Қаржының мәні және атқаратын қызметі

Қаржы көмегімен  ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу екі әдіспен жүзеге асырылады:

қаржылық-бюджеттік  әдіс. Ол бюджетке табыстарды алғанда және бюджеттен қаражаттарды қайтарусыз тәртіппен бергенде қолданылады;

 несиелік-банктік әдіс. Ол уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыруды және қайтарымдылық негізде кредиттер беруді білдіреді.

Қоғамдық өнімді құндық бөлудің процесі мемлекет белгіленген қаржы құралдырының – нормалардың, мөлшерлемелердің, тарифтердің, аударымдардың және т.б. көмегімен  жүзеге асырылуы мүмкін.

Ұлттық табысты  қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:

өндірістік  емес саланы қаржы ресурстарымен  қамтамасыз ету; бұл салада ұлттық табыс  жасалмайтыны белгілі;

елдің жеке экономикалық аймақтары арасында қаржы ресурстарын  мақсатты бөлу;

Қарсы ресурстарын  маңызы зор прогрессивті салалардың айырықша дамуын қамтамасыз ететін басым түрде салаарылық бөлу;

Қаржы ресурстарын  ұтымды түрде сала ішінле бөлу, ол кәсіпорындардың  әр түрлі рентабелділігіменжәне  күрделі жұмсалымдардың құбылмалы  тиімділігімен ынталандырылып отырады.

Сөйтіп, ұлттық табысты қаржы көмегімен бөлу жіне қайта бөлу қоғам мен кәсіпорынның, фирманың материал және ақша ресурстарының  ұдайы өндірістегі қажетті мөлшерлестігін қамтамасыз етеді.

Қаржының қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесіне  қатысуы бірдей емес. Алғашқы бөлу кезінде, жоғарыда атап өтілгендей, қаржы басқа экономикалық категориялармен – бағамен, еңбекақымен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржыны қолданудың негізгі сферасы – қайта бөлу, мұнда ол тектес экономикалық категориямен – кредитпен өзара іс-қимыл жасайды. Қаржының бөлгіштік функциясы аумақаралық, салааралық, ішкісалалық, ішкішаруашылықтық бөліністі қамтиды. Аумақаралық және салааралық қайта бөлу мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылады, бұл кезде ақша қаражаттары шаруашылық жүргізуші субъектілердің бірінен алынып, қаржы ресурстарының жетіспеушілігін басынан кешіріп отырған әкімшілік-аумақтық бірліктер мен салаларға беріледі. Қайта бөлудің бұл түрлерініңа арқасында бүкіл экономиканың үйлесімді дамуына қол жетеді, бұл Қазақстан жайында түпкілікті салалардағы өндірістің дамуы үшін, сондай-ақ артта қалған аймақтарда экономика мен әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымды өрлету үшін өте-мөте көкейтесті болып табылады.

         2  Қазақсиан Республикасының экономикасын  дамытудағы  қаржылардың ролі.                     

2.1 Қаржылық  ресурстар  мәні  және мазмұны

 

 

 

Қаржы  ғылымы  қаржыны  тек  экономикалық  категория,  яғни  айрықшылықты  өндірістік  қатынастардың  жиынтығы  ретінде  ғана   қарастырылып  қоймайды,  сонымен  бірге  мақсатты  ақшалай  қорлар   түріндегі  олардың  материалдық  іске  асуын  баса  көрсетеді.  Бұл   қорлар   қаржылық   қатынастардың   тұрақты  иелері  болып  келеді. олардың  қалыптасу  көздері  және қорлардың  өздері   ұлттық  шаруашылықтың  тиісті буындарының  қаржы  ресурстары  болып  табылады. Демек, қаржылық  ресурстар- бұл жалпы  қоғамдық   өнім   мен  ұлттық  табысты  өндіру,  бөлу  және   қайта  бөлу  үдерісінде   жасалынатын  экономикалық  субъектілердің  және  мемлекеттің  қаржылық  әдістерінің көмегімен  құратын  ақшалай  қорланымдары  мен  ақшалай  қорлары.

Қаржылық  ресурстарда  негізгі  орынды  құнның  мына  элементтері: таза  табыс,қосылған  құн  салығы,акциздер, кедендік  төлемдер, әлеуметтік  мұқтаждарға төленетін  жарналар  және  амортизациялық  аударымдар  алады.

Қаржылық  ресурстардың  қаржылық  қорлардан  айырмашылығы  бар.  Қаржылық  қорлар(қорланым, босалқы  қор) – қаржылық  әдіспен  қалыптастырылған, белгілі  бір   қажеттіліктерді  қағаттандыруға  пайдаланылатын  мақсатты   ақшалай  қаражаттар.

„Қаржы  ресурсатры„ ұғымындағы  оның  екі  жағын  ажырата  білген  жөн.

1.Шаруашылық  жүргізу  практикасында  „қаржы  ресурстарының„  ұғымы  деп   мемлекеттің,   кәсіпорындардың   қарамағындағы  белгілі  бір  кезеңдегі  барлық  ақша  қаражаттарының  кірістері  мен  қроланымдарының  жиынтығын, яғни   ақша  қорларын, кредит  ресурстарын,  ақша қаражаттарының  резервтерін  айтады. Бұл  шаруашылық жүргізудің  шаруашылық  есеп  практикасы  тұрғысынан  туындаған  практикалық  тәсілдеме.Расында  кәсіпорынның  банктегі  оның  шотындағы  белгілі  бір  күндегі  ақша  қаражаттары болып  келетіндігіне қарамастан  оның  барлықнақтылы  қаржы  ресурстарын  құрайды. Сол  секілді  мемлекеттік  бюджетте  шоғырланған  кірістер, қорланымдар олар  жасалынған құнды  алғашқы  немесе  кейінгі  бөлу  нәтижесі  болып  табылытындығына қарамастан мемлекеттің  әрбір  нақты  күндегі  қаржы  ресурстары  болып  саналады.

2.Егер  жиынтық   өнімнің  материалдық-заттық  және  құндық  құрамына, оның  бөлінісіне  және  бұл  процестегі  орнына  сүйенсек, онда  қаржы ресурстарының ұғымы басқаша көрінеді. Қаржылық  ресурстарын пайдалану негізінен арнайы  мқсаттағы арналымныңақша  қорлары арқылы  жүзеге  асады.

Қаржы  ресуртары  өзінше   қаржының  мәнін  анықтамайды,  оның  ішкі  мазмұны  мен қоғамдық  арналымын  ашпайды.Қаржы  ғылымы  тап  мұндай  ресурстарды  жасау, бөлу  және  пайдалану  негізінде  туындайтын қоғамдық қатынастары   дамуының  заңдылықтарын  зерттейді.Қаржы  ресурстары  жалпы  қоғамдық  өнімнің  50%-ын  құрай  отырып, мемлекеттің  қаржылық қуатының  көрсеткіші   болып  табылады.

        Қаржы талдаушылары (аналитиктер) нарық туралы толық ақпаратты іріктеу және зерттеуді жүзеге асырады және құнды қағаздарды сатып алу немесе сату жөнінде кеңес бере алады.

   Тіркелгеннен кейін құнды қағаз бірінші деп аталатын нарықта орналастырылады. Бірінші нарық эмитентке қажетті ақшаны жинау мақсатында инвесторларға эмитент құнды қағаздарының жаңа шығарылымын сатуды қамтиды. Екінші нарықта инвесторлар шығарылып қойылған құнды қағаздардысатып ала алады немесе сата алады. Екінші нарық биржалық және биржадан тыс нарықтар болып бөлінеді. Біздің еліміздің аумағындағы ұйымдастырылған жалғыз қор нарығы Қазақстан қаржыбиржасы (КАSЕ) болып табылады, онда АӨҚО-ның арнайы сауда алаңы жұмыс істейді.

 

 

 

 

 

 

2. Инвестициялық  қорлардың  эконмикадағы  ролі.

 

 

 

„Инвестиция„  ұғымы   кең  мағынасында  ел  экономикасын  қажетті  қаражатпен  қамтасыз  етудің  механизмін  білдіреді. Бұл мәселені  шешу  үшін  тиісті   қаржы  институттары  құрылады, оның  ішінде   инвестициялық  қорларды  бөліп көрсетуге болады.

Бұл   қорлардың   барлық   қызметі  әр  түрлі  бағалы  қағаздарға   инвестициялық  салымдарды  тартуға  және  тиісті  табыс  алу  мақсатында  портфельді  қалыптастыруға  негізделеді.  Олар  бұдан   өзге  қызмет  түрлерімен  айналыспайды.

Инвестициялық   қор   өндіріспен  және  сауда-саттықпен   айналыспайды, кез  келген  кепілдік  түрін  бермейді, басқа  инвестициялық  қорлардың,  сондай-ақ  кастодианның, тіркеушінің  және  бірлескен  тұлғалардың   эмиссиялық  емес   бағалы  қағаздарын,  акцияларын  сатып  алмайды.

Инвестициялық  қордың  ұйымдық  құрлымын  былайша  көрсетуге  болады:акционерлердің  жалпы  жиналысы→басқарма→инвестициялық  қордың  басқарушысы.

Кез  келген  АҚ акционерлерінің  жалпы  жиналысының  құзыреттілігіндегі  негізгі  мәселелерден  басқа  инвестициялық  қорда  олар  мынадай  мәселерді  шешеді:

∘инвестициялық  қордың  типін  қайта  құру  туралы;

∘инвестициялықдекларацияларға  өзгертулер  мен  толықтыруларды                         енгізу  туралы;

∘бағалы  қағаздар   портфелінің  басқарушысымен,  сондай-ақ  тіркеушілері  және  кастодиандармен  келісімшартқа  отыру  туралы.

Қордың  атқарушы  органына  басқарма  жатады. Басқарманың  заңда  қарастырылған  құзареттілігінен  өзге  де  өз  құзыреттілігі  болады

Инвестициялық  қордың  басқарушысы -  бағалы  қағаздардың  портфелін  басқару  бойынша  кәсіби  қызметті  орындайтын  және  инвестициялық  қормен  бекітілген  келісімшарттың  негізінде  әрекетететін  заңды  тұлға.Мұндағы  міндетті  шарт – тиіс  лицензияның  болуы. Басқарушы  бағалы  қағаздардың  порфелін  басқару  жөніндегі  келісімшартты  бір  мезгілде  бір  немесе  бірнеше   инвестициялық  қормен  бекіте  алады,  алайда  бұл  арада  инвестициялық  декларацияның   мазмұны  әртүрлі  болуы  керек.

Инвестициялық  қордың  қызметі Қазақстан  Республикасының  қолданысындағы   заңдар  жиі  бұрмаланған  жағдайда, басқарушының   лицензиясы  қатарылып  алынған  жағдайда  және  өзіндік  акцияларды  өзара  сатып  алуға  қабілетсіз  болғанда  тоқтатылады.

Қазақстан Республикасының заңдары инвестициялық қорлардың белгілі бір типтерін  анықтап береді.

Екі  негізгі  типі: өзара  қор  және  инвестициялық  компания  бөліп көрсетеді.

Өзара  қор  барлық  тілек  білдіруші  инвесторлардың  қаражатын  тартатын  және  өздері  айналысқа   шығарған  акцияны  өз   акционерлерінен  сатып  алуға  міндеттеме  қабылдаған  ашық  инвестициялық  қор  болып  табылады. Олар  қосымша  эмиссияны  жүзеге  асыру  қажет  болған  жағдайда  акционерлер  жиналысының  шешімінсіз  акцияны  шектеусіз  мөлшерде  шығара  алады. Ол  артықшылығы  бар  акцияны  шығармайды.  Сонымен  қатар  өзара  қор  былайша  сипатталады: оның  акциялары ұйымдастырылмаған нарықта   айналысқа  түседі, акцияға  бағаны  күн  сайын  белгілеп  отыру  міндеттемесі  заңмен анықталған.

Инвестициялық  компания -  бұл  осы  қордың құрылтайшылары  және  акционерлері  болып  табылатын  бір  немесе бірнеше  заңды  және  жеке  тұлғалардың  қаражатын  тартатын   жабық  инвестициялық  қор.Өз  акционерлерінің  айналысқа  шығарға  акцияларын  сатып  алуға  міндетті  болмайды,  ал  оның жарлық капиталы жалпыакционерлер жиналысының шешімінсіз қосымша акцияларды шығару арқылы көбейтілмейді немесе акциялардың бір бөлігін өтеу арқылы кемітілмейді.Инвестициялық компанияның акциялары қор биржаларында айналысқа түседі.Компанияның күн сайын акция бағасын белгілейтын міндеттемесі болмайды,артықшылығы бар акцияны шығаруға құқығы бар.

Үлестік (шартты)және акцияонерлік (корпорациялық)инвестициялық  қорлары бөліп көрсетеді.

Үлестік инвестициялық  қор (шартты)былайша бөлінеді:

а)ашық-пайды 2 аптада ең аз дегенде 1 мәрте сатып алды;

б)жабық-жарнашының (пайшы)пайда(үлесті)сатып алуға  құқығы болмайды;

в)интервалды-пайды  жылына ең аз дегенде 1 мәрте сатып  алу керек.

Инвесторлық қордың акционерлік формасының артықшылығы мынада: нарықта пайға  қарағанда акцияны сату оңай,қордың акционері жай АҚ-дағы секілді акцияны сатып алуды талап ете алады.Акционерлік инвестициялық қордың негізгі сипаттамасы мынада:ол басқа қызмет түрлерін жүзеге асырмайды және жай акциядан өзге қаржылыөқ құралды шығармайды.Қордың бағалы қағаздары ұйымдастырылған нарықта айналысқа түспейді,ал жарғылық қор акциялардан құралады.

Әрбір елдегі инвестициялық  қорлардың қызметі қор нарығының  ерекелік теріне қарай әртүрлі болады.Көптеген елдердің портфельдік инвестициясыныңқұрамында акциялар емес,облигациялар мен қысқа мерзімді бағалы қағаздар басымдылықтарға ие.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3  Қаржылардың  инфляциялық   процессті  тежеудегі  ролі.

 

 

 

Нарықтық экономика  кезінде қаржы инфляциялық процеске бірқатар факторлар арқылы айтарлықтай әсер етеді.

Бірінші фактор - мемлекет шығыстарының өсуі,  бұл  ерекше төлейалушылық сұранымының  артуына жеткізеді, сөйтіп тікелейбаға  белгілеуге әсер етеді.  Тауарлар мен  қызметке бағаның көтерілуіне байланысты ақшаның құнсыздануы бюджет шығыстарының көбеюіне соқтырады, ал оның кірістері, ең алдымен, салық түсімдері қажеттіліктен артта қалып қояды. Бұл сөзсіз болатын ұзақ уақытқа созылған тапшылыққа ұрындырады.

Екінші фактор-табысқа, пайдаға салынатын салықтың көбеюі. Салықтың едәуір бөлігі баға механизмі арқылы тұтынушыға ауысады және нарықтағы бағаның көтерілуінің басты себебі болады.

Үшінші фактор-бюджеттердің ұзақ уақытты тапшылықтары (өндірістік емес шығындардың неғұрлым өсуімен  байланысты).

Инфляция қарсы  қатынастарын да өзгерістерге ұшыратады. Біріншіден, инфляция тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуі салдарынан мемлекет шығыстарының өсуін жандандырады.

Екіншіден, инфляция қаржы ресурстарын құнсыздандырады  және салық түсімдерін арттырудың қажеттілігін тудырады.

Үшіншіден, инфляциялық процесс мемлекеттің берешегі проблемаларын шиеленістіреді.

Сөйтіп, қаржы  мен инфляция өзара тәуелді болып  келеді қаржы инфляциялық процестердің тездеткіші бола алатынын сияқты, инфляция да қаржы қатынастарына әсер етеді. Ақшаның құнсыздануы және бағаның көтерілуі мемлекеттің шынайы кірістерін төмендетуге, бюджеттің шығыстарын көбейтудің қажеттігіне, салық ауыртпалығының күшеюіне, мемлекеттік бюджет тапшылығынан болатын мемлекеттік борыштың өсуіне ұрындырады. Инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қаржы ресурстарын құнсыздандырады, өйткені салықтық кірістер мен қарыздар оларды есептелгеннен кейін уақыттың белгілі бір межелдемелері арқылы түседі, сондықтан мемлекеттің алу сәтінде олар құнсызданады. Осыған ұқсас мемлекеттік берешектің проблемасы шиеленіседі, өйткені қарыздарды тарту үшін мемлекет өзінің бағалы қағаздарының табыстылығын несиелік пайыз деңгейінен жоғары көтеруге мәжбір болады, бұл мемлекеттік борыштың атаулы өсуін тудырады.