Кәсіпорын табысын молайту жолдары

  Тауарларды (жұмыс, қызмет көрсету) өткізуден түскен табыс

Егер Қазақстан Республикасының трансферттік бағаларды қолдану кезінде мемлекеттік бақылау жасау мәселелері жөніндегі заңдарында өзгеше көзделмесе, қосылған құн салығы мен акцизді қоспағанда, өткізілген тауарлардың, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің құны тауарларды (жұмыс, қызмет көрсету) өткізуден түскен табыс болып табылады.

Тауарларды (жұмыс, қызмет көрсету) өткізуден түскен табыс:

• тауарлар толық немесе ішінара қайтарылған кезде;
• мәміле шарттары өзгергенде;
• өткізілген тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) үшін бағалар, өтемдер өзгерген кезінде;
• теңгемен төлеген кезде өткізілген тауарлардың (жұмыс, қызмет көрсету) құнындағы айырма алынған жағдайларда түзетілуге тиіс.

Табысты түзету аталған өзгерістер болған салық кезеңінің қорытындысы бойынша жүргізіледі.

Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс.

              Құн өсімінен түсетін табыс  үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес мемлекеттік  қажеттіліктер үшін сатып алынған  активтерді қоспағанда,  амортизациялауға  жатпайтын басқа да активтерді  өткізу кезінде  құрылады.

Амортизациялауға жатпайтын активтерге:

• жер учаскелері;
• құрылысы аяқталмаған обьектілер;
• орнатылмаған жабдық;
• салық төлеуші тауарларды өндіруде, жұмыстарды орындауда, қызметтер көрсетуде пайдаланбайтын негізгі құралдар мен материалдық емес активтер;
• бағалы қағаздар;
• кез-келген ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлғаға, консорциумдарға қатысу үлесі;
• Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданылған салық заңдарына сәйкес бұрын толық құны шегерімге жатқызылған негізгі құралдар;
• инвестициялық салық преференциялары бойынша құны шегерімге жатқызылған, инвестициялық жоба шеңберінде пайдалануға берілген тіркелген активтер жатады.

Өсім аталған активтерді сату құны мен олардың баланстық құнының арасындағы айырма ретінде анықталады.

Активтер өткізілген айдың бірінші күнінде бухгалтерлік баланста көрсетілген құны олардың баланстық құны деп аталады.

Кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды өткізу кезінде құн өсімі өткізу құны мен салық есебінде айқындалатын қалдық құнның арасындағы айырма ретінде айқындалады.

Бағалы қағаздарды өткізу кезіндегі құн өсімі мыналар:

• борыштық бағалы қағаздарды қоспағанда, бағалы қағаздар бойынша - өткізу құны мен иемденіп алу құны арасындағы оң  айырма;
• борыштық бағалы қағаздар бойынша - өткізу күніндегі дисконт амортизациясы және сыйлықақы ескертілген, өткізу құны мен иемденіп алу құны арасындағы купон есепке алынбаған оң айырма.

             

Дивидендтер   -    акциялар  бойынша  төленуге   тиісті  табыс;  заңды  тұлға  өз   қатысушылары,   құрылтайшылары    арасында   бөлетін  таза   табыстың  бір   бөлігі;    заңды   тұлғаны  тарату   кезінде,  сондай-ақ    құрылтайшының,   қатысушының   заңды   тұлғаға   қатысу    үлесін   алып  қойған  кезде,  құрылтайшының, қатысушының      жарғылық   капиталға   салым  ретінде   енгізген   мүлкін  қоспағанда, мүлікті  бөлуден    түсетін  табыстар.

Сыйақы  -  кредиттер  үшін;  қаржы  лизингі  бойынша  немесе  сенімгерлік  басқаруға  берілген  мүлік  үшін;   депозиттер   бойынша; жинақтаушы  сақтандыру  шарттары    бойынша;  борыштық  бағалы   қағаздар  бойынша  төлемдер  -  дисконт  не  купон.

    Оң бағамдық айырма сомасының теріс бағамдық айырма сомасынан асып кетуі

Бағамдық айырма (оң, терiс) - шетелдiк валютамен жасалған операциялар бойынша пайда болатын айырма.

Бұл айырма бухгалтерлiк есепте ұлттық валютамен жасалған операцияны көрсету нәтижесiнде операция жасалған күн мен осы операция бойынша есеп айырысқан күн арасында пайда болады.

 

Роялти – мынадай құқықтар үшiн төленеді:

• біріншіден, пайдалы қазбаларды өндiру және техногендiк құралымдарды қайта өңдеу процесінде жер қойнауын пайдалану құқығы үшін;

• екіншіден, авторлық құқықтарды, бағдарламалық қамтамасыз етудi, патенттердi, сызбаларды немесе модельдердi, тауар белгiлерiн немесе басқа да осыған ұқсас құқық түрлерiн пайдаланғаны немесе пайдалану құқығы үшiн; өнеркәсiп, сауда немесе ғылыми-зерттеу жабдықтарын пайдаланғаны немесе пайдалану құқығы үшiн; "ноу-хауды" пайдаланғаны үшiн; кинофильмдердi, бейнефильмдердi, дыбыс жазу немесе өзге де жазу құралдарын пайдаланғаны немесе пайдалану құқығы үшiн төленетiн төлем. Бербоут-чартер немесе димайз-чартер шарттары бойынша жалға алынатын теңіз және әуе кемелері өнеркәсіптік жабдыққа жатады

Ортақ үлестік меншіктен түсетін табысты бөлу кезінде алынатын табыстар

             Қатысу  үлесі  -  жеке  және   заңды  тұлғалардың  бірлесіп  құрайтын   ұйымдарға,   консорциумдарға,  акционерлік    қоғамдарды   қоспағанда,  мүлкімен    қатысу   үлесі. Ортақ үлестік меншіктен табыстарды мүшелердің арасында тең үлеспен бөлінеді.

  Банктер жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар

Борышкер банктің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның талабын орындаған кезде, бұрын шегерімге жатқызылған провизиялар сомалары жасалған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар деп аталады. Бұл ретте, борышкер орындаған талап сомасына барабар мөлшердегі провизиялар сомасы табысқа енгізіледі. Сондай-ақ цессия шартын жасасу жолымен жол беру туралы шарт, новация шарты, талап құқығын басқаға қайта беру негізінде және Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздерде борышкерге талаптар мөлшерін азайту кезінде бұрын шегерімге жатқызылған  провизиялар сомасы да табыстар деп танылады. Сонымен қатар талаптарды қайта сыныптау кезінде бұрын шегерімдерге жатқызылған провизиялардың азайтылған сомасы да табыстар деп танылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II. Кәсіпорын табыстылығын  талдау.

2.1. Өнімді өткізуден  түскен пайданы есептеп шығару

 

Өнім өткізуден алынған түсім –ақша (қосылған құнға салынатын салық пен акциздерсіз) мен оны өндіруге және өткізуге жұмсалынған шығындардың  арасындағы айырма өнім өкізуден алынған пайда болып табылады.Оған кәсіпорынның негізгі қорлары мен басқа мүлігін өткізуден түскен пайда, сондай- ақ өткізу операцияларынан ыс алынған табыстар қосылады.Өнім өткізу кезінде түсім – ақша  мен өзіндік құн арасындағы нәтиже де –зиян шегуі мүмкін.Сондай-ақ өткізу операцияларынан тыс  зияндар болуы мүмкін: алынған айыппұлдардан төленгендердің асып түсуі, валюта  есеп- қисаптары мен операциялары бойынша теріс бағам айырмасы, күші жойылған тапсырыстар бойынша зияндар, дүлей апатардан, авариялардан, басқа апаттардан болған сақтық өлемдерден  өтелмейтін ысыраптар және т.б.

Жалпы аталған құрамды бөліктер кәсіпорынның балансық пайдасын немесе зиянын құрады.

Қазақстан Республкасында бухгалтерлік есептің сандарары бойынша «Өнім (жұмыс, қызмет)  өткізуден алынған табыс» көрсеткішінде негізгі қызметтен алынған табыс қамтып көрсетіледі, ол тауар – материалдық босалқы қорларды, орындалған жұмыстарды, көрсеілген қызметерді өткізуден алынған табыстардан басқа,қосылған құнға  салынаын салықты, акциздерді, басқа салықтар мен міндеттемелерді, қайтарылған тауардың құнын және  сату мен бағадан шегерімдерді алып тастағаннан кейінгі сыйақы, яғни пайыздар, дивидендтер, қаламақы және рента түріндегі алынған табысты да қамтиды.

Өнімді өткізуден алынған табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырым жалпы табысты құрайды.

Кәсіпорынның  жұмысын сипаттайтын маңызды көрсеткіш - өнімнің өзіндік құны болып табылады. Оның деңгейіне кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелерге ұлғаймалы өндірістің қарқындары, кәсіпорынның қаржылық жағдайы тәуелді болады. Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын талдау маңызды болып табылады. Өзіндік құнды талдау –оны кеміту жөніндеі тапсырманы орындауына жалпы баға беруге, оның орындалуының себептерін ашуға тиіс. Өндірістің неғұрлым жоғары техникалық деңгейі, өндіріс пен  еңбекті жақсы ұйымдастыру, жабдықты тиімді пайдалану, еңбек өнімділігін арттыру, шикізат материалды, отын мен энергияны үнемдеп жұмсау, ысырап пен өнімсіз шығындарды жою мен азайту арқылы кәсіпорын табысының мөлшерін жоғарлаутға мүмкіндік береді.

Өнімнің өзіндік құнын талдау объектілері:

• жалпы және шығындар элементтері бойынша тауарлы өнімнің  толық өзіндік құны;
• тауарлы өнім 1теңгесіне кеткен шығындар
• салыстырмалы тауарлы өнімнің өзіндік құны
• жекелеген бұйымдардың өзіндік құны
• шығындардың бөлек элементтері мен баптары.

 

Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын есептеу және жоспарлау шығындардың баптары бойынша  есептеледі. Шығындардың элементі, материалды шығындар, еңбекақы шығындары, әлеуметтік қажеттіліктерге  аударымдар, негізгі құралдардың амортизациясы, материалды  активткрдің тозуы, жол төлемі, банк несиелері  бойынша проценттер. Егер еңбекақының үлесі  азаятын болса, ал амортизациялық үлесі көбейетін болса, онда бұл кәсіпорынның техникалық деңгейінің жоғарлауы және еңбек өнімділігінің өсуін көрсетеді.

Өнімнің өзіндік құны, яғни өнімді  өндіру мен өткізуге кеткен шығындар ақшалай көріністегі өндірістің барлық факторларының шығындарын білдіреді.Бұл ұсыныс бағасын анықтау үшін, сонымен қатар, тиімді кәсіпкерлік саясаты өңдеу үшін қажет болатын маңызды ішкі  өндірістік көрсеткіш. Кәсіпорын тауарды пайда алу мақсатымен өндіреді. Сонымен бірге ол пайда мен шығындар арасындағы ара қатынасты  максималды етуге тырысады. Бірақ нарықта бір сатушының  белгілі бір мүмкіндіктері нарықтық жүйенің түрімен шектеледі және баға бірқатар факторлардың әсерімен қалыптасады. Сондықтан өндіруші үшін шығындарды төмендету, пайданы арттырудың негізгі, кейбір жағдайда бір ғана көзі  болып табылады. Осыдан табыстарды нарықтық талдаудың негізгі мақсаты – ол шығындар мен табыстардың  арасындағы оптимальді арақатынасты анықтау. Себебі, бұл  фирманың өмір сүруі мен сәттілігінің маңызды сипаты.

Өнімнің өзіндік құнының маңызды  жалпылама  көрсеткіші- тауарлы өнімнің 1 теңгесіне кеткен  шығындар. Ол біріншіден, универсалды өндірістің  кез- келген саласында  есептелінеді. Екіншіден, өзіндік құн және пайда арасындағы тікелей байланысты көрсетеді. Ол тауарлы  өнім  толық өзіндік құнының кәсіпорынның көтерме    бағасындағы тауарлы өнімге қатынасымен  анықталады. Тауарлы  өнімнің 1 теңгесіне  кеткен шығындар келесі факторлардың ықпалымен өзгереді:

1. Бұйым құнының төмендеуі
2. Өнім құрамындағы  ассортименттік жылжулар
3. Энергияның жүк тасымалдауға тарифтік өзгеруі
4. Өнімге  көтерме бағалардың өзгеруі

Тауарлы өнімнің өзіндік құнын төмендетудің барлық  резервтерін келесі негізгі  топтарға біріктіруге болады:

1. Жұмысшылардың еңбек өнімділігін жоғарлату;
2. Жалақы  бойынша  тікелей шығындарды салыстырмалы төмендету;
3. Озат техниканы және технологияны енгізу.   

   

      Өнімнің өзіндік құнын есептеп шығару төмендегідей тәртіппен жүзеге асырылады:

• шығын мақсатына, негізгі қордың мазмұнына қарай есептеу объектілеріне бөлінеді;
• өнімнің өзіндік құны, негізгі өндіріске қызмет көрсететін көмекші және қосалқы өндірістерге бөлінеді;
• өндірістік шығынның есептеу объектісі бойынша жалпы сомасы анықталады;
• ауыл шаруашылығы кәсіпорындары бойынша егін шаруашылығы және мал шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құны жеке-жеке есептеліп шығарылады.

Өнімнің өзіндік құнын есептеуде мына төмендегі екі бағыт сақталады:

• өзіндік құнның калькуляциясы;

• шығын сметасы.

Өзіндік құнның калькуляциясы — өнімді өндіру мен оны өткізуге, жұмыс пен қызметке жұмсалған шығынның ақшалай мөлшерін анықтау.

Калькуляция  баптарының тізіміне төмендегілер жатады:

1. шикізат және материалдар;
2. қайтармалы қалдықтар;
3. сатып алынатын бұйымдар мен жартылай фабрикаттар. Сырттағы кәсіпорындар мен ұйымдардың  өндірістік сипаттағы қызметтері;
4. технологиялық мақсаттарға арналған  отын және энергия;
5. өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы;
6. әлеуметтік қажеттіліктерге аударылатын жарналар;
7. жалпы шаруашылық шығындар;
8. жарамсыз өнім шығындары;
9. жалпы өндірістік шығындар.

Шығын сметасы — шығынның экономикалық белгілері бойынша жасалады, бұл кәсіпорынның өнім өндіруге және оны өткізуге жұмсайтын шығындарының толық жиынтығы.

1. Өнімдерді өндіру және сатуда шығын сметасы негізінде жоспарланған тауарларды шығару бойынша пайдасы, мұнда жоспарлы уақытта шығарылған тауарлардың өзіндік құны анықталады: