Валюталық нарық және валюталық бағам олардың экономикаға әсері

 

 

МАЗМҰНЫ

 

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР...............................................................3   КІРІСПЕ............................................................................................................4   1. ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ  ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР.........6 1.1 Дүниежүзілік валюталық жүйе эвалюциясы...............................................6 1.2 Валюта-несиелік қатынастың маңызы, қажеттігі және әдістері.................9 1.3 Валюта ресурстарын  қалыптастыру және пайдалану  жолдары................15 2. ҚР ВАЛЮТАЛЫҚ НАРЫҒЫ МЕН ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕҢГЕ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНА ӘСЕРІ...............................................................................................................20 2.1 Валюталық нарық және валюталық бағам олардың экономикаға әсері..........................................................................................................................20                                                                                                 2.2  Қазақстан Республикасының валюталық саясаты.......................................26 2.3  Комерциялық банктердің валюталық операциялары..................................29 3. ҚР ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ............................................................................................................33 ҚОРЫТЫНДЫ.................................................................................................35 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..............................................37

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР

 

1. АҚШ – Америка Құрама Штаттары
2. ГФР – Германия Федеративтік Республикасы
3. ГЭП – Сыйақы ставкаларының өзгерісі
4. ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
5. Евро – 1999 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап  енгізілген европалық валюта
6. ЕО – Европалық Одақ
7. ЕВЖ – Европалық Валюта Жүйесі
8. ЖКЕ – Капиталдандыру Ережесі
9. КСРО – Коммунисті Советтік Республикалар Одағы
10. ҚР – Қазақстан Республикасы
11. СДР – 1970 жылы  айналымға енгізілген халықаралық валюта бірлігі
12. СМЕ – Чикаго Сауда Биржасы
13. ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
14. ХВҚ – Халықаралық Валюталық Қор
15. ШИК – Шетел Инвесторларының Кеңесі
16. ШТИ – Шетелдік тікелей инвестициялар
17. ЭКЮ – 1979 жылы енгізілген Европалық валюта бірлігі
18. ҰБ – ҚР-ның Ұлттық Банкі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Тақырыптың өзектілігі. Экономиканың толығымен нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі кезде жұмыс жасап отырған валюта нарығының механизмінің жаңаша қызмет етуін талап етеді.

Бүгінгі күні экономиканың басты элементi - валюталық нарық. Валюталық нарықтың қалыптасуына ықпал ететiн факторлар қатары анықталған. Валюталық нарық - экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.

Валюталық нарықтар уақытылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық қаражаттарды бiршама тиiмдi пайдалануды, валюталық операцияларға қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрiнде пайда алуын, валюталық тәуекелдердi сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеудi, валюталық саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем айналымына қызмет етедi.

Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк ерекшелiгi барлық елдер үшiн жалпыға бiрдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы сауда, көрсетiлген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi шарты сатып алу-сату формасында бiр валютаны екiншi бiрiне айырбастау болып табылады.

Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына ғана кіреді.

Қазақстан Республикасының валюта нарығындағы шешімін күтіп тұрған келесі бір мәселе  - бұл валюта нарығына байланысты арнайы заңдылықтар мен нормативтік актілердің, сондай-ақ ережелердің, нұcқаулардың, жеткіліксіздігі  және әрекет етіп отырған ережелер мен нұсқаулардың ескіруінен олардың дер кезінде жаңартылмауы.

Қазіргі валюта нарығының  механизмінің осы уақытқа дейін қолданып келген валюта нарығының механизмінен мүлде айрықша деп айту қиын. Дегенмен де, қазіргі валюта нарығының механизімінің қызмет етуінің өзіндік ерекшеліктері болуға тиіс.

Қазіргі валюта нарығы және оның қызмет етуін жетілдіру барысындағы орын алатын  шешімін таппай отырған сұрақтардың бүгінгі күнге дейін, отандық ғылыми жұмыстарда жеке зерттелмей келуі, бұл диплом жұмысының тақырыбын таңдап алуыма себеп болды.

Зерттеу объектісі:Қазақстан Республикасының валюталық нарығы және валюталық операциялары

  Жұмысымның  мақсаты   нарықтық қатынастарға сай  қызмет ететін валюта нарығының мазмұны мен құрлымдық элементтеріндегі өзгерістерді сипаттай отырып, Қазақстан Респуликасындағы ваюта нарығының тәжірибелері мен даму ағымына талдау жасау, сондай-ақ қазіргі валюталық жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады. 

Мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешуді қажет етеді :

• Қазіргі валюта нарығының тұжұрымдамасын ұсыну;
• Қазіргі валюта нарығының құрлымдық элементтерін және өзіндік ерекшелігін зерттеу;
• Валюта нарығына теориялық тұрғыдан баға беру;
• Әлемдік тәжірибедегі валюталық нарықтың ерекшеліктерін оқып-үйреніп , олардың тиімді жақтарын ұсыну;
• Қазақстан Республикасындағы валюталық нарық тәжірибелеріне және даму ағымына талдау жасау;
• Валюталық жүйені талдау;
• Қазіргі валюта жүйесінің жетілдіру жолдарын анықтау және оларды тиімді бағалау.

   Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізінде қазіргі кездегі отандық және шетелдік экономистердің валюталық нарықта орын алатын мәселелер туралы және валюталық қатынастар экономиканың дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылады.

Статистикалық жәнне ақпараттар базасы ретінде Қазақстан Респуликасы Ұлттық банктің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, Қазақстан Респуликасындағы валюталық нарық туралы жылдық есеп деректері және валюталық нарыққа байланысты түрлі жобалар, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ валюталық нарықтың дамуы жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.

Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері зерттеу объектісі мен зерттеу заты берілген.

Бірінші бөлімде, валюталық жүйе түсінігі және  валюталық жүйенің тарихи тұрғыдан дамуы, валюталық қатынас, оның экономикаға әсері туралы айтылады.

Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасының валюталық саясаты, валюталық нарықтар  түрлері қарастырылған. Сонымен қатар онда валюталық тәуекелдер және оларды реттеу әдістері жазылған

Үшінші бөлімде,– Қазақстан Республикасындағы валюталық нарық қызметтін ұйымдастыру және реттеу механизмі, Қазақстан Республикасының валюталық заңнамалары, валюталық реттеу, валюталық бағам режимін реттеу туралы айтылады. 

Ал қорытынды бөлімде валюталық нарықтың жаңа перспективалары мен даму жолдарын көрсетемін.Сонымен бірге зерттеулердің нәтижелері мен валюта нарығы тұрғысында туындайтын ұсыныстар айтылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

І. ВАЛЮТАЛЫҚ  ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

 

1. Дүниежүзілік валюталық жүйе эволюциясы.

   Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекет-аралық келісім-шарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы.

   Валюталық жүйе үш түрге бөлінді:

• Ұлттық валюталық жүйе
• Дүниежүзілік валюталық жүйе
• Аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе

Тарихта ұлттық  валюталық жүйе ең бірінші қалыптасқан. Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын, ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды құрайтын және оны пайдалануға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді.

 Ұлттық валюталық жүйе –  елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің құрамдас  экономикасының сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.

  Ұлттық валюталық жүйе дүниежүзілік  валюталық жүйемен тығыз байланысты.Дүниежүзілік  валюталық жүйе ХIХ ғасырдың  ортасына таман құрылған.

     Дүние жүзілік валюталық жүйе – бұл халықаралық несие – қаржы институттары мен қаржы құралдарының қызмет етуін қамтамассыз ететін халықаралық келісімшарттар мен мемлекет аралық құқықтық нормалар кешенін қамтиды. Дүниежүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты мен тұрақтылығы дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымдық қағидаларының сәйкес келу дәрежесіне және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып келеді.

   Ұлттық және дүние жүзілік валюталық жүйелер арасындағы байланыс пен айырмашылықтары олардың негізгі элементтерінен көрінеді.

Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің элементтерін 1-ші кестеден көреміз.

 

Кесте 1 - Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің элементтері.

 

Ұлттық валюталық жүйе	Дүниежүзілік валюталық жүйе
Ұлттық валюта.	1. Резервтік валюталар
Ұлттық валютаның алмастыру шарты	2. Валюталардың өзара алмастыру  шарты
Ұлттық валюта паритеті	3. Валюталық паритеттің ортақ  режимі
Ұлттық валюта бағамының режимі	4. Валюталық бағамдар режимінің  регламентациясы
Валюталық шектеудің, валюталық бақылаудың болуы немесе болмауы.	5. Валюталық шектеуді мемлекетаралық  шешу
Ұлттық валюталық жүйе	Дүниежүзілік валюталық жүйе
Елдің халықаралық валюта өтімділігін ұлттық реттеу	6. Халықаралық валюталық өтімділікті  мемлекетаралық реттеу
Халықаралық несиелік айналыс құралдарын пайдалануды регламенттеу	7. Халықаралық несиелік айналыс  құралдарын пайдаланудың ережелерінің біртұтастығы
Елдің халықаралық есеп айырысуларын регламенттеу	8. Халықаралық есеп айырысудың  негізгі формаларының біртұтастығы
Ұлттық валюталық нарық пен алтын нарығының режимі	9. Дүниежүзілік валюта нарықтар  мен алтын нарықтарының режимі
Елдің валюталық қатынастарын басқаратын және реттейтін ұлттық ұйымдары	10.Мемлекетарлық валюталық реттеуді  жүзеге асыратын халықаралық  ұйымдар

Ескерту: Ғ.С.Сейітқасымов “Ақша, Несие, Банктер” Алматы 2001 Оқу құралы. 

    Егер де ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға, яғни елдің ақша бірлігіне негізделсе, ал  дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше резервтік валюталарға немесе халықаралық есептеу бірліктеріне негізделеді[1].

Резервтiк валюта - халықаралық төлем және резерв құралы функциясын орындайтын, басқа елдер үшiн валюталық паритет пен валюталық бағамды анықтауға базалық қызмет ететiн, валюталар бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенция жүргiзуде пайдаланылатын алдыңғы қатарлы елдердiң айырбасталған ұлттық валюталарының ерекше категориясы.

Резервтiк валюта мәртебесiн алудағы алғы шарттар:

• дүниежүзiлiк өндiрiсте, тауарлар мен капитал экспорт- 
  тарында елдердiң билiк ету позициясы;
• жоғары тиiмдi байланыс жүйесi бар несиелiк-банктiк 
  мекемелердiң дамыған торабы;
• басқа елдерде оған деген сұранысты қамтамасыз ете- 
  тiн,  халыкаралық  айналымдағы  валютаның  еркiн  ай- 
  налымдығы және валюталық шектеудің болмауы.

Резервтiк валюта мәртебесi эмитент-елдiң экономикасына белгiлi бiр мiндеттемелердi жүктейдi: осы валютаның тұрақтылығын қолдап отыру қажеттiгi, сауда және валюталық шектеулердiн болмауы, девальвация жүргiзбеу. Сонымен қатар, ұлттық валютаны резервтiк дәрежеге көтеру ұлттық шаруашылық үшiн төлем балансының тапшылығын ұлттық валютамен автоматты түрде пайызсыз және мерзiмсiз халықаралық несие алу жолымен жабу мүмкiндіктерi түрiнде бiр қатар артықшылықтар бередi.

Валюталық паритет - бұл валюталық бағамның негiзi болып табылатын және заңды түрде бекiтiлетiн екi валюта арасындағы шектi қатынасты бiлдiредi. ХВҚ Жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негiзiнде белгiленеді.

Ұлттық валюталық жүйенiң шегiнде ХВҚ аркылы мемлекетаралық реттеу объектiсi болып саналатын валютамен жасалатын операцияларға шек қою, яғни валюталық шектеу енгiзiлуде.

Шаруашылық тұрмысты интернационалдандырудың өрiсiне карай ұлттық және Халықаралық валюта жүйелерi кұрылады. Алдымен тарихи үйлестірiлген және ұлттық заңдармен бекiтiлген ұлттық валюта жүйесi пайда болды. Ұлттық валюта жүйесi тәуелсiз, ұлттық шеңберден шығатын болса да, ұлттық ақша жүйесiнiң негiзгi құрамы.

Қазiргi ұлттық валюта жүйесi мынандай элементтердi қосады:

-   Валютаның аты (теңге, рубль, доллар, марка т.т.).

- Шетелдердiң валютасына айырбастау  жағдайлары. Бұл мағынада мынандай  бөлектену бар:

а)еркiн айырбасталымды валюта. Мұндай валюталар кез келген басқа елдiң ақшасына   еркiн   айырбасталынады.   Оларға   Американың   доллары,   Немiстiң маркасы, Жапонның иенi, Француздың франкасы,     Англияның фунтстерлингi 
кiредi;