Мемлекеттік бюджеттің түрлері мен деңгейі

Қаржы категориясы, анықтама бойынша, өз алдына әр түрлі қоғамдық (қаржылық) қатынастарды дәлелдейді, ал сол қатынастарға мынадай жалпы  сипаттар тән:

• олар ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді бөледі;
• олар қаржылық ресурстарды қалыптастыруға қатынасады;
• олар бөлістік процесті реттейді және бақылайды.

Осы жалпы сипаттар ерекшелікке  байланысты әр түрлі қаржылық қатынастардан  қалыптасатын бірыңғай қаржылық категорияны құрастырады. Бұның бірі болып табылатын, өзінің ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар қаржылық қатынастар – ол бюджеттік қатынастар. Ал бюджеттік қатынастар бюджет жүйесінің негізі болғандықтан, бюджет жүйесінәр түрлі әдістер мен формаларды пайдаланып басқару қажет.

Мемлекеттік билік органдарының бюджетаралық қатынастар жүйесіндегі  құзыреті мен сол қатынастарды реттейтін  механизмдері келесі заңнамалық базаның  нормалары анықтайды:

• Қазақстан Республикасының Конституциясының;
• Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің;
• «Республикалық бюджет (тиісті жылға) жөнінде» Заңның;
• «Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер жөнінде (Салықтық кодекс)» Заңның және т.с.с.

Қаржы министрлігі бюджетті атқару, бюджеттік есеп пен есеп беру және мемлекеттік ішкі қаржыны бақылау жөніндегі функцияларды іске асыратын орталық атқарушы орган. Бюджет жүйесінің төменгі деңгейлері бойынша тиісті функцияларды іске асыратын маслихаттар мен жергілікті атқарушы органдардың өкілетті құрылымдары.

Экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі – ол орталық атқарушы орган. Республиканың әлеуметтік – экономикалық даму басымдылықтарын тиімді іске асыруға себепші болатын мемлекеттік жоспарлау жүйесін құрып дамыту оның негізгі міндеті.

Бюджеттік қатынастар аумағындағы  мемлекеттік саясатты қалыптастыратын мақсатқа сәйкес Министрлік келесі функцияларды атқарады:

• стратегиялық және орта мерзімді экономикалық пен бюджеттік жоспарлау жүйені жетілдіру;
• бюджеттік процесті әдістемелі басқарушылық;
• бюджеттік инвестициялық басымдылық жобалар тізімін қалыптастыру;
• бюджеттік несиелеу, мемлекеттік және мемлекеттің кепіліндегі қарыз алу мен борышты жоспарлау мен талдауды іске асыру;
• республиканың әлеуметтік – экономикалық даму жоспарының орта мерзімді жобасын жасау;
• үкіметтің фискалды саясатының орта мерзімді жобасын жасау;
• тиісті қаржы жылына республикалық бюджет жөніндегі заңның жобасын жасау, бюджетке өзгерістер мен қосымшалар енгізу және т.с.с.

Экономика және бюджеттік  жоспарлау мен Қаржы министрліктерінің  қызметіне басшылық ететін ҚР Президенті тағайындап және орнынан алатын тиісті Министрлер. Олар министрліктердің жұмысын ұйымдастырып, басқарады және барлық жүктелген міндеттер мен функцияларды орындау үшін арнайы жауапкершілікті болады. Бұл мақсатта Министр министрлік бойынша :

• өзінің орынбасарлары мен құрылымдық бөлімшелер басшыларының міндеттемелері мен өкілеттіктерін анықтайды;
• заңнамаларға сәйкес қызметкерлерді қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
• заңнамаларға сәйкес қызметкерлерге тәртіптілік шаралар қолданады;
• барлық мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдар министрлікті көрсетеді және т.б.

Мемлекет әр түрлі  принциптер, әдістер мен тәсілдерді пайдалана отырып, бюджетаралық қатынастар қалыптасу процестеріне әсер етеді. Мұндай әрекеттің нәтижесінде бюджеттік  байланыстар түзетіледі, бюджеттік ағындар бағыттары реттеледі, қаржылық ресурстар бөліс пропорциялары тағайындалады, бюджеттік құралдарды іске асыру механизмі мен олардың арнайы тағайындалуы анықталады. Осының бәрі бюджетаралық қатынастарды басқаруды қамтамасыз етеді.

1.3 Бюджет түсімдері мен шығыстарын жіктеу және бюджетаралық қатынастар

Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық  арасындағы қаржылық қатынастарды бюджеттік  қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың  қаржылық қатынастар бөлігі ретіндегі  ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша құралдарының орталықтандырылған қорды қалыптастыру және пайдалану байланысынан тұрады.

