Валюталық нарық және валюталық бағам олардың экономикаға әсері

2 Шетел банктерімен корреспонденттік  қатынас жүргізу клиенттердің  экспорттық – импорттық операцияларынан  туындайды.Бұл операция халықаралықкорреспонденттік  операциялар туралы ережеге сәйкес жүргізіледі.

    Мемлекетаралық есепайырысуларды  жүргізу үшін шетелдік банктерде <<НОСТРО> , <<ЛОРО>> ШОТТАРЫ  ашылады.

<<НОСТРО>>-Корреспондент банкте  ашылған комерциялық банктің  шоты 

<<ЛОРО>> - Комерциялық банкте ашылған корреспондент банктің шоты болып табылады.

    Басқаша айтқанда <<Ностро>> біздің шот сізде, <<Лоро >>сіздің  шот бізде деген мағананы білдіреді.

1. Конверсиондық операциялар бұл қолма-қол және қолма – қолсыз шетел валютасын сату және сатып алумен байланыстыоперациялар болып табылады.Бұндай опеацияларға: SPOT, TOMORROW, TODAY, ФОРВАРДТЫҚ операциялар,СВОП операциялар жатады.

SPOT операциялар – бұл коверсиондық  операцияларға бүгін келісім  жасалынып , келесі күні конверсиондық  операциялар жүргізіледі деген  сөзді білдіреді.

Конверсиондық операцияларды валюталық позицияның тәуекеліне қарамай жасауға болмайды.

Валюталық позиция – бұл шетел валютасымен жасалынатын активпен пассивтің өзгеруінің нәтижесінде жаңа кірістер мен шығыстар әкелетін валюталық операциялар .

 Ашық валюталық позиция  шетел валютасын алғанда , пассиві активінен асып тұрғанда.

Ұзын валюталық позиция – шетел валютасымен есептелген баланстың

активтері пассивтерінен асып тұрғанда.Жабық валюталық позиция – шетел валютасымен жүргізілген операцияларда активтер мен пассивтер бірдей болған жағдайда болатын позиция.

Валюталық позицияға әсер ететін опрациялар:

• Шетел валютасның пайыздық өзімдерді жүргізу арқылы операциялық кірістерді алу.
• Шетел валютасымен пайыздық өсімдерді жүргізу нәтижесінде операциялық шығындарды төлеу және негізгі материалдарды алу
• Қолма – қол шетел валютасымен конверсиондық операцияларды жүргізу.
• Тез жасалған операциялар (форвардтық,фючерстік,своп және т.б)
• Басқа да шетел валюталарымен жүргізілетін операциялар.

Спот – бүгінгі күннің валюталық курсымен екі жұмыс күннен кейін жасалынатын келісім.Бұнда бір валюта екінші валютаны сатып алуға қолданылады.Форвардтық операциялар – бір валютаны екінші валютаға айырбастау келісілген валюта бағамымен болашақта жасалынатын операция.Форвардтық операция екі жолмен жасалынады:

• Аутрайтермен келісім – белгіленген бір күні валютаны белгілі бір жерге жеткізу
• Опционмен келісім – белгісіз бір күні валютаны белгілі бір жерге жеткізу

Своп келісім – бұл шетел валютасын сату және сатып алу «спот»келісім арқылы жүргізе отырып сол валютаны сату және сатып алу форвард бағамы ақылы жүргізіледі.

Своп операциялары бірнеше түрге бөлінеді :

• Репорт келісім – шетел валютасын спот келісіммен сату және форвард келісімі арқылы сатып алу
• Депорт келісім – шетел валютасын спот келісіммен сатып алу және форвард келісіммен сату

2. Банкке қаражаттарды тарту және оларды орналастыруға:

1. Депозиттерді тарту:

• Жеке тұлғалардың
• Заңды тұлғалардың

     2.  Несиелерді беру:

• Жеке тұлғалардың
•    Заңды тұлғалардың

     3 Банкаралық нарықта  несиелерді орналастыру

6. Банктік қызметтен басқа операцияларға:

• Шетел валютасын сату және сатып алу
• Шетел ваклютасын инкассалау
• Пластикалық карталармен қызмет көрсету
• Ақшалай аккредетивтерді төлеу

Халықаралық банктік қызметтерге :

• Валюталық қызметтер
• Шетелдік несиелену
• Инвестициялық қызмет
• Халықаралық төлем
• Халықаралық есепайырсу
• Ішкі сауданы қаржыландыру
• Халықаралық гаранттар [7]

Форфейтингтік тәуекелдер – форфейтер (банк) экспортердің тәуекелдерін өз мойнына алғанда пайда болады.

