Шаруашылық жүргізуші субъекті қаржысы

Т_П>Т_В>Т_АК>100%

Мұнда Т_П – пайданың өзгеру қарқыны; Т_В - өнімді өткізуден түскен түсімнің өзгеру қарқыны; Т_АК – кәсіпорынның активтерінің өзгеру қарқыны. Келтірілген ара қатынас «Кәсіпорын экономикасының алтын ережесі» атағын алды: кәсіпорынның мүлігімен өткізу көлеміне қарағанда пайда жоғарырақ темптерімен өсуі керек. Бұл мынаны білдіреді: өндіріс шығымдары және айналымы төмендеуі керек, ал кәсіпорын ресурстары тиімдірек қолданылуі керек. Дегенмен тұрақты табысты кәсіпорынның тәжірибесінде де кей жағдайда осы ара қатынастан ауытқу болуы мүмкін.

Себептері де әр түрлі болуы  мүмкін: ірі инвестициялар, жаңа технологияларды  менгеру, басқару мен өндіріс  құрылымын қайта ұйымдастыру, модернизация және қайта құру және т.б..

Бұл шаралар көбі несе сыртқы ортаның ықпалымен келтірілген  және алдағы уақытта пайда әкелетін қаржылық салымдарды талап етеді.

Іскерлік белсенділіктің салыстырмалы көрсеткіштері ресурстарды  қолдану тиімділігінің деңгеиін сипаттайды. Іскерлік белсенділіктің көрсеткіштерінің беріліп отырған  жүйесі кәсіпорынның бухгалтерлік (қаржылық) есеп беруінің мәліметтеріне негізделеді.

Бұл жағдай көрсеткіштер есебінің берілгендері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы өзгерістер бойынша  бақылауға мүмкіндік береді.

Есеп беру үшін есепті кезеңдегі  түсім пайда бойынша абсолютты  қорытынды мәліметтер қолданылады. Бірақ баланс көрсеткіштері кезең  басына және кезең соңына есептелген яғни, бір кезеңдік сипатта болады. Сондықтан коэффициенттерді есептеу  кезінде баланс баптарының кей көрсеткіштері  қолданылады.

Рентабелділік - өндіріс  процесіндегі қаражаттардың қолдануы дәрежесін және шығындарды қайтару  деңгейн және өнімді өткізуді сипаттайтын  кәсіорындағы өндіріс тиімділігінің  негізгі құндық сапалық көрсеткіштерінің бірі. Егер қаржылық өрістегі кәсіпорынның іскерлік белсенділігі ресурстар аиналымының  жылдамдығынан бұрын көрінсе, онда кәсіпорын рентабелділігі оның қызметінің пайдалылық дарежесін көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржы экономикалық жағдаиын талдауда келесі рентабелділік  көрсеткіштерінің ерекшеліктері маңызды  ықпал етеді.

Ол қозғалмалы, онда өтіп кеткен кезеңдегі қызмет нәтижелері, өндірілген өнім саны, баға денгейі  көрінеді, кейбір формалары көрсеткіштің ортақ бөлгіші болып немесе меншікті капитал (И_с) немесе аиналымнан тыс активтер (Ғ) болуы мүмкін.

Кәсіпорынның қызмет өрісі. Негізгі критерии – бизнестегі тәуекелділік. өндіріс жоғары пайда алумен жүргізілуі мүмкін, бірақ үлкен тәуекелділік құнымен және нарықтағы тұрақсыздығымен. Рентабельділікпен негізгі көрсеткіштерін келесі топтарға біріктіруге болады:

     1.  Өнімнің табыстылығымен көрсеткіштері. Өнімді өткізуден түскен түсім негізінде және өндіріске кеткен шығындар негізінде есептеледі.

     2. Кәсіпорын мүлігінің табыстылығының көрсеткіштері. Мүлік шамасының өзгерісіне тәуелді рентабельділік деңгейінің есебі негізінде құрылады.

     3. Қөлданылалатын капитал табыстылығының көрсеткіштері. Инвестицияланатын капитал негізінде есептеледі.

