Аудиттің жұмыс құжаттарын жасақтаудың теориялық, әдістемелік негіздері

          Егер экономикалық субъект аудиторлық ұйымға маңызды құжаттарды толық көлемде ұсынбаса және аудиторлық ұйым қандай да  бір шот және (немесе) операция бойынша жеткілікті аудиторлық дәлелдемелер жинай алмаса, ол бұл туралы есеп беруде (экономикалық субъект басшылығына жазбаша ақпаратта) көрсетуге міндетті және жағымды болмайтын аудиторлық қорытынды дайындайтыны туралы  сұрақты қарауы мүмкін.

Жиналған дәлелдемелерді аудитор бухгалтерлік есеп қойылуын және ішкі бақылау ұйымдастырылуын  зерттеу, бағалау туралы жазба, бланк, кесте және хаттама  түрінде жасалған, аудиторлық жұмыс құжаттарында көрсетеді.

         «Аудиторлық дәлеледемелер» ХАС 500 тарауында қосымша қаржылық  есептіліктің ерекше сомасына және басқа да ашылатын мәліметтерге қатысты «Аудиторлық дәлелдемелер-ерекше баптарды қосымша қарау» ХАС 501 тарауы қабылданды, мұнда стандарттар мен ұсыныстар берілген.

          ХАС 500 тарауында мына аудиторлық дәлелдемелердің сенімділігін бағалау кезінде көмектесуі мүмкін жалпы ережелер көзделген:

        • сыртқы көздерден алынған аудиторлық дәлелдемелер (мысалы, үшінші тараптан алынған растау) ішкі көздерден алынған дәлелдемелерге қарағанда анағұрлым сенімдірек болады;

        • егер бұрыннан бар бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесі тиімді болса, ішкі көздерден алынған аудиторлық дәлелдемелер анағұрлым сенімдірек болады;

        • аудитордың  өзі тікелей жинаған аудиторлық дәлелдемелер субъектен алынған дәлелдемелерге қарағанда анағұрлым сенімдірек болады;

        • құжат және жазбаша арыз түріндегі аудиторлық дәлелдемелер ауызша түрде берілген арыздарға қарағанда анағұрлым сенімдірек болады.

Оның үстіне,  аудиторлық дәлелдемелер мына көздерден  де алынуы мүмкін:

         • құжат көздерінен;

         • клиент персоналы мен үшінші жақ адамдарын ауызша сұрау барысында;

         • аудитор іс жүзінде есеп пен басқа да опеарциялардың  орындалуын тікелей өзі  бақылаған кезде алынуы мүмкін.

        Сенімділігі мен дұрыстығы жағынан қарағанда аудитордың өзі алған дәледемелер анағұрлым бағалы болады.

        Егер  аудитор жеткілікті дәлдемелер  жинай алмаса, ол бұл туралы өз есеп беруінде және  қорытындысында көрсетуі тиіс.

        Аудиторлық дәлелдемелер алу рәсімдері. Дәлелдемелердің сапасы оларды алған көздерге байланысты болады. Ең бағалы аудиторлық дәлелдемелер деп аудитордың шаруашылық операцияларды зерттеу  нәтижесінде тікелей алған дәлелдемелерін атайды.

           Халықаралық стандарт бойынша аудиторлық дәлелдемелер алудың бес рәсімсы қарастырылған:

          ■  тексеру;

          ■  бақылау;

          ■  сұрау салу;

          ■  растау;

          ■  қайта есептеу (аудиттелетін тұлғаның арифметикалық есептеулерін тексеру);

          ■  талдау рәсімдері.

Аудиторлық дәлелдемелерді ішкі бақылау құралдары мен мәні бойынша қажетті тексеру рәсімдерінің кешенді тесті нәтижесінде алады (2-сурет.). Кейбір жағдайларда дәлелдемелер  тек  мәні бойынша тексеру рәсімдерін жүргізу арқылы ғана алынуы мүмкін.

           Аудиторлық дәлелдемелер – бұл аудитор тексеру жүргізген кезде алған ақпарат  және аудитор пікірінің  негізі болған аталған ақпаратты талдау нәтижесі. Аудиторлық дәлелдемелерге, әсіресе, бастапқы құжаттар мен бухгалтерлік жазбалар жатады, бұлар қаржылық (бухгалтерлік) есептіліктің негізі болып табылады, және аудиттелетін тұлғаның уәкілетті қызметкерлерінің жазбаша түсіндірмелері мен әртүрлі көздерден (үшінші ақтан)  алынған ақпарат жатады.

           Ішкі бақылау құралдарының тесттері дегеніміз бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесі тиісті  түрде ұйымдастырылуына және тиісті түрде қызмет істеуіне қатысты аудиторлық дәлелдемелер алу мақсатында жүргізілетін тексерулерді білдіреді.

           Мәні бойынша тексеру рәсімдері  қаржылық (бухгалтерлік) есептіліктегі маңызды бұрмаланулардың аудиторлық дәлелдемесін алу  үшін жүргізіледі. Аталған  рәсімдер  мына  түрде жүргізіледі:

           ■  нақты  тестілер, солардың көмегімен операциялар мен бухгалтерлік есеп шоттарындағы қаражат қалдығы дұрыс көрсетілуі бағаланады;

■  талдау рәсімдері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-сурет. Аудиторлық дәлелдемелерді алу рәсімдері

Аудит өткізу кезінде  дәлелдеулер жинау әдістерінің жиынтығын аудиторлық процедуралар деп айтамыз. Клиент тарапынан аудитордың алдында әртүрлі міндеттер қойылуы мүмкін болғандықтан, дәлелдер алу үшін қандай да бір процедураны қолданбас бұрын, мақсатты айқындап оны негіздеу қажет. Мысалы, дайындар, тапсырылған қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы мен әділдігін бағалау емес, жасалынған басқару шешімдерінің пайдалылығын немесе жасалынған келісімнің тиімділігін анықтау талап етіледі. Бұл мақсаттар нақтырақ келеді.

Глобалды (күрделі) мақсаттар  да болуы мүмкін: меншіктің сақталуын анықтау және оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар дайындау; жалпы өндірістің де, жекелеген өнісдердің де рентабельділігін бағалау; кәсіпорынның төлей алу қабілеттілігін ағымдағы мерзімге ғана анықтап қоймай, келешекке де болжам жасау және т.б.

Мақсат таңдалғаннан кейін тексеру жүргізудің ерекшеліктерін, яғни қандай процедуралар талап етілетіндігін  анықтау қажет – сәйкестікті  анықтау тәсілдері мен әдістерін  анықтауға мүмкіндік береді. Ондай  процедураларды жасау кезінде қойылатын жалпы талап – тәуелсіздік.

Аудитор қаржылық есептіліктің дұрыстығы немес бұрыстығы жайлы  өз пікірін білдіру үшін жинайтын аудиторлық дәлелдерді келесі әдістерді  қолданады:

• бақылау тестілері (сәйкестікке тексеру)
• маңыздылық бойынша процедуралар

Бақылау тестілері – ұйымда бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері тиімді ұйымдастырылып, заң талаптарына сәйкес  жүзеге асырылып  жатқандығын айқындайтын дәлелдерді алу мақсатында жүргізілетін тестілер.

Маңыздылық  бойынша процедуралар – қаржылық есептілікте елеулі бұрмалануларды айқындайтын аудиторлық дәлелдерді алк мақасатында жүргізілетін тестілер. [9].

          Жеткіліктілігі  мен тиісті түрдегі сипаты түсініктері өзара байланысты, және бұл ішкі бақылау құралдарды және мәні бойынша аудиторлық рәсімдері тестілеу нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдерге қатысты қолданылады.

           Жеткіліктілігі дегеніміз – аудиторлық дәлелдемелердің сан мөлшерін шамасын көрсетеді. Тиісті түрдегі сипаты аудиторлық дәлелдеменің сапа жағы болып табылады, бұл аудиторлық дәлелдемелердің қаржылық (бухгалтерлік) есептілікті дайындаудың нақты алғышартымен дәл сәйкесуін және оның дұрыстығын көрсетеді.  Әдетте, аудитор аудиторлық дәлелдемелерге сену керек деп ойлайды, бірақ бұлар толық сипатта болмайды және белгілі бір қорытынды жасауды қолдайтын уәж болып келеді, және көбіне бір шаруашылық операцияны немесе бір типтес шаруашылық операциялар тобын растау үшін әртүрлі көздерден немесе әртүрлі мазмұндағы құжаттардан жиналады.

Аудиторлық пікірді  қалыптастырған кезде, әдетте аудитор аудиттелетін тұлғаның барлық шаруашылық операцияларын тексермейді, өйткені, бухгалтерлік есеп шоттарында қаражат қалдығын, бір типті шаруашылық операциялар тобын немесе ішкі бақылау қаражатын дұрыс көрсетуге қатысты  қорытындылар іріктеп алу тәсілімен жүргізілген пікірлерге немесе рәсімдерға сүйенуі мүмкін.

            Жеткілікті тиісті түрдегі аудиторлық дәлелдеме не деген аудитор пікіріне мына факторлар әсер етеді:

■  аудиторлық тәуекел  сипаты мен шамасын қаржылық (бухгалтерлік) есептілік деңгейінде де, бухгалтерлік есеп шоттарындағы қаражат қалдығы немесе біртипті   шаруашылық   операциялар    дегейінде де аудиторлық бағалау;

■  бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесінің сипатын, сондай-ақ ішкі  бақылау құралдары  тәуекелін бағалау;

■  қаржылық (бухгалтерлік) есептіліктің тексерілетін баптарының елеулі болуы;

■  алдыңғы аудиторлық тексеру жүргізу кезінде алынған  тәжірибе;

■  ұқыпсыз әрекеттер  табылу мүмкіндігін қос алғандағы  аудиторлық  рәсімдер нәтижесі;

■  ақпарат көзі  және дұрыстығы.

Ішкі бақылау құралдарының тесттерін пайдаланып, аудиторлық дәлелдеме алған кезде аудитор ішкі бақылау құралдары тәуекелінің деңгейін растау мақсатында осы дәлелдемелердің жеткіліктілігі мен тиісті дәрежедегі сипатын қарау керек.

Аудитор соларға  қатысты аудиторлық дәлелдемелер жинайтын бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесін бағалау нысандарына мыналар жатады:

■   ұйым — бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйесінің  құрылғысы, маңызды бұрмаланудың алдын  алуды және (немесе) табуды, сондай-ақ түзетуді қамтамасыз етеді;

■   қызмет істеу  — бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау  жүйесінің тиісті уақыт кезеңі ішіндегі әрекет тиімділігі.

Мәні бойынша аудиторлық рәсімдері пайдаланып аудиторлық дәлелдемелерді алған кезде аудитор қаржылық (бухгалтерлік) есептілік дайындау алғышарттарын растау мақсатында ішкі бақылау құралдарының тесттері нәтижесінде алынған дәлелдемелермен қатар осы дәлелдемелердің жеткіліктілігі мен тиісті түрдегі сипатын қарауы керек.

Қаржылық (бухгалтерлік) есептілік дайындау алғышарттары— аудиттелетін тұлға басшылығы айқын немесе айқынсыз формада жасаған, қаржылық (бухгалтерлік) есептілікте көрсетілген пікірлері. Бұл алғышарттарға мына элементтер кіреді:

■  бар болуы —  қаржылық (бухгалтерлік) есептілікте  көрсетілген активтің немесе міндеттеменің  белгілі бір күнге қарағанда бар болуы;

■  құқығы мен міндеттер  — қаржылық (бухгалтерлік) есептілікте  көрсетілген актив немесе міндеттеменің  белгілі бір күнге қарағанда  аудиттелетін тұлғаға тиесілі болуы;

■   пайда болу —  тиісті кезең ішінде орын алған аудиттелетін тұлға қызметіне қатысты шаруашылық операция немесе оқиға;

■   толықтығы—бухгалтерлік  есептілікте көрсетілмеген актив, міндеттеме, шаруашылық  операциялардың немесе оқиғалардың  немесе ашылмаған  есеп баптарының болмауы;

■  құн бағасы —  қаржылық (бухгалтерлік) есептілікте  актив немесе міндеттеменің тиісті түрдегі баланстық құны  көрсетілуі;

■  дәл өлшеу —  кіріс немесе шығыстарды тиісті уақыт  кезеңіне жатқыза отырып,  шаруашылық операцияның немесе оқиғаның сомасын  дәл көрсету;

■  ұсыну және ашып көрсету — активті немесе міндеттемені қаржылық (бухгалтерлік) есептілікте көрсету ережелеріне сәйкес оларды түсіндіру, жіктеу және сипаттау.