Бюджеттік қатынастар мен  бюджетаралық байланыстар қаржылық ресурстарды қалыптастыру, бөліс және қайта бөліс процестері арқылы белгілі болады. Олар өз арнауы мен нақты іске асуы бюджеттік жүйе арқылы көрінеді, яғни барлығы әр түрлі деңгейдегі бюджеттер, бюджетаралық арақатынастар мен бюджеттік жайластырушылық арқылы.

Бюджеттік құрылым –  ол елдің мемлекеттік бюджеті  мен бюджеттік жүйені ұйымдастыру  және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық формалары. Бюджеттік  жайластырушылық түсінігі бюджеттік  жүйенің құрылымын, бюджеттік жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджеттерді құру принциптерін енгізеді.

Қазақстан Республикасының  бюджеттік жайластырушылығы мемлекеттік  құрылымның біртұтас формасына сәйкес, мұнда елдің әкімшілік – аумақтық бірліктерінде автономия да, мемлекеттілік  те жоқ. Олар барлығы біріккен құқықтық актілерге, биліктің біріккен органдарына, саясаттық, экономикалық және әлеуметтік процестерді орталықтандырылған басқаруға бағынады. Жалпы айтқанда, бюджеттік құрылым әрекеттегі негізгі құқықтық актілер және экономикалық – әлеуметтік процестердегі бюджеттің рөлі мен мәні арқылы анықталады.

Бюджеттік процестегі жоғары және төмен тұратын бюджеттер  арасындағы бүктемелеуленген қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп атайды. Бюджетаралық қатынастар жүйесі тек  қана республикалық бюджет пен республиканың аймақтар бюджеттері арасындағы қатынастардан тұрмайды, оған аймақтар ішіндегі облыстық және аудандық бюджеттер арасындағы қатынастар да кіреді. Бюджетаралық қатынастардың негізі болып мемлекеттік басқару деңгейлерінің өкілеттілігі мен функцияларын айқын шектеу, бюджет деңгейлері арасында кірістер мен шығыстарды бөлу әдістерінің бірлестігі табылады.

Республикалық және облыстық, республикалық маңызы бар қалалар  мен астана бюджеттері арасындағы бюджетаралық қатынастарды реттеу формалары жөнінде  ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер қолданылады. Ал, облыстық және аудандық, облыстық мағынадағы қала бюджеттері арасындағы бюджетаралық қатынастар ресми трансферттер, бюджеттік несиелер және кіріс бөлу нормативтер арқылы реттеледі.

Трансферттер механизмі бюджеттік реттеудібіріккен әдістемемен қамтамасыз ету мен бюджетаралық қатынастар қалыптасуының субъективтік түрде болмауы үшін қолданылады. Трансферттер нормативті – бөлшекті әдіс негізінде есептеледі, сондықтан ол аумақтардың бюджеттік кірістерін көлбеулі теңестіру мен оларға қаржылық жәрдемді бәріне бірдей тәртіппен көрсетуге мүмкіншілік береді

Жаңа Бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда  қалыптасады. Құрылымға келесі бөлімдер кіреді:

1. Кірістер:

• салықтық түсімдер;

• салықтық емес түсімдер;
• негізгі капитал сатудың түсімдері;
• ресми трансферттер түсімдері.

2. Шығындар;

3. Операциялық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу – бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді өтеу;
5. Қаржы активтер операциялары бойынша қалдық – қаржы активтерді сатып алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;
6. Бюджет тапшылығы (профициті);
7. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану) – займдар түсу, займдарды өтеу, бюджет құралдары қалдығының қозғалысы.

Жоғарыда келтірілген  құрылым бойынша бюджеттің бекітуі  мен оны атқару жөніндегі есеп беру құрастырылуы іске асады. Бұл арада бюджет кірістері маңында салықтық және басқа да міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, ресми трансферттер, бюджетке ақысыз берілетін ақшалар келтіріледі. Және де ресми трансферттерден басқа кірістерде мақсатты арнаулары болмайды.

Бюджет кірістері мен  шығындары арасындағы айырмасы операциялық  қалдық (сальдо) деп аталады. Бұл  арада, егер де бюджет шығындары кірістерінен асып түссе, онда теріс операциялық  қалдық болады. Теріс операциялық  қалдық жіберіледі, егер де бюджет шығындарына даму бюджеттік бағдарламалар болса, бірақ оның шекті көлемі мемлекеттің орта мерзімді фискалдық саясатпен анықталады.

Қазіргі уақытта ақысыз бюджеттік қаржыландырумен қоса бюджеттік несие беру арқылы бюджеттік  несиелендіру де пайдаланады. Мұндай несиелендіру қайтару және өтелу шарттары негізінде беріледі, бірақ олар бойынша пайыздар немесе жалпы алынбайды, не болмаса банк несиелері пайыздарының деңгейінен төмен алынады. Сондықтан, бюджет несиелері банк несиелері мен бюджеттік қаржы беру арасынан орын алады. Осыған байланысты бюджет құрылымында бюджет несиелері мен оларды өтеу арасындағы айырмасы арқылы есептелетін таза бюджеттік несиелендіру деген түсінік бар.

Бюджеттік тапшылық (дефицит) маңында бюджет шығындарының оның кірістерінен артықшылығы қарастырылады, ал егерде бюджет кірістері оның шығындарынан асып түссе, онда бюджеттік профицит деген түсінік болады. Бюджет тапшылығының (профициттің) мөлшері операциялық қалдықтан таза бюджеттік несиелеу мен қаржы активтер операциялар бойынша қалдықты минустағанға тең.

Бюджеттік тапшылықты өтеу үшін мемлекет әр түрлі әдістерді  пайдаланады, мысалы, ақша эмиссиясы, ішкі және сыртқы шеттен алып пайдалану. Республиканың  Бюджеттік кодексінде бюджеттік  тапшылықты қаржыландыру шеттен алып пайдалану мен бюджет құралдарының бос қалдықтары есебінен қарастырылған. Бюджет тапшылығын қаржыландыру мөлшері тапшылық мөлшеріне сәйкес және ол алынған займдар мен бюджеттік құралдар қалдықтары сомасының займдар бойынша негізгі берешекті өтеу сомасының артықшылығы арқылы анықталады.

Бюджет профицитін пайдалану  деген бюджет профицитін, займдар  құралдарын, бюджет құралдарының бос  қалдықтарын займдар бойынша  негізгі берешекті өтеуге жұмсау. Оның көлемі займдар бойынша негізгі  берешекті өтеу сомасының алынған  займдар мен бюджет құралдар қалдығының қозғалысы сомаларынан артықшылығы арқылы анықталады.

Бюджеттік процесс маңында  заңнамалар арқылы реттелетін мемлекеттік  органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарастыру мен бекіту, бюджеттерді атқаруын ұйымдастыру  мен оның бақылауын қамтамасыз ету жөніндегі іс – әрекеттері қарастырылады. Бюджеттік процестің мазмұны елдің мемлекеттік және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан Республикасында бюджеттік процесс өз алды мемлекеттің биліктің орталық және жергілікті органдарының, бюджеттік процестің қатысушыларының бюджеттер мен Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске асыруды көрсетеді.

Егеменді мемлекеттің  бюджеттік процесі әрекеттегі бюджеттік заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Қазақстанда ол Бюджеттік кодексі және басқа да бюджеттік процеске қатысты заңнамалы – нормативтік актілермен реттеледі.

Бюджеттік кодекске сәйкес бюджет қалыптасу негізі болып Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық орта мерзімді даму жоспары мен Республика Президентінің Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы Жолдауының есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік кодексте көрсетілген басқа бір маңызды жағдай – ол басқарудағы мемлекеттік биліктің функцияларын регламенттеуі.

Бюджеттік процесті ұйымдастыру  бойынша бюджеттік іс – әрекеттің  барлық сатыларында келесі негізгі  мақсаттар шешіледі:

• жеке салықтық пен басқа да түсімдер бойынша және әлеуметтік – экономикалық даму болжамдары мен арнаулы бағдарламаларға сәйкес бюджет кірістерін анықтау;
• бюджет шығындарын арнаулы және адрестік белгілер бойынша тағайындау;
• ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету мен экономикадағы инфляциялық тенденцияны жеңуге бағытталған қаржылық тұрақтылықтың жалпы бағдарламасымен бюджетті қиыстыру;
• экономиканы ақталған қайнар көздер арқылы бюджет тапшылығын қысқарту мен жою;
• заңды және жеке тұлғалар өздерінің салықтық міндеттемелерін орындау кезінде олардың қаржылық әрекеттері мен кірістерін бақылау.

Бюджеттік процестің  ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау  бойынша өкілетті орган – ол Экономика  және бюджеттік жоспарлау министрлігінің келесі қаржы жылға арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары мен  мемлекеттің нығайланған қаржы  жоспарының жобасын дайындаудан басталады. Жоба жыл сайын Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жолдауы, орта мерзімді әлеуметтік – экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму бағдарламалары, бюджетті атқарудың ағымдық бағалауы, макроэкономикалық көрсеткіштердің динамикасы, ақша – несиелік пен фискалдық саясаттың негізгі бағыттарының негізінде жасалады.

Ұсынылған құжаттар ұйғарымды  болған кезде Республика Үкіметі  бюджет жобасын қалыптастыру мен  өкілетті органға ұсыну тәртібі  және мерзімі жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен қоса, барлық бюджеттік процеске қатысушылар Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен республикалық және жергілікті бюджеттерді құрастыру мен атқару Тәртібімен басшылық етеді.

Елдің бюджеттік жайластырушылық  пен бюджеттік құқықтарға негізделген бюджеттік процесс мазмұнымен оның іс – әрекет кезеңдері анықталады. Жалпы айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс – әрекеттің келесі кезеңдерін құрайды: