Валюталық нарық және валюталық бағам олардың экономикаға әсері

Ескерту:Е.Н.Нәбиев “Халықаралық экономикалық қатынастар”. Астана                 2001- б. 49.

      Валюта айырбас  курсының фундаментальдi тепе-теңдiгiн  өзгертуге iкелетiн бiр қатар факторлар  бар. Олар құрылымдық(ұзақ мерзiмдi кезеңде әрекет етушi) және коньюнтуралық( валюта бағамының қысқа мерзiмдi ауытқуын тудыратын) болып бөлiнедi.

 

Кесте 6 - 2007 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық теңгесiне шетел валюталарының бағамдары.(07.05).

 

1 АВСТРАЛИЯ ДОЛЛАРЫ	AUD / KZT	97.68
1 АҒЫЛШЫН ФУНД-СТЕРЛИНГІ	GBP / KZT	236.91
1БЕЛОРУС РУБЛЬІ	BYR / KZT	0.06
1 ДАНИЯ КРОНАСЫ	DKK / KZT	21.72
1 БАЭ  ДИРХАМЫ	AED / KZT	32.48
1 АҚШ ДОЛЛАРЫ	USD / KZT	119.28
1 ЕВРО	EUR / KZT	161.80
1 КАНАДА ДОЛЛАРЫ	CAD / KZT	107.90
1 ҚЫТАЙ ЮАНЬЫ	CNY / KZT	15.48
1 КУВЕЙТ ДИНАРЫ	KWD / KZT	412.58
1 ҚЫРҒЫЗС СОМЫ	KGS / KZT	3.15
1 ЛАТВИЯ ЛАТЫ	LVL / KZT	232.47
1 ЛИТВА ЛИТЫ	LTL / KZT	46.88
1 МОЛДАВИЯ ЛЕЙІ	MDL / KZT	9.82
1 НОРВЕГИЯ КРОНАСЫ	NOK / KZT	19.92
1 ПОЛЬША ЗЛОТЫЙЫ	PLN / KZT	43.19
1 САУД АРАВИЯСЫНЫҢ РИЯЛЫ	SAR / KZT	31.81
1 РЕСЕй РУБЛЬІ	RUB / KZT	4.63
1 СДР	XDR / KZT	181.66
1 СИНГАПУР ДОЛЛАРЫ	SGD / KZT	78.53
1 ТҮРІК ЛИРАСЫ	TRY / KZT	88.06
1 ӨЗБЕК СУМЫ	UZS / KZT	0.09
1 УКРАИНА ГРИВНАСЫ	UAH / KZT	23.77
1 ШВЕД КРОНАСЫ	SEK / KZT	17.70
1 ШВЕЙЦАР ФРАНКІ	CHF / KZT	98.20
1 ЭСТОН КРОНАСЫ	EEK / KZT	10.34
1 ОҢТҮТІК АФРИКА РАНДІ	ZAR / KZT	17.03

Ескерту:Қазақстан Республикасынын Ұлттық Банкінің сайты www.nationalbank.kz

 

2. Қазақстан Республикасының валюталық саясаты

 

КСРО күйрегеннен кейiн қазақстан Республикасында да өндiрiстiң құлдырауы, инфляция мен жұмыссыздықтың жоғарғы деңгейi типтес көптеген экономикалық проблемалар туындады.

Қазақстан Республикасы экономиканы тұрақтандыру, оны терең құрылымдық, валюталық және әлеуметтiк дағдарыстан шығару бойынша бiрқатар реформаларды қолға алды, бiрақ бұл шаралар ойдағыдайнәтижелер бермедi. Қазақстанда ашық экономика принципi жарияланған едi. Бұл принцип оның әлемдiк шаруашылық байланыстар мен халықаралық еңбек бөлiнiсiне бiртiндеп кiруiнiң қажеттi шарты болып есептелiнедi.

Қазақстанның экономикаға өту мерзiмiн бiрнеше кезеңдерге бөлуге болады:

1-кезең. 1992-1994 ж.ж. Қазақстан Республикасы егемендi мемлекет болды. Меншiк пен нарықтық қатынастардың  жаңа субъектiлерiн құрудың негiзi ретiнде мемлекетсiздендiру мен жекешелендiру бағамы қолға алынды. Аралық капиталы бар бiрлескен кәсiпорындар, шетелдiк инвесторлар үшiн жеңiлдiк жүйесi және қолайлы режимi бар еркiн кәсiпкерлiк аймақтар құрылды.

Елде нарықтық инфрақұрылым қалыптасты: коммерциялық банктердiң кең жүйесi құрылды, биржалық сауда зор қарқынмен дамыды. Бiрақ өнеркәсiптiк және тұтынушылық пайдаланудағы өнiмдердi шығарту төмендедi. Инфляция 45-50% жеттi.

Республика өзiнiң ұлттық валютасы – теңгенi енгiзуге мәжбур болды Айырбастаудың әлемдiк жүйесiнде қазақстандық ақша бiрлiгi өтiмдi емес  (еркiн айналмайтын) валюта болып саналады. Банктiк ортада теңге жартылай  айналымға түсетiн валюта бола алады, яғни бұл келiсiмдер банкаралық валютада жүргiзiлуi  тиiс.

Ұлттық валюта – теңгенi енгiзу күнiнде  (1993 жылдың 15 қарашасында) республика  қажеттi  тұтынудың 60-65  %  көлемiндегi өзiндiк алтын валюталық резервтерiмен қамтамасыз етiлген едi.

Қазақстан теңгесiнiң айналымға тускеннен кейiнгi бағымы Қазақстан Республикасының  Халықаралық валюта биржасындағы күнделiктi сауда – саттық кезiнде анықталып отырды.

Валюталық нарыққа ұлттық валютаны енгiзу сәтiнде оның  айрбас бағамы АҚШ-тың 1долларына қатысты 4,68 теңгеге тең болды.Ұлттық банк теңгенiң жуйеге келтiрген валюталық айырбас бағамы саясатын жүргiзiп отыр, ол валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын сипаттайды.Қазақстан  «рубiльдiк аймақ» режимiн сақтап қалуға ұмтылған едi, өйткенi қалыптасқан экономикалық кеңiстiк пен шаруашылық байланыстарды қолдау қажет болды.

Бiрақ көптеген экономистер пiкiрi бойнша, бұл режим ең нашар ақшалық режимнiң бiрi болған едi. Қазақстан валютасы теңгенi енгiзуге дайындық процесi кезiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi шетелдер, соның iшiнде ТМД елдерi тәжiрибесiн мұқият зерттедi.Ұлттық валютаны енгiзудiң әр түрлi нұсқалары түбегейлi қарастырылды.

Әлемдiк тәжiрибеде валютаны енгiзудiң 3 түрлi нұсқасы бар:

• аралық енгiзу;
• параллелдi енгiзу;
• тiкелей енгiзу.

Осы әдiстердiң үшiншi нұсқасы таңдалды.

Валюталық режимдi таңдау кезiнде мемлекеттiк комиссия Ұлттық банктiң интервенциясымен валюталық нарықты басқаратын жүзу режимiн белгiледi. Бұнымен қатар, бiртұтас валюта бағамы мен теңгенiң еркiн айырбасталуы қолданылды.Олар ағымдық шот бойынша операцияларды қамтыды және шетелдiк инвесторлардың пайдасын тiркедi.

2-кезең: 1994-1995жж. Бұл кезеңде отандық заңды құқықтық база, соның iшiнде валюталық базасы қалыптасты. Екiншi кезеңде жекешелендiру процесiн аяқтау және шетелдiк акциялардың мемлекеттiк пакетiнiң 80%-ке дейiнгi беру жоспарланды.

Валюта нарығының қалыптасуымен қатар, құнды қағаздар нарығы да құрылды.

Реформалау саясатының басым мақсаттарының бiрi- еркiн ауыстырылу (конвертация) проблемасы болды. Сондықтан валюталық  нарықтың өтiмдiлiгiн қамтамасыз ету және теңгенiң iшкi өтiмдiлiгiне қол жеткiзу мақсатында барлық  валюталық табысты елге қайтару шаралары жүргiзiлдi. 1993 жылдың желтоқсан айының соңында АҚШ долларына да, Ресей рублiне де қатысты теңге бағамы күрт төмендегенi атап өтiлдi. Қаңтар-ақпан айларында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi қатаң несиелiк саясат жургiздi, ол нақты айырбас бағамын салыстырмалы түрде тұрақты деңгейде сақтауға мүмкiндiк бередi. Бiрақнаурыз айында номиналды айырбас бағамы төмендей бердi (осының әсерiнен несиелiк эмиссия күшейдi).

1994жылы Ұлттық валюта бағамының төмендеу қарқыны шамамен 11,6%-тi құрады (орташа айлық есептеу бойынша), ол 1995жылы 11,5%-ке тең болды. Осы жылдардағы валюта бағамының динамикасы оның төмендеу қабiлетiлiгiн көрсеттi,ол инфляция деңгейi мен экономиканың дағдарыстық жағдайына толық сәйкес келедi.

Теңге бағамы төмендеуiнiң соңғы кездегi тенденциялары халықтың теңгеге деген сенiмiнiң артқанын дәлелдейдi, ол мүмкiндiгiнше экономиканың доллардан арылуы процесiн жеделдетедi.

Теңге тұрақтылығын сақтау және төлем балансының тапшылығын қысқарту мақсатында сыртқы саудадағы экспорт ынталандырылды.

Осы шарамен бiрге бiр мезетте iшкi нарықты және отандыыыық өндiрушiлердi қорғау мақсатында жекелеген тауарлар импортына шектеулер енгiзiлдi.

Төлемдiк дағдарыстың әсерiнен отандық өндiрушiлер жаппай банкротқа ұшырады. Несиеге қойылған процент шектен тыс жоғары болғандықтан, көптеген кәсiпорындардың оларды алуға мүмкiндiктерi болмады.

1995жылдың екiншi жартысынан бастап , валюталық нарықтың биржадан  тыс сегментi жедел дамыды.1996жылы  оның көлемi валюта биржасындағы операциялардың көлемiнен асып кеттi.

3-кезең. 1996-1998 ж.ж. Әлеуметтiк- экономикалық жағдайға жүргiзiлген талдау көрсеткендей, ел экономикасының барлық салаларында реформалар процесiнiң әлi де жүргiзiлгендiгi анықталған. Республикадағы мұнай –газ кешенiнде ТМД-дегi ең iрi инвестициялық жобалар жүзеге асырылуда.

Шетелдiк инвесторлар үшiн салық салудың ұлттық режимi белгiленген, сонымен бiрге, осы қолайлы режимдi қамтамасыз ететiн бiрқатар заңдар қабылданды. Осы кезеңнiң мынадай ерекшелiктерiн атап өтуге болады.    

• Ұлттық валютаның тұрақтануы;
• Болжамдалған инфляция мен жұмыссыздық;
• Отандық банктiк жүйенiң құрылуы;
• Шетелдiк банктердiң қызметi;
• Қаржылық нарықтың, соның iшiнде бағалы қағаздар нарығының дамуы.

      Валютаның айырбас  бағамы сияқты – валюталарды сатып алу қабiлетiн қамтамасыз ету және iшкi валюта нарығында валюталық алып-сатушылық (саудагерлiк) операциялардың белсендi дамуына жол бермеу шараларын ескере отырып құралады. Бұл саясаттың мақсаты – барлық басқа қаржылық нарықтардың дұрыс қызмет етуi ментеңгенi нығайтуға жағдай жасау.

       Валюталық саясаттың  дәстурлi формаларының iшiнде мынадай  құралдар қолданылады: валюта бағамы  тәртiбiн реттеу, валюталық интервенциялар, алтын-валюталық резервтердi басқару  және теңгенiң еркiн айырбасталуы дәрежесiн реттеу. Ұлттық банк теңгенiң реттейтiн еркiн өзгермелi айырбас бағамын белгiлеген едi. Канада және бiрқатар басқа елдерде  кең қолданылатын валюталық интервенциялар Қазақстанның iшкi валюталық нарықтарында жүзеге асырылуда. Валюталық интервенцияның мақсаты: валюталық нарықтағы конъюнктураның қысқа мерзiмдi өзгерiстерi арқылы теңгенiң номиналды бағамының тербелiсiн баянлату болып табылады. Шетелдiк валютадағы алтын- валюталық активтердiң уақытша төмендеуi Ұлттық банктiң валюталық интервенцияларды жүргiзу саясаты нәтижесiнде болды (1991жылы-11,2млн.АҚШ долларына,1994жылы-18,9млн.АҚШ долларына,1995жылы-106,8млн.АҚШ долларына ).

Валюталық органдарға мыналар жатады: мемлекеттiк Кеден комитетi, салық органдары, Қаржы министрлiгi.

Валюталық реттеу

2-шi бап. Валюталық реттеу  органдары

1. ҚР-ның Ұлттық Банкi ҚР-сының заңдарына сәйкес ҚР-сындағы валюталық реттеу функцияларын жүзеге асыратын негiзгi валюталық реттеу органы болып табылады.

2. ҚР-сының Үкiметi және өзге де мемлекеттiк органдар ҚР-ның заңдарына сәйкес өз құзыретiнiң шегiнде валюталық реттеудi жүзеге асырады.

3- бап. Валюталық операциялар  жүргiзуге қойылатын шектеулер.

1. Халықаралық мiндеттемелердi орындау мақсатында және төтенше жағдайлар пайда болған реттерде ҚР-ның президентi кез-келген валюта операцияларын шектеу немесе тоқтата тұру жөнiнде шешiм қабылдауға құқылы.
2. ҚР-ның Ұлттық Банкi резиденттердiң экспорттық операцияларының төлем валютасына шектеу қоюға және экспорттық валюта түсiмiн мiндеттi түрде сату тәртiбiн белгiлеуге құқылы.

4-бап Шетел валютасына  байланысты қызметтi лицензиялау.

1. Шетел валютасымен банктiк операциялар жүргiзудi лицензиялауды ҚР-ның заңдарына сәйкес ҚР-ның Ұлттық банкi жүзеге асырады.
2. ҚР-ның Ұлттық Банкi бөлшек салданы және қолма -қол шетел валютасы үшiн қызметтер ұсынуды жүзеге асыру,ға байланысты қызметтi, ҚР-ндағы валюта түрiндегi есеп шоттарымен қоса, олар тiркелген мемлекеттердiң заңдары бойынша тиiстi құқығы бар  шетел банктерi мен шетел қаржы институттарында резиденттердiң ашқан есеп-шоттарын, сондай-ақ валюталық құндылықтардың резиденттерден резидент еместердiң пайдасына өтiун көздейтiн капитал қозғалысына байланысты операцияларды лицензиялайды.

 

 

 

2.3 Комерциялық банктердің валюталық операциялары

 

Валюталық операциялардың жіктелінуі:

1. Клиентердің валюталық шоттарын жүргізу
2. Шетелдік банктермен корреспонденттік қатынас жүргізу
3. Конверсиондық операциялар
4. Мемлекетаралық есепайырсу операциялары
5. Банкке қаражаттарды тарту және оларды орналастыру
6. Банктік қызметтен басқа операцияларды жүргізу

Бұл жіктемені біз 2-ші сызбадан көре аламыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2 - Валюталық операциялар

 

1.Клиенттердің валюталық шоттарын  жүргізу операцияларына жататындар:

• Заңды және жеке , резидент және резидент емес тұлғаларға валюталық шоттар ашу
• Шоттағы қалдық ақшалар бойынша пайыздық өсімдерді төлеу[7].
• Банк басқарушыларының келісімімен кейбір клиенттермен овердрафт операцияларын жүргізу
• Белгілі бір уақыт аралығында архивтік шоттар жүргізу
• Клиенттердің келісімімен олардың валюталық шоттарын мен қаражаттарын пайдалана отырып шетел валютасын сату және сатып алу . 
• Экспорттық – импорттық операцияларды қадағалау