Форфеитірлендіру – (комерциялық банктердің тәуекелдерді қайта

қаржыландыру ) тәуекел деңгейін төмендету үшін  мына жолдарды пайдаланады:

• Қаржылық жағдайды жақсарту үшін өтімділікті жоғарлату
• Міндеттемелерді сақтандвру
• Пайыздық ставкалардың өзгеруінен болатын тәуекелдерді төмендету немесе алып тастау
• Валюталық бағамның өзгеруінен болатын тәуекелдерді төмендету

Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі «Валюталық қоржынды» жария етеді. «Валюталық қожын» - ортаесеппен алынған ұлттық валютаның басқа шетел валютасына шаққандағы орташа бағамы.

 

ІІІ. ҚР ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

 

Валюталық реттеу және бақылау жүйесін жеңілдету мақсатында лицензиялаудан алып тастау жеке тұлғалардың ЭЫДҰ  елдерінде елдің ең төменгі талап етілетін рейтингін белгілеместен ашылған барлық шоттарына қолданылатын болады. Осы операцияларды реттеудің техникалық  рәсімдері Ұлттық Банктің аумақтық бөлімшелеріне жүктелгендіктен және 30 елдің 4-нің ғана (Словакия, Мексика, Түркия, Польша) қолданылып жүрген заңдарда белгіленгеннен төмен рейтингі бар екенін ескере отырып, ең төменгі талап етілетін рейтинг туралы талапты жою, шет елге қаражаттың әкетілу тәуекелі шамалы ұлғайғанда валюталық бақылаудың әкімшілік шығасыларын азайтады

Сондай-ақ, егер жеке тұлғалар шет елге келу мақсатын растамастан      ҚР-дан уақытша тысқары болса, олар шот аша алады. Шоттар ашуға қатысты жұмыс істеу, оқу, емделу және демалу мақсатында Қазақстан Республикасынан уақытша тысқары жүрген тұлғаларға шоттар ашылған жағдайда қазіргі уақытта қолданылып жүрген кезекті хабардар ету режимі қолданылатын болады.

“Валюталық реттеу туралы” Қазақстан Республикасының 1996 жылғы    24 желтоқсандағы Заңына және Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес, оның ішінде жекелеген валюталық реттеудің нормалары қолданылмайтын шетел компанияларының филиалдары резидент еместер болып танылады. Сонымен қатар төлем балансы мен сыртқы борыш статистикасының методологиясына сәйкес шетелдік заңды тұлғаның филиалы Қазақстан Республикасының резиденті ретінде қарастырылады және оның сыртқы міндеттемелері елдің сыртқы борышында есептеледі, ал негізгі компаниямен операциялар төлем балансында көрсетілуге тиіс. Ұғымдардың сәйкес келмеуін ескере отырып, көбінесе шетел компанияларының филиалдары белсенді жұмыс жасайтын, әсіресе қызмет көрсету саласында, жекелеген көрсеткіштердің    жоғарылату және/немесе дұрыс көрсетілмеу ықтималдығына әкеп соғатын операцияларды төлем балансында көрсетуге байланысты  қиындықтар  пайда болады.

Тиісінше, осы Бағдарламаның бағыттарының бірі  төлем балансында оларды дұрыс көрсету үшін, сондай-ақ  Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру контексінде шетелдік коммерциялық  қатысуының ауқымы мен бағыттарын бағалау мақсатында Қазақстан Республикасындағы шетел компанияларының филиалдары мен өкілдіктерінде  жүргізілген валюталық операциялар туралы қажетті ақпаратты алуға мүмкіндік беретін жүйені құруға негізделген.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 16 мамырдағы  
№ 1095 Жарлығымен бекітілген Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасына сәйкес, төлем балансының тұрақтылығын, сыртқы борыштың экономикалық тиімділігін, валюта-қаржы дағдарыстарының тәуекелдерін, сондай-ақ елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп-қатер деңгейін бағалау мақсатында валюталық мониторинг жүйесін ұйымдастыру қажеттілігі көзделген. Валюталық мониторинг резиденттер (Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызметті жүзеге асыратын шетелдік заңды тұлғалардың филиалдарын қоса алғанда) мен резидент еместер, сондай-ақ резиденттер (егер олардың біреуі валюталық мониторинг субъектісі болып табылса) арасындағы валюталық операциялар бойынша ақпарат жинау жүйесін білдіретін болады.

Жоғарыда айтылғанға сүйене отырып, ырықтандыру Ұлттық Банкке елдің төлем теңгерімінде және  сыртқы борышында көрсетілетін операциялар туралы ақпараттарды нақтылауға мүмкіндік беретін валюталық мониторинг рәсімдерін әзірлеу болжанады, олар валюталық реттеу және валюталық бақылау жөніндегі тиісті нормативтік құқықтық актілерде көрсетілуге тиіс.

Валюталық реттеу және валюталық бақылау саласында. «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» ҚР Заңына сәйкес 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап күрделі операциялар бойынша пайдаланылып жүрген шектеулердің күші толығымен жойылады. Сол сәттен бастап ағымдағы және күрделі операциялар бойынша валюталық шектеулер болмаған жағдайда теңгенің айырбасталуы толық қамтамасыз етілетін болады.

Валюталық шектеулердің болмауы капиталдың әкелінуінің жоғары деңгейдегі жұмылдырылуын білдіреді, ол валюталық және қаржы нарықтарындағы ахуалдың тұрақсыздануына әлуетті қауіп тудыруы мүмкін. Мұндай жағдайларда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі капиталдың қозғалысымен байланысты валюталық операциялардың мониторингін күшейтеді, сыртқы экономикалық операциялар және ішкі валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс көздеріне талдау жасау бойынша ақпарат базасын жетілдіру жұмыстарын жалғастыра береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 Жұмыс  барысында айтылғандай, экономиканың басты салаларының бірі – валюталық жүйе болатын болса, бұл саланың басты элементі – валюта нарығы болмақ. Өйткені бүгінгі таңда халықаралық сауда не экономиканың басқа саласындағы келісімдердің бәрі валюта арқылы жасалады. Экономика тарихына үңілгеннің өзінде, аталмыш келісімдерді иерархиялық тізбегіне көз жеткізуге болады. Ең алдымен келісім тірегі болған тауар айырбасы кейін еңбек күшіне ауысса, бүгінде валютамен өлшенеді. Оның ішінде шетел валюталарының бағамдарының әр түрлi түрлерi мен баға белгiленiмдерi берiлген.

 Валюталық нарық ұғымына - валюталық операцияларды жүргiзудiң  негiзiнде халықаралық сауда, сонымен  байланысты көрсетiлген қызметтер  мен капиталдар және несиелердiң халықаралық қозғалысы жатады. Валюталық нарықтар валютаға деген сұраныс пен ұсыныс негiзiнде валюталарды сатып алу-сату операциялары жүргiзiлетiн ресми орталықтарды бiлдiретін ұғым. Бұл валюталық нарықтар валюталық операциялардың көлемiне байланысты халықаралық, аймақтық және ұлттық болып үшке бөлiнедi.

   Жоғарыда көрсетілгендей, валюталық нарықтардың қатысушыларын  екi басты топқа бөлдiк. Алғашқысы -  пассивтi қатысушылар. Олар валюталық  операцияларды жүргiзу қажет болғанда  басқа банктерден және брокерлiк фирмалардан баға белгiленiмiн белгiсi келетiндер болып табылады. Ал екінші топ – актив, яғни белсенді қатысушылар. Олар  баға белгiленiмiн сұрағандар үшiн банктерге бағаны қоюшылар.

   Валюталық нарықтарда шетел валютасының маңызы зор. Яғни басқа елдің валютасына деген сұраныс пен ұсыныс ең біріншіс саудаға түскен не көрсетілген қызметке валюталық түсiм алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлiк және кеме компанияларынан алынған қызметтерi үшiн төлемдерi төлеуде импортерлерден алынады. Ал көрсеткен қызметтерi үшiн фрахт, сақтандыру сыйақысы, брокерлiк және банктiк комиссия түрiнде валюталар алатын сақтандыру қоғамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, заемды, несиенi және оған есептелген пайызды қайтаруға мiндеттемесi бар заңды және жеке тұлғалардан туындайды.

  Қазіргі таңда халықаралық валюталық нарықтар iрi дүниежүзiлiк қаржы орталықтарында орналасқан. Оның iшiнде, Хондайдағы, Нью-Йорктегi, Франкфуртна-Майнедегi, Париждегi, Цюрихтегi, Токиодағы, Сингапурдағы, Гонконгтағы iрi валюталық нарықтарды сөз етуге болады. Бұл ретте Алматы қаласының аймақтық қаржы орталығына деген талпынысын мысалға алуға болар. Қазақстанның оңтүстік астанасы атанған Алматыны қаржы орталығына айналдыру жөніндегі ұсыныс осыдан еі жыл бұрын алғаш ел президенті Н. Назарбаевтың аузынан шыққан болатын. Содан кейін Елбасы өзі тікелей, Лондонға, Сингапурға және Гонконгқа жасаған сапарларында сол елдерді орналасқан ірі қаржы орталықтарының жұмысымен танысып, үлгі ретінде тәжірибе жинап қайтқаны мәлім. Айталық Лондонда өткен мәжілісте Алматы қаласын аймақтық қаржы орталығына айналдыру жөніндегі 2010 жылға дейінгі бағдарламасы талқыланған.

Халықаралық төлем айналымында кеңiнен пайдаланылатын валюталар ұлттық валюталық нарықтарда белгiлi дәрежеде еркiн алмастырылады, Мәселен, Сингапур доллары, Сауд Арабиясының риалы, Кувейт елінің динары тағы басқа елдердің ақша бірліктері орналасқан банктер өз тұтынушылрына валюталық қызметтің барысын түсiндiредi.