Аудиторлық дәлелдемелерді, әдетте, қаржылық (бухгалтерлік) есептілік  дайындаудың әрбір алғышарттарын  назарға ала отырып жинайды. Мысалы,  тауарлық-материалдық запас бар болуының бір алғышартына жататын аудиторлық дәлелдемелер басқа алғышартқа қатысты, мысалы, құн бағасына қатысты аудиторлық дәлелдемелер жоқтығының орнын толтыра алмайды. Мәні бойынша тексеру рәсімінің сипаты, уақыт аясы және көлемі тексерілетін алғышартқа байланысты. Тест барысында аудитор бір алғышарттан артық алғышартқа жататын дәлелдемелер алуы мүмкін, мысалы, дебиторлық қарызды жабуды тексерген кезде ол оның бар болуының да, және көлемінің  де (құн бағасының) аудиторлық дәлелдемелерін анықтауы мүмкін. [10].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

Мен осымен өзімнің курстық  жұмысымды қорытындылайтын болсам, ең алдымен бұл курстық жұмысымда  не туралы екенін айтудан бастайын.

Курстық жұмысымда ең алдымен тақырыпты алғаннан кейін, оған жоспар құрастырдым, одан сол жоспарға сай мәліметтер жинай бастадым. Жоспар бойынша курстық жұмысым – кіріспеден, 2 тараудан және қорытынды мен қолданылған ақпар көздерінен тұрады.

Кіріспеде – осы тақырыптың өзектілігі мен осы курстық жұмысты  жазудағы мақсатым туралы тоқталдым.

Ал, негізгі бөлімім 2 тараудан құралды, яғни:

 «Аудиттің жұмыс құжаттарын жасақтаудың  теориялық,  әдістемелік

негіздері» тарауы  3 (үш) бөлімнен тұрады. Бұл бөлімде Қазақстан Республикасында аудиттік пайда болуы мен қалыптасуы Қаржы Министрлігінің БТБ (Бақылау Тексеру Басқармасы) жанына шаруашылық есептегі тексеруші топ ұйымдастырылған 1989 жылдан басталады. Содан кейін оның негізінде 1990 жылдың 15-ші ақпанындағы ҚазССР Министрлер Кеңесінің №60 қаулысына сәйкес республиканың Қаржы министрлігіне қарасты аумақтық бөлімдерімен “Қазақстанаудит” атты шаруашылықесептегі аудиторлық орталық құрылды. 1992 жылдан бұл кәсіпорын жеке меншіктің барлық ұймдарғы аудиторлық қызмет көрсететін аса ірі дербес акционерлік компания айналды. 1993 жылдың 18-ші қазанда Жоғарғы Кеңес “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы” бірінші заңын қабылдады, ал 1994 жылдың 6-шы мамырында елдегі аудиторлардың 1 съезінде аудиторлар палатасының Жарғысы тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта елімізде 100-ден астам аудиторлық фирмалар мен 3000-нан астам маман жұмыс істейтін тәуелсіз жеке кәсіпорындар әрекет етеді. Келешекте аудиторлық істің мамандарына деген қажеттілік арта түседі. Аудиторлардың Республикалық Палатасынаң есебі бойынша еліміздегі аудиторлық қызметпен айналысатын қызметкерлерлердің саны шамамен 30 мыңдай адамды құрауы керек. Нарықтық өзара қарым-қатынасқа сәйкесетін нормативті-құқықтық актілерді әзірлеп қабылдау-аудиторлық істің келешекте дамуы дұрыс анықтауға және біздің елімізге аса ірі халықаралық аудиторлық компаниялардың көптеп келуіне ықпалын тигізеді.