Инвестициялық қызметті қаржыландыру барысындағы тартымды қаржыларды тарту мәселелері және шешу жолдары

Нәтижесінде кәсіпорынның негізгі капиталын кеңейту үшін бағытталуы мүмкін ерін ақша қаражаттары (амортизациялық аударымдарды өндіріс шығындарына қосу арқылы) қалыптасады. Сонымен қатар жыл сайын тағайындалған нормалар бойынша (баланстық құнынан % ) амортизация есептелетін жаңа объектілер іске қосылады. Бірақ мұндай объектілер нормативті қызмет ету мерзімінің  аяқталуына дейін орын толтыруды талап етпейді.

Пайда –қосымша өнімнің құнын бейнелейтін кәсіпорынның таза табысының негізгі формасы. Оның мөлшері өткізілген өнім, жұмыс немесе қызмет бағасы мен оның толық өзіндік құны арасындағы айырмашылықты құрайтын ақшалай табысының бір бөлігі ретінде көрсетіледі. Пайда кәсіпорынның коммерциялық қызметінің жалпылама көрсеткіші болып табылады. Салықтарды және тағы басқа міндетті төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорын қарамағында (бюджетінде) таза табыс қалады. Оның бір бөлігін өндірістік және әлеуметтік сипаттағы  капитал салымдарына бағыттауға болады. Капиталдың бұл бөлігі кәсіпорында қалыптасатын жинақтау қоры немесе басқа қорларының құрамындағы инвестицияларға қолдануы мүмкін. Сонымен қатар, кәсіпорындар капитал салымдарына сақтандыру органдарының  табиғи апаттар,  түрлі авариялардан жоғалтулардың залалын өтеу түріндегі қаражаттарды қолданыла алады.

Қарыз қаражаттары несиелер (банктердің, басқа қаржылық институттардың) есебінен қалыптасады. Несие – қайтарылу мен өтеу шартында ақша қозғалысы  себебінен пайда болатын қарыз беруші мен кредитор арасындағы экономикалық қатынас. Несиелік реттеудің  маңызды элементі  қарыз проценті болып табылады.  Қазіргі уақытта инвесторлар тездетіп нәтиже (пайда немесе табыс алу формасында) беретін несиені кәсіпкерлік қызметтің сфераларына тартады.

Заңды және жеке тұлғалардың капитал салымдарын банктік несиелендірудің объектілері келесі шығындар бола алады:

• өндірістік және өндірістік емес тағайындау объектілерінің құрылысы, кеңеюі, қайта құрылуы мен техникалық қайта қаруландырылуы;
• жылжымалы және жылжымайтын мүлікті (машиналар, құрал-жабдықтар, транспорт құралдары) сатып алу;
• ғимараттар мен құрылымдар;
• ғылыми- техникалық өнімді, интеллектуалды құндылықтар және меншіктің басқа объектілерін шығару бойынша біріккен кәсіпорындардың қалыптасуы;
• қоршаған ортаны қорғау  бойынша шараларды жүзеге асыру.

Заңды және жеке тұлғалардың несие қатынастарының негізі несие келісімшарты болып  табылады. Бұл құжатта келесі талаптар қарастырылады:берілетін несиелердің көлемі, қолдану, төлеу реті мен мерзімі, проценттік ставкалар және несие үшін басқа да төлемдер, міндеттерді қамтамасыз ету формалары (кепіл шарты, сақтандыру шарты), банкке ұсынылатын құжаттар тізімі. Ұзақ мерзімді несиені төлеудің нақты мерзімдері және кезеңділігі банктің қарыз алушының келісімі бойынша, шығындардың өтелуі, қарыз алушының қаржылық жағдайы мен төлемқабілеттілігі, несие тәуекелі, несие ресурстарының  өтімділігінің жылдамдату қажеттілігін ескере отырып тағайындалады.

Қазақстан Республикасында  ауыл шаруашылық техникасының лизинг нарығы да даму үстінде, мәселен, американдық фирмалармен  комбайндармен жабдықтау туралы келісімге қол жетті. Өңдейтін және өңдеуші өндіріс үшін лизинг бойынша қызмет көрсететін аймақтық компания ретінде 1995жылы  «Азиялизинг» компаниясы тіркелді.

Қазақстанда лизингтік бизнестің дамуына келесі алғышарттар бар:

1. Лизингберушілер ретінде лизингтік фирмалар мен банктер емес, машиналар мен жабдықтарды өздері өндіретін кәсіпорындар. Лизингтің осындай формасы  Ресей, Украина, Өзбекстан және Балтық машинақұрылысының кәсіпорындарымен кең қолданыс таба алады.
2. Батыс еуропа, АҚШ және Жапонияның өндіруші кәсіпорындары;
3. Лизинг нарығының конверсия барысында өндірістік қажеттіліктерге қайта негізделген техника, жабдықтар және транспорт құралдары сияқты объектілері қызықтырады;

Біздің республикамыздағы лизинг мәселелерінің неғұлрым кездейсоқ объектілері

1. Жеңіл өнеркәсіп үшін;
2. Болат өндіру және оны прокаттау, қара және түсті металлургияның басқа қажеттіліктері үшін;
3. Ауылшаруашылығының өнімін өңдеу үшін;
4. Дәрі-дәрмектер өнімдері үшін  машиналар мен жабдықтар болып табылады.

   

    1.3         Шетел инвестицияларының тәжірибесі, мәні

 

  Қазақстандағы қазіргі  нарықтық экономика, халықаралық  интеграциялық процестер, сонымен  қатар ҒТП әлемдегі экономикалық  қатынастарға қатысушылардың қызметіне, әсіресе  инвестициялық қызметіде  әлемдік нарықтағы бәсекеқабілеттілігін арттыруғы мүмкіндік беретін инвестицицялардың қызметіне жаңа талаптар қояды.

  Республика экономикасына  шетел капиталын тарту тікелей  шетел инвестициялары (ТШИ); инвестициялық  жобаларға және тауарлық сатып  алушыларға, дамуға ресми көмек  түрінде жүзеге асады. 

     Ресми көмек  республикаға техникалық және  қаржылық түрінде беріледі.

Тікелей шетел инвестициялары (ТШИ) мемлекеттің инвестиция блогының маңызды құраушысы ретінде өзіндік ерекшеліктерге ие. Тікелей шетел инвестициялары – бір елдің басқа елдің экономикалық секторына капитал жұмсалымын бейнелейтін халықаралық инвестициялық қызметтің категориясы .

        Қазақстан  шетел инвесторлары үшін ең  алдымен табиғи ресурстардың  бай қорлары есебінен тартымды  болып табылады. Тәуелсіздік  алған  кезеңінен бастап Қазақстан экономикасына тартылған инвестициялардың көлемі жылына орташа 1-1,5 млрд. АҚШ доллар ($) (ТМД елдерінің ішінде Ресейден екінші орын) құраған. 2003жылдың соңында Қазсқстан экономикасына  жинақталған инвестициялардың көлемі 23 млрд. $ құрады, оның ішінде  15,4 млрд. $ -тікелей шетел инвестициялары.  Елдің экономикасына түскен ТШИ жиынтық көлемінің 75-80% мұнай –газ секторына бағытталып, республиканың  көптеген әлеуметтік және қаржылық проблемаларын шешуге ықпал етті. Мұндағы ағынның 60% ғана шикізаттық салаларға келді (мұнай мен газды өңдеу -46%, металл рудаларын өңдеу 14%).

       Республикадағы  ТШИ көлемі үнемі өсіп отыруда2003 жылы олардың жылдық ағыны 4595,7 млн. $, ал нетто-ағыны 2,188млрд. $ құрады. 1993-2003жж. ТШИ динамикасына көңіл  бөлсек, олардың көлемінің өсу тенденциясын байқауға болады.

Соңғы кезде ТШИ көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің арасында көшбасшысына айналды. Қазақстанға бірінші болып инвестициялық деңгейдегі кредит рейтингі берілген .

    Инвестициялық  тартымдылықтың осындай  жоғары көрсеткіші біз шетелдіктерге минералдық ресурстарды, соның ішінде мұнай-газ саласындағы ресурстарды игеруіне жол ашуымыз арқылы мүмкін болды. Қаржы қаражаттарының жетімсіздігі, негізгі қорлардың тозуы жағдайында Қазақстанның өзі орасан кен орындарын толық мәнінде игере алмады.

     Алғашқы кезде  шетелдік инвестицияларды тарту  мәселесі Батыстың іскер әлемінде  экономикалық әріптес ретіндегі  Қазақстанның болашақтылығы мен  сенімділігі туралы түсінігінің  болмауынан күрделі күйде тұрды. 1993 жылы «Шеврон» корпорациясының келуі және онымен бірегей Теңіз кен орны бойынша келісім жасалуы басқа ТҰК үшін өзіндік белгі болды. Инвесторлардың мұнай-газ саласына белсене келуі осыдан басталды .

   Шетел инвестицияларына  қатысыты нормалар мен ережелердің  анықталмағандығына қарамастан, шетел компаниялапымен көптеген келісімшарттарға қол қойылды. Шетелдердің Қазақстандағы жекешелендірілген фирмаларды сатып алуы ТШИ тартудың тәсілі болды. Қазақстанда жасалған осындай келісімшарттардың екеуі 1987-1999жж. аралығында  шетел фирмалары қатысқан 50 ірі жекешелендіру бойынша мәмілелердің ішінде 33 және 44 орынға ие болды. Бұл 1996 жылы «Мобил» (АҚШ) корпорациясының 1,1 млрд. $ «Теңіз шевройл» компаниясын және 1997жылы «Дэу» (Корея) корпорациясының 1,4 млрд. $ «Казтелеком» компаниясын сатып алуы.

  ТШИ тартудың ең  тиімді формаларының бірі –  біріккен кәсіпорындар, атап айтқанда  тарнсұлттық корпорациялар (ТҰК) атауға  болады.

1996 жылы республикада 995 біріккен  кәсіпорындар шетелдермен бірігіп  жұмыс жасаса, 2003жылы басына қарай Қазақстан территориясында шетел компаниялардың қатысуымен 5300 біріккен кәсіпорындар қызмет етті. Ең белсенді серіктес- елдер АҚШ, Жапония, Германия, Ұлыбритания, Швейцария, Қытай, Ресей, Түркия, Иран, Италия, Нидерланды елдері.

 АҚШ Қазақстан экономикасын инвестициялаудың жиынтық көлемі бойынша бірінші орында. 2002 жылы АҚШ 24,7млрд. $, Ұлыбритания – 15,3;

Швейцария – 12,8; Италия – 11,5;Нидерланды – 9,3 Ресей -  5,3; Канада – 4млрд. $ инвестиция құйды.

1993-2002жылдардың аралығында  АҚШ Қазақстанға 6629 млрд. $  инвестициялады.

        Инвестициялық  саясат  экономикалық  стратегиясының  басты элементі бола отырып  оның мақсаттарымен, міндеттерімен  сипатталады.  Қазақстандағы ТШИ  көбінесе шикізат,  әсіресе мұнай  бағытына ие болғандықтан, шетел  инвестицияларын тарту мынадай мақсаттарға жетудің негізгі шарты:

• мұнай саласын кері жабдықтаудың базасымен қамту, оны өңдеу мен өндіруді алдыңғы қатарды технологияларға көшіру;
• мұнай-газ кешенінің мекемелерінің өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымын дамыту жобаларының іске асуы;
• мұнай және мұнай өнімдерін экспорттаудан валюталық түсімдерінің дамуын қамтамасыз ету.

   Бүгінде Қазақстанда  әлемнің аса ірі мұнай компанияларының  бәрі жұмыс істейді. Олардың арасында  «Эксон мобил», «Шелл», «Эни», «Шеврон  тексако», «Тоталь»,  «Бритиш петролеум», «Лукойл», Қытай ұлттық мұнай корпорациясы бар.  Олардың қазақстандық рынокта болуы елдің жоғары инвестициялық тартымдылығы секілді инвесторлардың мүдделері мен құқықтарын қорғау саласындағы заңнамалардың тұрақтылығын да қуаттайды.

     Мұнай газ  құрылыс саласының дамуы ең  алдымен Қазақстандағы ірі Теңгіз  және Қарашығанақ газ конденсатының  туындыларын игерумен байланысты.

 Жаңа зауытын салу  болды. Берілген іске қосуда “Bechtel Enka”  кәсіпорыны бірікті. Бұл  жобаға “Train 5” («Пятая нитка») деген атау берілді.

Соңғы 30 жылда қоры 10 миллиард баррель деп бағаланған  аса ірі Қашаған кен орнының ашылуымен Қазақстан мұнайдың барланғанқорлары бойынша әлемде жетекші орындардың біріне шықты.

Елдің мұнай қорларын игерудегі біздің стратегиямыз бір ғана көмірсутегін өндірумен тәмамдалмайды. Оларды әлемдік нарықтарға тасымалдау үшін инфрақұрылымын жасаудың маңызы бұдан кем емес болатын. Кеңестік кезеңде ішкі рыноққа бағдарланған Қазақстанның мұндай тұрба құбырлары жоқ еді. Тәуелсіздік жылдарындағы тұңғыш және ойдағыдай іске асырылған жоба Каспий тұрба құбыры консорциумы болды. КТК –ның іске қосылуымен біз тасымал маршруттарын белсенді ету жөнінде дәйекті саясатты жүзеге асыра бастадық. Өткен жыл Каспий бойынша келіссөз процесінде сірескен сеңді бұзып өткен жыл болды. Ресеймен әріптестік қазір қайраңдағы бірлескен ірі жобаларда нақты жүзеге асырылып келеді. Қытай бағытындағы тұрба құбырының құрылысы басталды.

 Біздің еліміздің  экономикалық дамуындағы мұнай  факторының рөлін бағаламау мүмкін  емес. Шынында да, 1985 жылмен салыстырғанда бүкіл әлемде көмірсутегі  шикізатын өндіру 1,3 еседен кем болып отырғанда, біз өндіру көлемін 225,4 пайызға ұлғайта алдық, ал Ресей сексенінші жылдар кезеңіндегі деңгейді енді ғана қалпына келтіре бастады.

Шынында да, мұнайдың арқасында біз экономикалық жүйені өзгерту процесін жеделдете алдық. Бірақ та дамудың қазіргі динамикасына қол жеткізуге энергия сақтаушыларға деген әлемдік бағаның артуы ғана ықпал етіп қойған жоқ. Бұл – экономикалық өзгерістердің нәтижесі. Бүгінде мемлекеттік бюджеттің ширегі ғана мұнай табыстарының  есебінен қалыптасады.

Тікелей инвестициялар қара және түсті металлургияның тиімділігін көтерді. «Самсунг» және «Қазақмыс» корпорациялары саланың дамуына 1 833,5 млн.$ жұмсады. Бұл 2000 жылы-ақ шақпақ мыс шығару жөніндегі 1990 жылғы деңгейден 9 пайыз арттыруға мүмкіндік берді. Қазіргі кезде мыс өндірудің көлемі бұрынғы жылдардың үздік көрсеткіштерінен асып түсті. Испат-Қармет өндірстің дамуына 500 млн. доллардан астам жұмсады. Қарметкомбинат металдармен және полимерлермен қапталған металл табақшалар шығарудың қуатты индустрияландыру кезеңінен өтті.

Қазхром мен Қазалюминий 537,2 млн. доллар мөлшеріндегі инвестициялардың арқасында тиімділігі жоғары өндірістерге айналды. Мұны қорғасын- мырыш саласының жұмысы туралы да айтуға болады. Нақ осы салалар бүгінде ел бюджетін негізгі толықтырушылардың бірі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2  Кәсіпорын қызметіндегі шетел инвестицияларын тарту процесіне      талдау

 

2.1 Кәсіпорынның инвестициялық  қызметін басқару

 

Инвестициялық қоржынға кіретін бағалы қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарай ірі банктердің  инвестициялық қоржында жетекші рольге ие болып отырған меншікті инвесторларға және қайталама өтімді резервтер дейтінге, яғни өтімді активтерге ең алдымен мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.

Инвестициялардың басқа формасы жер учаскелерін, мүліктік құқықтарды (ақшалай эквивалентпен бағаланатын), өндіріс меншігінің құқықтарына лицензияларды, өндіріс құпияларын (ноу-хау), жаңа технологияларға куәліктер, өндірістік үлгілерді, тауарлық маркаларды, фирмалық атауларды, өндіріс технологиясы мен өнім сертификаттарын, жерді пайдалану құқығын сатып алу болып табылады.

Әрбір кәсіпорынның (фирманың) қызметінің бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни бір жылдан асатын кезеңінде фирманың табысқа жетуін қамтамасыз ететін жобаларды іске асырудағы ақша қаражаттарын жұмсаумен байланысты операциялар.

Коммерциялық тәжірибеде мұндай инвестициялардың келесі түрлері бар:

• Табиғи активткрге инвестициялар;
• Ақша активтеріне инвестициялар;
• Материалдық емес активткрге инвестициялар.