Кәсіпорынның рентабельділігін сипаттайтын көрсеткіш есебі  орта жылдық шамаларды анықтауға  негізделген. Бұл пайданың жыл басынан  бастап және барлық есепті кеңге осіңкі қортындымен есептелетіндігімен түсіндіріледі. Бөлімдегі шама, мысалы меншікті капитал  көлемі, өзгеріп кетуі мүмкін.

Өнімнің рентабелділігінің  көрсеткіші өзіне келесі көрсеткіштерді кірістіреді:

       1.Өнімді  өткізуден пайданың өнімді өткізуден  түскен түсімге (ҚҚС-сыз) қатынасын  білдіретін барлық өткізілген  өнімніңрентабельділігі;

       2. Баланстық  пайданың өнімді өткізуден түскен  түсімге (ҚҚС-сыз) қатынасына тең  жалпы рентабельділік.

      3.Таза пайданың  өткізуден түсетін түсімге (ҚҚС-сыз)  ретінде анықталатын таза пайда  бойынша сату рентабельділігі;

 

        3.3 Кәсіпорынның өтімділігімен төлем қабілеттілігін талдау

 

Жаппай төлем қабілетсіздік  және көптеген кәсіпорындарға банкроттық процедуралар қолдану жағдайларында  қаржылық-экономикалық жағдай объективтік  және дәл беғалаудың бірінші дәрежедегі мәні болады. Мүндай бағалаудың негізгі  критерийі төлемқабілеттілік көрсеткіштері  мен кәсіпорынның өтімділігі дәрежесі болып табылады.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі  ақша сипатындағы сауда, несиелік және басқада операциялардан келіп шығатын  төлем міндеттемелерін өз уақытында  және толықтай орындау мүмкіндігімен  анықталады. Төлем қабілеттілік коммерцияның мәмілелердің нысандар мен шарттарына, соның ішінде несиені алу әсер етеді.

Кәсіпорынның өтімділігі ондағы өтімді қаражаттардың болуымен анықталады. Өтімді қаражаттарға қолма  қол ақшалар, банк шоттарындағы ақша қаражаттары және айналым ресурстарының  тез өтетін элементтері жатады. Өтімділік  кәсіпорынның кез келген уақытта  қажетті шығындарды жүзеге асыру  қабілетін бейнелейді.

Өтімділік пен төлем қабілеттілік экономикалық категория ретінде  тең емес, бірақ тәжірибиде олар өз араларында тығыз өз ара байланысты.

Кәсіпорынның өтімділігі қарыз міндеттемелері бойынша төлем  қабілеттілікті көрсетеді. Кәсіпорынның кредиторлар және бюджет алдындағы  өз қарыз міндеттемелерін өтеуге қабілетсіздігі банкроттыққа әкеледі. Кәсіпорынды банкрот деп тану үшін негіз тек олармен бірнеше айлар ағымында бюджет алдындағы өз міндеттемелерін орындай алмауы емес, сонымен бірге кәсіпорынға қаржылық және мүліктік талаптары бар жеке және заңды тұлғалардың алдындағы міндеттемелерін орындай алмауы.

Төлемқабілеттілік пен өтімділікті  бағалау үшін келесі амалдар қолданылады:

• Баланстық активтік және пассивтік төлемдердің өзгерісін құрылымдық талдау;
• өтімділіктің қаржылық коэффициенттерін есептеу;
• есепті кезегі ақша қаражаттары қозғалысын талдау.

Баланс өтімділігін бағалаудағы  негізгі міндет кәсіпорындардың  оның активтері мен міндеттемелерін  өтеу шамасын анықтайды, олардың  ақша нысанына айналу мерзімімен міндеттемелердің өтеу мерзіміне сәйкес келеді.

