Негізгі құралдардың тозуы, жөндеудің есебі және аудиттің теориялық

Негізгі өндіріс  құралдарына өндіріс процесіне  тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек материалдық жағдайын жасайды. Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші қорқайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.

 

Өндірістік  емес негізгі құрал жабдықтар- тұтынуға арналған құрал жабдықтар. Олар ұжымның мәдени тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған.

Иелігіне  қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді.

Меншікті  дегеніміз - субъектігі тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгілінген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді.

 

Өндірістік

процеске  қатысу сипатына қарай 

Заттық

құрамына

қарай

 

 

Өндірістік

 

Өндірістік емес

 

 

Пайдалану

сипатына

қарай

 

Істеп тұрған

 
Істемей тұрған

 

Қор ретінде тұрған

1 сызба. Негізгі құралдардың жіктелу сызбасы

Қолданыстағы  жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар - бұл жұмысы тоқтатылған      немесе      басқа      жағдайларға      байланысты      уақытша

 

пайдаланбайтын негізгі  құрал жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал жабдықтарды жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.

Мүлікке көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары жатады.

Әр субъектіде негізгі  құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай мынандай түрлерге бөлінеді: Жер, үйлер, ғимараттар, өткізгіштер, машиналар және құрал жабдықтар күш беретін машиналар және жабдықтар, жұмысшы машиналар, өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар, есептеу техникасы, басқа машиналар мен құрал жабдық, көлік құралдары, құрал сайман, өндірістік мөлік және жабдықтар, шаруашылық мүлкі, жұмысшы және өнім беретін мал, көп жылдық екпе ағаштар, жемді жақсартуға шыққан күрделі шығын, басқадай негізгі құралдар.

Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының кұрамына енетіндер:

Жер - субъект  меншігіне сатып алған жердің көлемімен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісі мен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады.

Үйлер - халыққа  еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметтік құрылыс объектілері. Әр бір түрғын үй мүліктік объект болып табылады.

Ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгелі бір қызметтерді орындау жолдымен өндіріс процессін жүзеге асыруға арнаған инженерлік құрылыс объектілер. Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады.

Қондырғылар - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары. Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының     желісі     немесе     генератор     клемаларынан     бөлу

 

 

қондырғыларына  дейін, қабылдау подстанцияларынан және трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады.

Машиналар мен  жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар, жұмысшы машиналар және жабдықтар, өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар, әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаменті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналды. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады:

Күш беретін  машиналар және жабдықтар - жылу және электр энергиясын өндіретін генератор машиналар, түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель машиналары.

Жұмыс машиналары мен жабдықтар - еңбек өнімдерін жасау процессінде еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал жабдық.

Өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық жабдықтар - өлшеуге, өндірістік процесстерді реттеуге арналған аспаптар мен қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен аппаратуралар.

Есептеу техникасы - процесстерлі жылдамдату және автоматтандыруға арналған машиналар, қондырғылар, аспапта.

Басқадай  машиналармен жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа құрал жабдық.

Көлік құралдары - адамдар мен жұктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары. Әрбір объект өзіне тиісті барлық беімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады.

Құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндеу үшін машиналарға бекітілген кесетін, соғатын және нығыз жайтын

 

 

еңбек құралдары. Басқа мүлік объектінің құрамына кірмейтін заттар   ғана мүліктік объект болып табылады.

Өндірістік  мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымиалы және басқа материалды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда мүліктік объекті бола алады;

Шаруашылық  мүлік - кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары орындықтар, шкафтар, кілемдер. Дербес мәні бар әрбір объект - мүліктік объекті бола алады;

Жұмысқа пайдаланылатып өнім беретін мал - ат, өгіз, түйе және басқа жұмысқа пайдаланыатын малдар; өнім беретін мал - мүйізді ірі қара мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар, маралдар, еркек шошқлар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар. Әрбір ересек малмүліктік объект болып табылады;

Көп жылдық өсімдіктер - қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер. Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген өсімдіктерден бөлек есепке алынады;

Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар - ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығына пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы;

Басқа да негізгі құралдар - кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар.

Негізгі құралдардың  бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың  келіп түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын және шығуын, дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепке уақытылы көрсетілуін, олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен үлымды пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдарды есептелген амортизациясы мен тозу самасының есепие дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есптелген амортизация сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор

 

қайтарымың анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістерінің тиімділігін; негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындардың сенімі есебін; негізгі ұралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгіліне жасауын және олардың нәтижесін есепке көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың басқаша шығу нәтижелерін еспеке нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі керек.

Жалпы негізгі  құралдар - деп өндірісте ұзақ уақыт  бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп есептелген амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдардың есебі №6 «Негізгі қорлар есебі» - деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.

«Негізгі құралдарға» - қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құрлдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың программалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары,аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы тағы да басқалары жатады.

Көлемінің үлкенді кішілігіне, бағасының азды көптілігіне қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына шаруашылық субъектісінің қоймаларындағы дайын бұйымдар болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамыңда есептелетін монтаждауды қажет ететін жабдықтар, жасалып біткен, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамыңда қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.

 

 

«Негізгі  құралдарды» халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.

Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардың  бәрі тек қана субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл субъектідегі негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол шаруашылық субъектінің атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.

Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай меншіктік, яғни шаруашылық субъектінің өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып екіге бөлінеді. Шаруашылық субъектісі уақытша жалға алынған негізгі құралдарды баланс сыртындағы

Материалдық активтер сатылып алыну мақсатына  қарай төмендегідей үш топқа бөлініп есептелінеді:

а) негізгі құралдар;

ә) тауарлы-материалдық қорлар;

б) қаржылық инвестициялар.

Мысалы: субъектінің  шаруашылық қызметін атқару барысында  қажет болып табылатын өзінің пайдалануы мақсатында сатып алынған көлік құралы негізгі құралдар құрамыңда есептелінсе, ал сату үшін сатып алынған көлік құралдары тауарлы-материалдық қорлар құрамыңда есептеледі.

Негізгі құралдардың  есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты оларды бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдарды ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын анықтап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. №6 БЕС бойынша бастапқы, ағымдағы, баланстық қүндарды, сату құнын және жою құнын ажыратуға болады.

Кәсіпорында негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды бағалау принципі үлкен роль атқарады.

Бухгалтерлік   есептің   жоғарыда   аталған   халықаралық   стандартында

 

негізгі құралдарды бағалаудың түрлері келесі 8 кестеде  көрсетілген.

8 кесте

Негізгі құралдарды бағалаудың түрлері

 

№	Атауы	Мазмұны
1.	Өзіндік (бастапқы) құн	Төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаттарының эквиваленттері не болмаса активті сатып алу немесе салу сәтінде оны алуға берілген басқадай төлемдердің әділетті құны.
2.	Амортизацияланушы (тозушы) құн	Жойылу қүдын  алып тастағаннан кейінгі активтің өзіндік құны немесе өзіндік құнның орнына қаржылық қорытынды есепте көрсетілтін басқа сома.
3.	Жойылу құны	Негізгі құралдардың  тиімді қызмет ету мерзімінің аяғында оны кәсіпорыннан шығаруға байланысты жұмсалатын шығындарды алып тастағаннан кейінгі алынады деп күтілетін таза сома.
4.	Әділетті (сатып-өткізу) құн	Бір-бірінен  жақсы хабардар тәуелсіз жақтардың арасында операцияны жүзеге асыру кезінде активті айырбастауға болатын сома.

 

 

5.

Баланстық құн

Жинақталған   тозу   мен   құнды төмендетуден    шеккен    зиянды алып тастағаннан кейінгі актив (негізгі      құралдар)       баланста есепке алынатын сома.

Негізгі құралдар бухгалтерлік есепте бастапқы құны бойынша  кіріске алу сәтінде көрсетіледі. Оған барлық қажетті нақты өндірістік шығындар, негізгі құралдарды орнату және сатып алу шығындары, соның ішінде:

-Сатып алу кезінде  төленген өтелмейтін салықтар  мен алымдар; 

-Жеткізу, монтаждау,  орнату, пайдалануға қосу жөніндегі  шығындар;

-Құрылыс мерзіміне  берілген несие үшін проценттер;

 -Активті жұмыс жағдайына келтіруге байланысты басқа да шығындар жатады.

Жер учаскесінің  бастапқы қү-нына мыналар кіреді: