Нарықтық ортадағы кәсіпорын

             Картель – бір салалық моно өнімдік кәсіпорындардың бірігуі (қағаз, қант, темір, цемент, мұнай) басты мақсаты әр қатысушыға тауар сатуда, өткізу нарығында, шикізат дайындауда және алуда бірдей жағдай жасау. Кәсіпорындар заңды және ұйымдастыруда байланыспаған, келісім шартын орындайтын арнаулы атқарушы орган құра алады.

Әлемдік тәжірибеде картельдің келесі түрлері бар:

               Ақшалай картель – жабдықтаудың және төлемнің шарттарына тең етіп бағаны біріздендіретін картель.

              Калькуляциялық картель – қатысушылары есеп айырысудың бірдей құрылымы мен сипатын туралы келісетін картель.

Кондициялық картель –  тауар өткізу шартын анықтайтын картель.

Контингенттеленген картель - өз қатысушыларына нақты квота  құратын картель.

              Кризистік картель – бәсекелестікті шектеу үшін сатуды уақытша қысқарғанда немесе сұраныс төмендегенде құрылатын картель.

               Патентті картель – қандайда бір техникалық өнертапқышты бірігіп қолдануға бағытталған картель.

Өндірістік картель - әр қатысушы үшін өндіріс көлемін бекітетін  картель.

             Аймақтық картель – сату облысын анықтайтын картель.

Бағалы картель – тауардың сату бағасын бекітетін картель.

              Синдикат – жалпы сату конторасы бойынша өнім сату үшін, арнайы сауда қоғамы немесе серіктестік түрінде ұйымдастырылған бір түрлі өндірістік кәсіпорындардың бірігуі.

              Тресттер. Меншік иелерінің табыстарын арттыру үшін және табыстың ауытқуынан сақтандыру үшін құрылатын бір саланың келісілген өндірістік және сауда қызметі бар кәсіпорындарының бірлестігі.

Ерекшеліктері:

1. Кәсіпорындардың бірігуінің ең қатаң формасы, өйткені кісіпорындардың шаруашылық қызметінің бүкіл тараптары қосылады;
2. Кәсіпорындар заң жағынан өзара байланыста болмағанымен дербес емес;
3. Акциялар сенімді адамдарға беріледі(трастарға);
4. Қосылатын кәсіпорындар трест меншігіне беріледі, ал олрадың иелері қарапайым акционерлерге айналады.

Мақсаты: өндіріс және айналым шығындарын төмендету.Трест комбинирленген өндірісті ұйымдастыру үшін қолайлы, яғни бір компанияда шикізат өндеудің ізбесіз    сатылара болатын әртүрлі өнеркәсіп салаларының кәсіпорындарының бірігуі.

          Шаруашылық емес бірлестіктерге- одақтар жатады. Олар салалық немесе басқа бір белгісіне қарай құқықтарын қорғау және сәйкес органдарда мүдделерін қорғау үшін құрылатын кәсіпорындардың шаруашылық  емес бірлестігі.

           Кластер – бұл қызметіне байланысты нақты ортадағы компаниялардың географиялық концентрациялары: тауарлар мен қызметтердің арнаулы жабдықтаушылары, осындай салада жұмыс істейтін фирмалар. 

 

5. Кәсіпорындарда антикризистік (дағдарысқа қарсы) басқару.

 

         Кәсіпорынның қаржылық жағдайы  көптеген факторларға тәуелді  болады, олардың бастысы болып  кәсіпорынды басқару табылады. Сәтсіз  басқару дамып келе жатқан  кәсіпорынды жою мүмкін. Керісінше,  тәжірибелі әрі білікті менеджерлер  ішкі де сыртқы да қиындықтармен  күресе алады. Егер ішкі шаралар  тиімді болмаса, әрі кәсіпорын  төлем қабілетсіз болса, оған  қатысты  келесі антикризистік шаралар қолданылуы мүмкін:

1. Реабилитациялық процедура
2. Бәсекелік өндіріс
3. Жоюдың соттан тыс процедурасы
4. Міндетті түрде жекешелендіру.

        Реабитациялық процедура тек коммерциялық ұйымдарға қолданылады. Ол қарыздардың, несие берушілердің немесе үшінші бір тұлғалардың өтініші бойынша кәсіпорынның жойылуын болдырмау мақсатында оның төлем қабілеттілігін қалпына келтірудің шынайы мүмкіндігі болғанда ғана енгізіледі. Төлем қабілетінің қалпына келтірілуінің шынайы мүмкіндігін шарттар, есеп-шоттар, экономикалық негіздемелер куәландырылуы керек.

Реабилитациялық шаралар:

• Сырттан басқару
• Санация
• Қарыздар талаптарының құқықтарынан бой беру
• Татуластық келісімге келу.

          Бәсекелік өндіріс  фирманың қабілетсіздігі туралы іс қозғалғанда әрі қайта ұйымдастыру жөнінде өтініш болмағанда немесе  төлем қабілеттілігін қалпына келтірудің мүмкін еместігі туралы соттың ұйғарымы бар болғанда қабылданатын шешім. Бәсекелік өндіріс қарыздарды банкрот деп жариялаған соң пайда болады және кәсіпорынды жойып, оның мүліктерін сатуға мүмкіндік береді. Осы мезеттен бастап қарыз міндеттерін атқару мерзімі келген болып есептеледі, қарыздары бойынша үстеме есептеу тоқтатылады. Сот бәсекелік басқарушыны тағайындайды. Ол қарыздар мүліктерін қорғауына және бақылауына алады, басылым беттерінде қарыздардың банкрот болғанын жариялайды,жұмысшыларды алда болатын жұмыстан босату туралы хабарландырады, несие берушілердің талаптарын  қанағаттандыру үшін банкрот мүлкін сату жоспарын несие берушілердің өздерімен келіседі. Мүлікті инвентаризациялау, бағалау және бәсекелік негізде сату жүргізіледі. Ең алдымен тез арада сатылына алатын мүлік сатылады, олардың бағасы едәуір төмендетілуі мүмкін.

          Жоюдың соттан тыс процедурасы несие берушілердің бақылауында қарыздардың өз еркімен жоюылуы туралы несие берушілермен келісімге келуі арқылы соттан тыс тәртіпте қарыздардың қарызын өтеуін реттеу процедурасы. Шешімді «Банкроттылық туралы» заң талаптарына сай қарыздармен келісе отырып несие берушілер комитеті қабылдайды.

           Жекешелендіру  дегеніміз мемлекеттік меншікті жеке меншікке беру.

Бірінші сатыда жекешелендіру  сауда және қызмет көрсету объекттерін  сатуға шоғырланған болатын, сонымен  қатар мемлекеттік меншікті кәсіпорынның  еңбек ұжымына беруге негізделді.

Екінші сатыда өнеркәсіп  өндірістерін жекешелендірілу жүргізілді.

Жекешелендіру бағыттары:

• Кішігірім жекешелендіру;
• Жаппай жекешелендіру;

Жеке жобалар бойынша  жекешелендіру.

 

Қолданылатын  әдебиеттер

 

1. Экономика предприятия. Под ред. О.Н.Волкова. Учебник, М.: ИНФРА-М, 1997 г
2. Экономика предприятия. Под.ред. В.П. Грузинова. М.: Банки и биржи, 1998.
3. Экономика предприятия. Учебник для вузов. Под.ред. А.И. Руденко, Минск,1995.
4. Экономика предприятия. Учебник для вузов. Под.ред. В.Я. Горфинкеля. М.: 1997.
5. Экономика предприятия. Учебник. Под ред. О.И. Волков, О.В.Девяткин. М.: ИНФРА-М, 2002, 600 с.

Насырова Г.А. Экономика  предприятия: Учеб. пос. Караганда: Изд-во

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 тақырып    Жоспарлаудың түсінігі, түрлері

ЖОСПАР

1. Жоспарлаудың әдістемелік негіздері
2. Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау
3. Кәсіпорын дамуынын ағымдық жоспарының негізгі бөлімдері мен көрсеткіштері. Жедел-өндірістік жоспарлау
4. Өндірістік бағдарлама дайындау
5. Бизнес-жоспар дайындау тәртібі мен оның мазмұны.

 

1. Жоспарлаудың әдістемелік негіздері

 

         Кәсіпорынның қызметінің тиімділігі  кәсіпорынның дамуының жақынарадағы  және болашақтағы күйін көре  алудың сенімділігіне  байланысты  болады. Кәсіпорында жоспарлау процесі  оның саясатын қалыптастырудан,  қызметінің күтілетін нәтижелерін   нақтылаудан, негізгі  техникалық  зкономикалық көрсеткіштерін есептеуден  тұрады.

          Жоспарлау әдістемесі деп кәсіпорын жоспарын дайындаудың әдістері мен тәсілдерінің  жиынтығын айтады. Жоспарлау әдістемесін жетілдіру жоспардың дәйектігін жоғарлатуды, прогресивті нормалармен нормативтерді, баланстық есептеулерді қолдануды, көрсеткіштер жүйесін жақсартуды білдіреді.

Жоспарларды дәйектеу прогресивті  нормалармен нормативтер жүйесінің  негізінде жүргізіледі.

           Норма - өнім немесе жұмыс бірлігіне шикізаттың, материалдардың, жанар маймен энергияның, еңбектің және т.б. абсолюттік шығындардың максималдық рұқсат етілетін шамасы.

           Норматив - еңбек қаруларын, еңбек заттарын қолдану дәрежесін,  оларды бөлме, көлем, салмақ бірлігіне шығындау дәрежесіне сипаттайтын салыстырмалы шама.

Нормалар  мен нормативтер келесі топтарға бөлінеді:

• Тірі еңбек шығындарының нормалары мен нормативтері (бір өнім бірлігіне жұмыс уақыты, уақыт бірлігіне өнім нормасы, қызмет ету нормасы, сан нормативі;
• Материалдық шығындардың нормалары мен нормативтері;
• Еңбек құралдарын пайдалану нормативтері;
• Өндіріс процесін ұйымдастыру нормативтері (өндіріс циклінің ұзақтығы, аяқталмаған өндіріс көлемі, шикізат қоры).

Жоспардың көрсеткіштерінің жүйесіне келесі көрсеткіштер кіреді: саңдық (абсолютті өлшегіш – тауар  өнімі, жұмыскерлер саны, еңбек ақы  қоры, пайда т.б.), сапалық (салыстырмалы шама өндіріс тиімділігін және оның факторлары еңбек өнімділігі, қор  қайтару, материал сыйымдылық, рентабельділікті көрсетеді), көлемдік  үлестік. Көрсеткіштерді санау үшін натуралдық және шартты натуралдық, еңбектік, құндық. өлшегіштер қолданылады.

 

2. Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлау

 

        Стратегиялық жоспарлау - кәсіпорын қызметін оның ұзақ мерзімдегі перспективасының негізінде дайындауды білдіреді. Жоспарлау мерзімі кәсіпорын көлеміне байланысты шағын кәсіпорын үшін 3-5 жыл, ірі кәсіпорындарға 20 жыл.

Стратегияның маңызды  элементтері болып:

• Кәсіпорын дамуының мақсаттарын қалыптастыру;
• Мақсатқа жетудің ережелері мен әдістерінің жиынтығын дайындау.
• Мақсатқа жетудегі ережелер мен әдістерді іске асыру үшін ресурстардың бар-жоғын анықтау

           Кәсіпорынның стратегиялық мақсаттары  глобалдық және  локолдық болады. Глобалды мақсат кәсіпорын профильіна  байланысты, яғни кәсіпорын өндірістік  па, делдалма және т.б. кәсіпорынның  глобалдық мақсаты – пайданы  көбейту. Локальды мақсат глобальды мақсатқа бағынады, локальдық мақсатқа жету глобальдық мақсатты жүзеге асыруға мүмкіндік беру керек.

            Экономикалық стратегияның глобалды және локалды мақсаты стратегияның ережелері мен әдістерін анықтайды. Олар келесілер:

• Фирманың экономикалық іс әрекетіне байланысты, яғни сыртқы ортамен қарым-қатынасы, және ол келесі сұрақты шешеді: неменені және қанша өндіру, қалай және қандай қаржымен, кімге қайда сату;
• Кәсіпорынның ішкі қатынасына байланысты, яғни кәсіпорынның бөлімдерінің деңгейіндегі функционалдық стратегия.

          Экономикалық стратегияда салыстырушы болып келесілер табылады:

а) сыртқы ортада:

• тауар стратегиясы;
• баға қалыптастыру стратегиясы;
• кәсіпорынның ресурстар нарығымен қарым-қатынас стратегиясы;
• бағалы қағаздар және ақша нарығындағы стратегия;
• сыртқы эконмикалық стратегия.

б) ішкі ортада:

• шығындарды азайту стратегиясы;
• инвестициялық қызмет стратегиясы;
• кәсіпорын жұмыскерлерінің стратегиясы.
• Кәсіпорынның функционалдық стратегиясының түсініктері бар, оларға:
• маркетинг стратегиясы;
• қаржы стратегиясы;
• инновация стратегиясы;
• өндіріс стратегиясы;
• ұйымдастырушы өзгерістерінің стратегиясы;
• экологиялық стратегиясы.

             Функционалдық стратегия арнаулы  бөлімдермен, қызметтермен құрылады. Процесс көп сатылы сипатта  болады және келісу координация  кезеңдерін қосады.

 

3. Кәсіпорын дамуынын  ағымдық жоспарының негізгі бөлімдері  мен көрсеткіштері. Жедел-өндірістік  жоспарлау