Баланс өтімділігін анықтауда  активтермен пассивтер топтары  өз араларында салыстырылады. Талдауды жүргізу үшін баланс активі мен пассиві келесі белгілер бойынша топтастырылады:

• өтімділіктің кему дәрежесі бойынша;
• төлеу мерзімі дәрежесі бойынша

Активтердің ақша қаражаттарына  айналу жылдамдылығына байланысты келесі топтарға бөлінеді:

А1- ең өтімді активтер. Бұған  ақша қаражаттарымен қысқа мерзімді қаржылық салымдар

А2- тез өткізілетін активтер. Дебиторлық борышпен басқа активтер.

А3- баяу өткізілетін активтер бұған айналым активтерімен ұзақ мерзімді қаржылық салымдар жатады.

А4- қиын өткізілетін активтер. Бұл айналымнан тыс активтер.

Пассивтерді топтастыруолардың  қайтарылу мерзімі дәрежесі бойынша  жүреді

П1- ең қысқа мерзімді міндеттемелер. Бұған кредиторлық борыш және басқада қысқа мерзімді пассивтер  жатады

П2- қысқа меззімді пассивтер. Заемдық қаражаттар жатады.

П3- ұзақ мерзімді пассивтер. Ұзақ мерзімді несиелер мен заемдық  қаражаттар жатады.

П4- тұрақты пассивтер. Капитал  мен резервтер жатады.

       Баланс  өтімділігін анықтауда активтермен  пассивтер топтары өз араларында  салыстырылады.

       Баланстың абсолютты өтімділік шарттары:

 

 

 

 

      Баланстың абсолютты өтімділігінің керекті шарты бірінші үш теңсіздіктің орындалуы болып табылады. Төртінші теңсіздік баланстық сипатта болады: оның орындалуы кәсіпорында меншікті айналым қаражаттарының бары туралы білдіреді. Егер теңсіздіктердің кез-келгені көрсетілген вариантына қарсы белгіде болса, онда баланс өтімділігі абсолюттіктен ерекшеленеді (айрықшаланады).

А₁-П₁ және А₂-П₂ салыстыру алдағы уақыттағы төлем қабілеттілігі (төлем қабілетсізділігі) туралы куаләндыратын кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін анықтауға мүмкіндік береді.

А₃-П₃ салыстыру перспективті өтімділікті бейнелейді. Оның негізінде ұзақ мерзімді төлем қабілеттілік болжанады.

Баланс өтімділігін талдау аналитикалық кестенің көмегімен жүргізіледі. Оның мәліметтері бойынша кәсіпорынның балансы абсолютты өтімділіктің барлық критерийлеріне сәйкес деп қорытынды  жасауға болады. Кәсіпорын жыл  басына да жыл соңына да толығының  пассивтің кез келген түрі бойынша  барлық өз міндеттемелерін жабады.

Балансты зерттеу кезінде  өте бір маңызды көрсеткішке  таза айналым капиталы, немесе таза айналым қаражаттарына көңіл  аудару керек. Бүл кәсіпорын отімділігінін  бағалауға болатын абсолютті  көрсеткіш.

Өтімділік деңгейінің озгеруі  таза айналым капиталының абсолютты  көрсеткішінің өзгерісі бойынша  анықталады. Ол барлық қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуден кейінгі  қелған шамасын құрайды. Демек, бүл  көрсеткіштің өзгерісі бойынша анықталады. Ол барлық қысқа мерзімді міндеттемелерді  өтеуден кейінгі қалған шамасын  құрайды. Демек, бүл көрсеткіштің өсуі кәсіпорынның өтімділік деңгейінің жоғарылауы.

Есептеудің мақсаты –  бар активтердің арақатынасын бағалау

Кәсіпорын өтімділігін бағалау  үшін қолданылатын қаржылық коэффициенттердің  келесі түрлері бар: ағымдағы өтімділік  коэффициенті, шұғыл өтімділік коэффициенті, абсолютты өтімділік коэффициенті. Шұғыл өтімділік коэффициенті болғанда оған көңіл бөлген жөн.

Бұл үлкен дебиторлық борыш  пен тауар материалдық құндылықтардың шамадан тыс запастарын білдіріді.

Ақша ағындары қозғалысын талдаудың негізгі мақсаты –  бұл кәсіпорынның ақша қаражаттарын жоспарланған шығындарды жүзеге асыруға  қажетті мөлшер мен мерзімде басқару  қабілетін бағалау.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі  мен өтімділігі шаруашылық субъектінің  шоттары арқылы өтетін акша төлемдері  ағыны түрінде нақты ақша айналымына байланысты болады.

Сондықтан да ақша ағымдарын  талдау өтімділікпен төлем қабілеттілікті бағалау әдістемесін елеулі толықтырады  және кәсіпорынның қаржылық сәттілігін объективтік бағалауға мүмкіндік  береді. 
Қазіргі уақытта ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп әлемдік тәжірибеде кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау үшін берілгендердің негізгі көзі болып табылады.

Есеп құрамында ақша қаражаттары  қозғалысы туралы есеп әлемдік сипаты бойынша үш негізгі бөлімге бөліп  көрсетуге болады:

1. ағымдағы қызмет
2. инвестициялық қызмет
3. қаржылық қызмет

Бұл үлкен дебиторлық борыш  пен тауар материалдық құндылықтардың шамадан тыс запастарын білдіріді.

Ақша ағындары қозғалысын талдаудың негізгі мақсаты –  бұл кәсіпорынның ақша қаражаттарын жоспарланған шығындарды жүзеге асыруға  қажетті мөлшер мен мерзімде басқару  қабілетін бағалау.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі  мен өтімділігі шаруашылық субъектінің  шоттары арқылы өтетін акша төлемдері  ағыны түрінде нақты ақша айналымына байланысты болады.

Сондықтан да ақша ағымдарын  талдау өтімділікпен төлем қабілеттілікті бағалау әдістемесін елеулі толықтырады  және кәсіпорынның қаржылық сәттілігін объективтік бағалауға мүмкіндік  береді. 
Қазіргі уақытта ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп әлемдік тәжірибеде кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайын талдау үшін берілгендердің негізгі көзі болып табылады.

Есеп құрамында ақша қаражаттары  қозғалысы туралы есеп әлемдік сипаты бойынша үш негізгі бөлімге бөліп  көрсетуге болады:

1. ағымдағы қызмет
2. инвестициялық қызмет
3. қаржылық қызмет

Ағымдағы (негізгі) қызмет –  кәсіпорынның негізгі жарғылық қызметі: өткізуден түсім алу, жеткізушілер шоттары бойынша төлеу, аванстар қысқа мерзімді несиелер мен займдар  алу, бюджетпен есеп айрысу, жалақы төлеу, несиелер мен займдар бойынша  алынған және төленген проценттер.

Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтерді алумен немесе өткізумен, құрумен, дивиденттердің, проценттердің  түсуімен байланысты.

Қаржылық қызмет – несиемен заемдар алу натежесіндегі ақша қаражаттарының түсуімен, қаржылық салымдар натежесінде ақша қаражатының түсуімен, ертерікте алынған несиелер бойынша  борыштарын өтеумен дивиденд төлеумен байланысты.

Әлемдік және ресейлік есептік  – аналитикалық тәжірибиді кәсіпорын  – ақша қаражаттарының қозғалысы  туралы не тікелей жанама әдісті қолдана  отырып есеп береді. Осы әдістермен есепті құру принципі бірдей мүмкіндік  бойынша ақша қаражаттарының қозғалысын (қайту және келу) қозғайтын барлық операцияларды бөлу керек. Бірақ  сондай ақ көрсетілген адістер арасындағы белгілі бір айырмашылықтарды ескеру керек.

Бухгалтерлік есеп берудегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп төлем қабілеттілікпен өтімділікті  талдау кезінде мысалы ретінде қолданылатын тікелей әдіс бойынша құралады. Қаржылық натиже (пайда және шығыс) мен кәсіпорын  шотындағы ақша қаражатының шамасының  өзгерісінің өз ара қарым - қатынасын  толығырақ бағалау үшін жанама әдісті қолдануға болады.