Мемлекеттік бюджеттің түрлері мен деңгейі

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ........................................................................................................................3

 

1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ДАМУЫНЫҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 

1. Негізгі қаржы жоспары ретінде мемлекеттік бюджеттің рөлі мен мәні. Мемлекеттік бюджеттің түрлері мен деңгейі...........................................................6
2. Бюджеттік құрылым және бюджеттік процесті ұйымдастырудың негізі............................................................................................................................14
3. Бюджет түсімдері мен шығыстарын жіктеу және бюджетаралық қатынастар..................................................................................................................19

 

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

1. Қазақстан Республикасының бюджеттік жағдайы және Атырау облыстық бюджетін талдау........................................................................................................27
2. Бюджеттік несиелеу, мемлекеттік борыш және инвестициялар......................56
3. Мемлекеттік қаржылық бақылау........................................................................63

         

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК  БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ 

1. Бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың қазіргі кезеңдегі ерекшеліктері.............................................................................................................69
2. Қазақстанның салық жүйесінің стратегиялық даму жоспары........................74
3. ҚР бюджеттік жүйесін болжамдау (2010 – 2012 ж.ж.)....................................82

 

ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................................87

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................................92

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының  өзектілігі. Егеменді Қазақстан Республикасында  нарықтық экономиканы қалыптастырып, оны одан әрі тереңдете дамытуда шешуші тұтқалардың бірі мемлекеттік  бюджет болып табылады.

Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым–қатынастың ролі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым – қатынастардың ахуалына тәуелді.

Қазақстан Республикасында  экономикалық реформаларды жүзеге асыру  үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым–қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым–қатынасының даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.

Елімізде нарықтық экономика  жағдайында тиімді мемлекеттік бюджет пен салық жүйесінің қалыптасуының  ерекше мәні бар.

Бүгінгі таңда Қазақстан өз дамуында сапалық жағынан жаңа сатыға аяқ басты. Республикамыздың әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50  елдің қатарынан орын алуы және отыз корпоративтік көшбасыларын қалыптастыруы, экономиканың жаңаруы мен өсуінің жаңа бір бастамасы деп қарауға болады [1]. 

Нарықтық экономиканың даму жолын таңдаған кез келген мемлекеттің  шынайы тәуелсіздігі мен егемендігі үшін мықты әрі тұрақты қаржылық негіздің болуы міндетті. Ал, салықтар мемлекет бюджетінің кіріс бөлігінің  қайнар көзі болып қана қоймай, материалдық, экономикалық және құқықтық категория ретінде қарама-қайшылығы мол, күрделі құбылыс, әрі тауар өндірісінің барысына тікелей ықпал ететін және мемлекеттің экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады.

Отандық өнеркәсіптердің  бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату, экономиканың нақты секторларының өнімдерін өсіру, республикадағы экономикалық тенденцияның негізгі сипаттамасы болып табылады. Экономикалық өсу әлі берік емес. Қазақстанның Ұлттық экономикасы қазіргі әр түрлі өзгерістерге сезімтал. Осы жағдайда мемлекеттің экономикалық дамуы азды-көпті дәрежеде салық салудың ілімі және тәжірибесін жетілдіру және оны басқару мәселелерін шешумен байланысты. Бірінші кезекте бұған салынған бүркелген резервтерді іздеу жатады, сонымен бірге салық төлеушілер үшін аз залалмен максималды тиімділікке жету оның әлеуеттік мүмкіндіктерін іздеу керек.

Салық салу өзінің экономикалық табиғатында ұдайы өндірісті  ынталандыру болып табылады. Демек  салық салу арқылы өндірістің дамуын ынталандыра отырып республикалық бюджеттің кіріс базасын кеңейтеміз. Осымен байланысты салықтық ынталандыруды жетілдіру бойынша зерттеулер біздің еліміздің елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында айтып өткендей Қазақстан Республикасының экономикалық  дамуы үшін ерекше өзекті мәселе болып табылады [2].

Мемлекеттік бюджет бойынша  зерттеулердің өзектілігі елдің  экономикасын дамытудың басымдылықты міндеттерін шешу мақсатында жұмылдырылатын капитал үшін жеңілдетілген салық  режимін қаматамасыз ету, инвестициялық  жобаларға қаржылық ресурстарды салуды ынталандыру, олардың іскерлік белсенділігін жоғарлату және тауар өндірушілер мен әсіресе шағын және орта бизнес субъектілері үшін қолайлы салықтық жағдайлар құрудың объективті мұқтаждығы болып отыр.

Қазақстан Республикасының  бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы – бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы – ол жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау.

Қазақстан Республикасы Бюджеттік кодексінің ережелері  біздің республикамыздың бүгінгі күнгі қаржылық қарым–қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатынасушылардың барлық іс–әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан–жағынан жазылып дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды жұмсау процестері толығымен анықталған.

«Қазақстан–2030» стратегиясында және жыл сайынғы елбасымыздың Қазақстан  халықтарына Жолдауларында баяндалған «Сенімді табыстылық стратегиялары», «Ұзақ  мерзімді приоритет-экономикалық өсу» үндеулері республикамыздың мемлекеттік бюджетін дамытуға  салықтық ынталандыруларды жетілдірудің қажеттігін және тәжірибелік мәнін жоғарлатады. 

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жұмыстың негізгі мақсаты – мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы мен дамытуын теориялық және әдістемелік жағынан зерттеу, оны басқару үшін ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.

Қойылған мақсаттарға  сәйкес төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:

- мемлекеттік бюджеттің  қызмет ету жүйесінің негізгі   принциптерін зерттеу; 

- республикалық және  жергілікті бюджеттердің дамуын  талдау;

- мемлекеттің кіріс  базасының масштабын және бюджетпен қамтамсыз етілуінің дәрежесін анықтау, жалпы мемлекеттің экономикалық дамуына салық жүйесінің әсерін бағалау;

- салықтық ынталандыруларды  жетілдіру бойынша мемлекеттік  бюджеттің дамуына болжам жасай  отырып, жақсарту жолдарына ұсыныстар  жасау.

Зерттеу пәні – мемлекеттік  бюджет пен оның даму мәселелері және бюджеттік жүйенің жетілдіру жолдарындағы  пайда болатын бюджетаралық қатынастар.

Зерттеу объектілері  – мемлекеттік бюджетпен айналысатын  мемлекеттік органдар, министрліктер, ведомстволар, Атырау облысы Индер  ауданы бойынша Статистика басқармасы болып табылады.

Зерттеудің теориялық  және әдістемелік негізі. Берілген зерттеудің теориялық негізі – нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттік  бюджет мәселелері қарастырылған, экономиканы  тұрақтандырудағы бюджет роліне әр түрлі  тәсілдерді және салық жүйесін жетілдіру бағыттарын бейнелейтін әлеуметтік – экономикалық даму облысындағы  классиктер еңбектерінен, отандық және қазақстандық ғалымдар жұмыстарынан тұрады. Сонымен қатар, таңдалған тақырып бойынша ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары; Қазақстан Республикасы Үкіметінің кодекстері, заңдары және қаулылары. Зерттеудің ақпараттық базасын Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігі, Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министірлігі, статистика агенттігі, ғылыми баспасөздер құраған болатын.  Дипломдық иялық зерттеулер негізінде жүйелік тәсілдер жатыр. 

Зерттеу үрдісінде эмпирикалық  және теориялық әдістер қолданылған, соның ішінде: бақылау, өлшеу, салыстыру  мен саралау, анализ және синтез, индукция мен дедукция, сонымен қатар, бюджет жүйесінің тиімділігін бағалау, қаржылық талдау, бюджеттік жүйе қызметін қарастыру әдістері, жалпы ғылымдық жүйелі талдау, статистика тәсілдері пайдаланылған.

Зерттеу жұмысының ақпараттық базасын ҚР ЭБЖМ және ҚР Қаржы министрлігінің, Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі комитетінің статистикалық жинақтарының мәліметтері, Атырау облысы Индер аудандық Статистика ақпараттары, ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың материалдары, ғылыми журналдар мен мерзімдік басылымдарда жарияланған мәліметтер құрады.

Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы - дипломдық жұмыста жасақталған Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет түсімдері мен олардың көздерінің мемлекеттің экономикасы мен әлеуметтік жағдайына тигізетін әсерін сандық бағалау және мемлекеттік бюджетке қатысты жасалынып жатқан басқару стратегиялары мен жоспарлардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің жаңа әдістері мен мехазизмдерін жетілдіруден және республиканың әр түрлі облыс, қала экономикалық көрсеткіштері арқылы әлеуметтік – экономикалық даму жүйесін салыстырудан құралады.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық ия кіріспеден, үш бөлімге біріккен тоғыз тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады. Жұмыс мазмұны компьютерлік теру түрімен мәтіннің 108 бетінде баяндалған 13 кесте және 22 суреттен тұрады. Библиография 79 көрсеткіш – арнадан алынған.

 

 

 

 

 

 

 

 

1 МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ДАМУЫНЫҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1 Негізгі қаржы жоспары  ретінде мемлекеттік бюджеттің  рөлі мен мәні. Мемлекеттік бюджеттің  түрлері мен деңгейі

Бюджет – ол жалпы  қаржы категорияға қарағанда  бөлек, ерекше тұрған категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір–бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым–қатынас болып табылады. Мұндай қаржылық қарым – қатынастың белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы, екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру пен пайдалануына байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым–қатынас мемлекеттік бюджет деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.

Қазақстан Республикасының  Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік берілген: «Бюджет  – ол мемлекеттің міндеттері мен  функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры» [3]. Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар, материалдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.

Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саяси функцияларын орындауға объективті ақшалай түрде қажет. Бюджет қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа функцияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.

Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде «қаржы» жалпы ақша қарым – қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда бюджет өз алдына ақша қарым – қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды қалыптастыру және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры [4].

Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми мақалалар) беттерінде «бюджет» термині әр түрлі ұғымда пайдаланылады, мысалы, ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса, әдебиетте мемлекеттік бюджетке ағы да келесідей анықтама берілген: бюджет – ол қаржылық жоспар; бюджет – ол басқарушылық жоспар; бюджет – ол заңнамалық құжат, коммуникация құралы, т.с.с делінген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары, мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық дамуымен фискалдық саясаттың көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері және тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер кіреді.

Бүгінгі күнгі мемлекеттің  бюджеті қаржылық қарым – қатынастағы әр түрлі қатысушылардың әлеуметтік – экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал, бюджет экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын көрсетеді.