = ± 15.5 %;

 

В саласының вариация коэффициенті

 

V=±86,6/300 * 100 = ± 28,9 %;

А саласына капитал салған кезде вариация коэффициенті В саласындағы  вариация коэффициентіне қарағанда  аз. Осыдан А саласына капиталды  салу В саласына қарағанда тиімдірек  деген шешімге келуге болады.

Тағы  тәуекелді анықтаудың оңайтылған әдістері бар. Ол  инвестордың тәуекел деңгейі оның кірісінің максималды немесе минималды болар болмас

мөлшеріне байланысты. Егер осы мөлшердің  диапазоны  үлкен  болған сайын, тәуекел деңгейі жоғарырақ  болады. Сонда дисперсияны, орташа квадраттық ауытқу мен вариациялық коэффициентті есептеу үшін келесі формуланы қолдануға болады:

 

σ² = P max (x max – xорт)² +P min (xорт –x min)²;

 

σ = √σ²;

 

V = ± σ/xорт *100,

Мұндағы:

P max – максималды табыс алу ықтималдығы;

x max – максималды табыс мөлшері;

Хорт – орташа күтілетін  табыс мөлшері;

P min – минималды табыс алу ықтималдығы;

x min – минималды табыс мөлшері.

 

Енді есптеген кезде  осылай шығады.

А саласына капиталды  салу бойынша:

 

σ² = 0,3 (300-250)² + 0,3(250-200)² = 1500;

 

σ = √1500 = ±38.7;

 

V = ±38.7/250 *100 = ±15.5%.

 

В саласына капиталды  салу бойынша:

 

σ² = 0,3 (400-300)² + 0,3(300-150)² = 7500;

 

σ = √7500 = ±86.6;

 

V = ±86.6/300 *100 = ±28.9%.

 

Бұл екінші тәсілдің нәтижесі  жоғарыда қарастырылған мысалдағыдай сәйкес келеді, А саласында тәуекел азырақ. [15, 147б]

Сонымен, осы бөлімде  мен тәуекел деңгейін анықтау  формулаларын қарастырдым. Жоғарыда баяндалған әдістер тәуекелге байланысты көрсеткіштерді анықтау үшін кең қолданылады.

 

 

1.3 Тәуекел менеджментінің мәні мен мазмұны

 

Тәуекел менеджменті кәсіпкерлік қызметінің сферасы сақтандыру нарығы болып табылады. Сақтандыру нарығы – сақтандыру бойынша экономикалық қатынастардың пайда болу сферасы. Сақтандыру нарығы сақтандыру компанияларымен (қоғамдары) және мемлекеттік емес зейнетақы қорларымен азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілеріне ұсынылатын сақтандыру қызметтері сауда-саттық объектісі болып табылатын ақшалай қатынастар сферасымен түсіндіріледі.